Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 142/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 grudnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner
SSN Anna Kozłowska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa M. W. i F. W.
przeciwko L. C. SA w M.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 13 grudnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 13 grudnia 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
W wyniku częściowego uwzględnienia powództwa M. i F. małżonków W.,
Sąd Okręgowy w R. wyrokiem z dnia 3 lipca 2009 r., zobowiązał pozwanego, L. C.,
do rozebrania i wywiezienia w wyznaczonym terminie materiału rozbiórkowego z
działki nr 470 położonej w W. przy ulicy O., stanowiącej własność powodów oraz
zasądził od pozwanej Spółki na rzecz powodów solidarnie kwotę 1.241.9654 zł z
ustawowymi odsetkami od dnia uprawomocnienia się wyroku. Sąd Okręgowy
ustalił, że powodowie byli właścicielami nieruchomości oznaczonej jako działka nr
396 o powierzchni 2,42 ha położonej w R., w bezpośrednim sąsiedztwie terenów C.
W., której następcą prawnym jest pozwana. C. była zainteresowana przejęciem
nieruchomości, toteż decyzją Naczelnika Gminy W. z dnia 9 grudnia 1981 r.,
utrzymaną w mocy decyzją Wojewody R. z 6 lutego 1982 r., nieruchomość została
wywłaszczona na rzecz Skarbu Państwa, a następnie przekazana C. w
użytkowanie wieczyste. Powodowie otrzymali odszkodowanie za wywłaszczony
grunt, natomiast w celu uregulowania odszkodowania za budynki położone na
działce, zawarli w dniu 1 lipca 1996 r. z C. W. umowę, w formie aktu notarialnego.
W umowie C. zobowiązała się do wybudowania na działce stanowiącej własność
powodów, położonej w W. przy ulicy O., nowego siedliska. Budynki wchodzące w
jego skład miały być wzniesione zgodnie z załączonymi do umowy i
zaakceptowanymi przez obie strony projektami, bez możliwości dokonywania
zmian. Termin zakończenia budowy został ustalony na 31 października 1998 r. Z
chwilą wybudowania budynków rodzina W. miała opuścić stare siedlisko i przenieść
się do nowych zabudowań. W trakcie budowy prowadzonej pod nadzorem
pozwanej, F. W. zwracał uwagę na odstępstwa od projektów, a po ukończeniu
budowy, z uwagi na wady budynków, odmówił podpisania protokołu odbioru i
przeprowadzenia się. W dniu 15 marca 1999 r. małżonkowie W. podpisali
oświadczenie, w którym stwierdzili, że uchylają się od skutków prawnych zawartej
w dniu 1 lipca 1996 r. umowy, ze względu na podstępne wprowadzenie ich w błąd
przez przedstawicieli C. „W." co do rzeczywistej oceny stanu faktycznego. Nowe
siedlisko wzniesiono bowiem niezgodne z ustaleniami zawartymi w umowie,
ponadto okazało się, że C. nie zamierza wywiązać się z umowy, podjęła bowiem
3
starania o wyeksmitowanie powodów z dotychczasowego siedliska. Ostatecznie, na
skutek powództwa małżonków W., o pozbawienie wykonalności tytułu
wykonawczego, Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 13 marca 2001 r. pozbawił
wykonalności akt notarialny z dnia 1 lipca 1996 r. w części zobowiązującej
powodów do opuszczenia dotychczasowego siedliska. W sprawie tej Sąd przyjął,
że wykonanie świadczenia przez powodów uzależnione było od wcześniejszego
spełnienia świadczenia przez C., która jednak nie wykonała swojego zobowiązania.
Budynki wybudowane przez C. nie nadają się do zamieszkania, ich użytkowanie
zagraża życiu i zdrowiu; jest to następstwem niewłaściwej jakości zastosowanych
materiałów i wad wykonania. Budynki należy rozebrać i wybudować ponownie. W
2002 r. powodowie wystąpili przeciwko Spółce o zasądzenie kary umownej za
niedotrzymanie terminu wybudowania obiektów nowego siedliska. Sąd Okręgowy w
R. wyrokiem z dnia 21 października 2003 r. oddalił to powództwo oraz zgłoszone
przez stronę pozwaną powództwo wzajemne, o zwrot nakładów poniesionych na
nieruchomość powodów. Powództwo wzajemne zostało ostatecznie oddalone przez
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 5 grudnia 2006 r. W uzasadnieniu tego wyroku
Sąd Apelacyjny wyraził pogląd, że łącząca strony umowa miała charakter
odszkodowawczy, a oświadczenia powodów z dnia 15 marca 1999 r. o odstąpieniu
od niej nie można traktować jako rezygnacji z odszkodowania za wywłaszczone
budynki, ani rozpatrywać tego odstąpienia według kryteriów dotyczących umowy
wzajemnej; stąd też Spółce nie przysługuje uprawnienie do żądania zwrotu kwot
wydatkowanych na wadliwie wykonane budynki. Pogląd Sądu Apelacyjnego
zawarty w uzasadnieniu tego wyroku, odnośnie do charakteru umowy, podzielił Sąd
Okręgowy w L. rozpoznający sprawę niniejszą. Przyjął, że określony w umowie
sposób ustalenia odszkodowania mieści się w zakresie pojęcia swobody umów i
odpowiada ogólnym zasadom wynagrodzenia szkody majątkowej (art. 363 k.c.).
Sąd Okręgowy ocenił, że wybudowanie nowego siedliska, w miejsce zrujnowanych
budynków starego siedliska, miało stanowić przywrócenie stanu poprzedniego,
tymczasem budynki zostały wybudowane niezgodnie z projektem i ze sztuką
budowlaną, nie stanowią zatem rekompensaty za poprzednie siedlisko. Winę za
taki stan ponosi pozwana. Odstąpienie przez powodów od umowy, wywołane tym
zawinionym działaniem, nie oznaczało jednak rezygnacji z odszkodowania,
4
spowodowało jedynie zmianę podstawy prawnej ich żądania. Za szkodę przeto,
której wysokość odpowiada kosztom koniecznym wybudowania nowych budynków,
pozwana odpowiada na podstawie art. 415 k.c. Zważywszy, że powodowie z winy
pozwanej mieszkają w starych, zniszczonych zabudowaniach i będą mogli opuścić
je dopiero, gdy będą dysponować miejscem, do którego mogą się przenieść,
uzasadnione było żądanie rozebrania przez pozwaną wzniesionych budynków i
wywiezienia materiału rozbiórkowego, tym bardziej, że takie żądanie zostało w toku
procesu uznane przez pozwaną. Zdaniem Sądu Okręgowego, skoro powodowie nie
odstąpili od umówionego sposobu odszkodowania, to pozwana, która nie wykonała
zawartej z nimi umowy, ma obowiązek zapłaty odszkodowania na podstawie art.
471 k.c.
Apelację pozwanej od wyroku z dnia 3 lipca 2009 r., Sąd Apelacyjny
wyrokiem z dnia 30 grudnia 2009 r. oddalił, przyjmując, że wyrok, pomimo
częściowo błędnego uzasadnienia, odpowiada prawu. Dostrzegając istotne
rozbieżności przy kwalifikowaniu umowy dnia 1 lipca 1996 r. i oświadczenia
powodów z 15 marca 1999 r. w uzasadnieniach wyroków kończących sprawy
toczące się wcześniej między stronami (sygn. I C …/99 i I C …/05), Sąd Apelacyjny
uznał, że dotychczas wyrażonymi ocenami nie jest związany i wypowiedział w tym
zakresie własny pogląd, zbieżny ze stanowiskiem Sądu Okręgowego. Odrzucił, jako
nietrafne, zapatrywanie skarżącego, że doszło do upadku łączącej strony umowy, z
tym skutkiem, że podmiotem zobowiązanym do wypłaty odszkodowania powodom
pozostaje Skarb Państwa. W ocenie Sądu Apelacyjnego, sporządzone przez
profesjonalnego pełnomocnika oświadczenie powodów z dnia 15 marca 1999 r.,
było nieskuteczną próbą uchylenia się od skutków prawnych ich oświadczenia woli,
ze względu na błąd. Powodom zależało na wprowadzeniu się do nowych budynków
i nie można zgodzić się z poglądem o odstąpieniu od umowy na tej podstawie, że
nie przyjęli zaoferowanego świadczenia. Dodatkowo, z powołaniem się na fakt
wytoczenia przez powoda w przeszłości powództwa o naprawienie szkody
górniczej, Sąd Apelacyjny wskazał, że pozwana odpowiada wobec powodów za
szkody górnicze w ich dotychczasowych zabudowaniach. Odnosząc się do zarzutu
naruszenia art. 363 § 1 k.c. w związku z art. 3531
§ 1 k.c., 65 § 1 i 2 k.c. i 453 k.c.,
podtrzymał wyrażoną przez Sąd pierwszej instancji ocenę umowy jako, zawartej w
5
granicach swobody kontraktowej, „umowy o charakterze odszkodowawczym",
kwalifikując ją jako umowę nienazwaną, do której nie mają zastosowania w drodze
analogii przepisy art. 656 § 1 i art. 637 k.c.; przyjął, że jej niewykonanie rodzi
odpowiedzialność odszkodowawczą na podstawie art. 471 k.c. Sąd Apelacyjny
przyznał, że formalnie Cementownia nie uznała roszczenia powodów w zakresie
rozbiórki budynków, stwierdził jednak, że skoro taka propozycja ugodowa od tej
strony procesowej wyszła, nie narusza prawa nakazanie wykonania
deklarowanego zobowiązania. Sąd Apelacyjny nie podzielił też zarzutów apelacji
dotyczących wysokości szkody, w tym zarzutu podwójnego policzenia wartości
kosztów rozbiórki. Za niewykazaną przez pozwaną uznał, powoływaną
w uzasadnieniu zarzutu naruszenia art. 363 k.c. w związku z art. 41 ust. 1 i art. 41
ust. 12a, 41 ust. 12b oraz 41 ust. 12c ustawy z dnia z dnia 11 marca 2004 r.
o podatku od towarów i usług (Dz. U. Nr 54, poz. 535 ze zm.), możliwość
skorzystania przez powodów ze zwrotu podatku VAT przy zastosowaniu obniżonej
stawki w wysokości 7%, zamiast przyjętej przez Sąd Okręgowy w wysokości 22%.
Na skutek skargi kasacyjnej pozwanej, w której skarżąca m.in.
zakwestionowała ważność umowy z dnia 1 lipca 1996 r., Sąd Najwyższy wyrokiem
z dnia 26 stycznia 2011 r. uchylił wyrok Sądu Apelacyjnego i przekazał sprawę
temu Sądowi do ponownego rozpoznania. Sąd Najwyższy zwrócił uwagę na
pominięcie przez Sądy orzekające, doniosłej dla rozstrzygnięcia, kwestii istnienia
przyczyny prawnej zaciągnięcia przez Cementownię zobowiązania do dokonania
nieodpłatnego przysporzenia na rzecz powodów oraz nierozważenia skutków
istnienia bądź nieistnienia takiej przyczyny dla ważności umowy. Brak lub
wadliwość causae przy czynnościach prawnych kauzalnych powoduje ich
bezwzględną nieważność. W przypadku czynności obligatoryjnie kauzalnych,
z nieprawidłową causae, świadczenie osoby zobowiązanej nie może być
skutecznie dochodzone na gruncie przepisów o wykonaniu zobowiązań. Jeżeli
natomiast czynność obligacyjna ma charakter abstrakcyjny, dłużnik wierzyciela,
który domaga się spełnienia świadczenia, nie może powoływać się na
zarzuty, które dotyczą ważności przyczyny prawnej umowy. Sąd Najwyższy
wskazał, że wyrok nie udziela odpowiedzi na pytanie w jaki sposób strony
ukształtowały łączący je stosunek prawny, czy jako czynność abstrakcyjną, czy
6
przyczynową. Sąd Najwyższy wskazał też, że ustanowiona w art. 3531
k.c. zasada
swobody kontraktowania pozwala stronom na ukształtowanie łączącego je
stosunku prawnego jako czynności abstrakcyjnej. Abstrakcyjny charakter umowy
powinien być objęty wolą stron i wynikać z jej treści. Wyłączenie kauzalności może
nastąpić w umowie przez wyłączenie określonych zarzutów. W tych warunkach
zarzut naruszenia art. 3531
k.c. i powołanych w związku z nim dalszych przepisów,
okazał się uzasadniony.
W wyniku ponownego rozpoznania sprawy, Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia
13 grudnia 2011 r. oddalił apelację pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 3
lipca 2009 r. Dokonując oceny prawnej umowy z dnia 1 lipca 1996 r., wyraził pogląd
o jej abstrakcyjnym charakterze. Wskazał, że strony znajdowały się w sytuacji,
która nie nakładała na nich obowiązku jej zawarcia, mimo to Cementowania
zdecydowała o dokonaniu nieodpłatnego przysporzenia na rzecz powodów; była
bowiem zainteresowana faktycznym przejęciem wywłaszczonej już nieruchomości,
jako leżącej w bezpośrednim sąsiedztwie jej przedsiębiorstwa. Zajęcie i
eksploatacja tej nieruchomości stanowiły istotny etap rozwoju strategii
przedsiębiorstwa. Realizując tę strategię, Cementowania zainicjowała w roku 1981
przed Wojewodą R. wywłaszczenie powodów i przyjęła na siebie wynikające z
decyzji Wojewody nr …/80 z dnia 21 maja 1980 r. zobowiązanie przeniesienia
znajdujących się w sferze rozrzutu siedlisk gospodarskich na nieruchomości nie
podlegające eksploatacji przez C. Cel postępowania wywłaszczeniowego, jakim
było wejście w posiadanie siedliska powodów, nie został zrealizowany ponieważ
powodowie kwestionowali legalność decyzji wywłaszczeniowych i nadal
pozostawali posiadaczami wywłaszczonej już działki stanowiącej ich stare siedlisko.
Tym samym zakładany cel gospodarczy jakim było przejęcie nieruchomości został
odwleczony w czasie. Umowa zawarta przez strony nie miała na celu wykonania
administracyjnej decyzji wywłaszczeniowej, ale była środkiem, który miał pozwanej
zapewnić realizację zakładanego celu gospodarczego czyli wejścia w posiadanie
nieruchomości powodów, w celu rozwijania przedsiębiorstwa. Stan taki przesądza o
abstrakcyjnym charakterze umowy. Do takiej oceny prowadziła również treść
umowy, w tym brzmienie jej § 5 wskazujące na oderwanie zawartych w niej
uregulowań od przebiegu, trybu i terminów postępowania wywłaszczeniowego.
7
Sąd Apelacyjny wskazał również, że ważność umowy, w dotychczasowych
postępowaniach nie była kwestionowana przez pozwanego. Ostatecznie, w ocenie
Sądu Apelacyjnego wszystkie zarzuty apelacji okazały się nietrafne, co prowadziło
do jej oddalenia.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 13 grudnia
2011 r., opartej na obu podstawach z art. 3983
§ 1 k.p.c., pozwana w ramach
pierwszej podstawy kasacyjne zarzuciła naruszenie:
– art. 58 § 1 k.c. w związku z art. 65 § 2 k.c. w związku z art. 3531
k.c. w związku
z art.7 ust. 2 i art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 12 marca 1958 r. o zasadach
wywłaszczania nieruchomości (tekst. jedn. Dz.U. z 1974 r., Nr 10, poz. 64
i z 1982 r., Nr 11, poz. 79, dalej – ustawa z 1958 r.) w związku z art. 55 ust. 1 i art.
62 ust. 2 oraz art. 87 ust. 11 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce
gruntami wywłaszczaniu nieruchomości (tekst. jedn. Dz. U. z 1991 r., Nr 30, poz.
127 ze zm. – dalej u.g.n.),
– art. 3531
k.c. w związku z art. 58 § 1 k.c. w związku z art. 48 ust. 1 i 2 u.g.n.
z 1985 r. w związku z art. 23 ust. 1 i 2 ustawy z 1958 r.,
– art. 7 ust. 2 u.g.n. z 1985 r. w związku z art. 10 ust. 1 ustawy z 1958 r. w związku
z art. 55 ust.1 u.g.n. z 1985 r. w związku z art. 62 ust.2 i art. 87 ust.1 ustawy
z 1985 r.,
– art. 367 § 1 k.c. w związku z art. 369 k.c. w związku z art. 31 § 1 k.r.o.,
– art. 117 § 1 i 2 k.c.
W ramach podstawy procesowej skarżąca zarzuciła naruszenie art. 378 § 1
k.p.c., art. 235 § 1 w związku z art. 391 § 1, art. 224 w związku z art. 391 § 1 k.p.c.
art. 248 § 1 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. oraz art. 250 § 1 w związku z art. 391
§ 1 k.p.c., oraz naruszenie
– art. 386 § 4 w związku z art. 232 w związku z art. 391 k.p.c.,
– art. 39820
k.p.c., a także art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c.
We wnioskach skarżąca domagała się uchylenia zaskarżonego wyroku
i uchylenia wyroku Sądu Okręgowego w R. i przekazania sprawy do ponownego
8
rozpoznania Sądowi Okręgowemu ewentualnie uchylenia zaskarżonego wyroku i
zmianę wyroku Sądu Okręgowego „przez oddalenie powództwa wobec nieważności
umowy z 1996 r.”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W uzasadnieniu wyroku z dnia 26 stycznia 2011 r. Sąd Najwyższy zwrócił
uwagę na potrzebę oceny zawartej przez strony umowy w aspekcie jej kauzalności
bądź abstrakcyjności. Umowa stron, mająca niewątpliwie charakter przysparzający,
jest umową zobowiązującą. W polskim porządku prawnym w odniesieniu do umów
o przeniesienie własności (art. 156 k.c.), umowy o przelew wierzytelności (art. 510
2 k.c.) oraz umowy o zbycie spadku (art. 1052 § 2 k.c.) ustawodawca wprowadził
zasadę przyczynowości, stąd też kauzalność umów rozporządzających nie budzi
wątpliwości. Stanowisko o kauzalności umów zobowiązujących nazwanych jest
natomiast wynikiem poglądów wypracowanych przez naukę prawa. Tradycyjny jej
nurt, w generalnej regule kauzalności dopuszcza wyjątki tylko na podstawie
przepisów ustawy. Biorąc jednak pod uwagę, że dla istnienia w tym obszarze
ogólnej zasady kauzalności nie ma bezpośredniej podstawy normatywnej, można,
w ślad za poglądem Sądu Najwyższego wypowiedzianym w uzasadnieniu
poprzedniego wyroku, stwierdzić, że o kauzalności, jako zasadzie, można mówić
przy umowach nazwanych, których przyczynowy charakter nie może być
modyfikowany. Brak natomiast ustawowego zakazu konstruowania w ramach
autonomii woli stron czynności abstrakcyjnych, nie pozwala powoływać się na ich
nieważność z powodu sprzeczności z ustawą (art. 58 § 1 k.c.). Stanowisko to
znajduje potwierdzenie w uchwałach Sądu Najwyższego: składu siedmiu sędziów
z dnia 16 kwietnia 1993 r. III CZP 16/93 (OSNC z.10/1993 r., poz. 166) i pełnego
składu Izby Cywilnej dnia 28 kwietnia 1995 r. III CZP 166/94 (OSNC z. 10/1995 r.,
poz.135), które wprost wskazują, że zasada kauzalności nie ma charakteru
bezwzględnego i strony, w ramach swobody kontraktowania wyrażonej w art. 3531
k.c., mogą powołać stosunek prawny abstrakcyjny, oderwany.
Umowa zobowiązująca, ukształtowana jako abstrakcyjna, nie uzależnia
odpowiedzialności dłużnika tak wykreowanego zobowiązania od jakiegokolwiek
innego zdarzenia, jego obowiązek pozostaje samodzielny w odniesieniu do innego
9
stosunku, który można nazwać podstawowym. Przy zobowiązaniu abstrakcyjnym,
jego stronom nie przysługują żadne zarzuty z tego, podstawowego stosunku, stąd
też jego istnienie i charakter nie mają dla bytu takiego zobowiązania, znaczenia.
Umowa stron została przez Sąd oceniona jako oderwana, wynikające
bowiem z niej przysporzenie uczynione przez C. na rzecz powodów nie miało
przyczyny prawnej. Nie ma dostatecznych podstaw, aby taką ocenę
zakwestionować.
Jest niewątpliwe, że umowa została zawarta przez strony w stanie
prawnym, w którym pozwana nie miała już ustawowego obowiązku świadczenia na
rzecz powodów odszkodowania za wywłaszczone budynki. Ustawa z dnia
29 kwietnia 1985 r. – gospodarce gruntami i wywłaszczeniu nieruchomości (Dz. U.
Nr 22, poz.99), która weszła w życie z dniem 1 stycznia 1985 r., dłużnikiem
w zakresie świadczenia odszkodowania za wywłaszczone nieruchomości uczyniła
Skarb Państwa albo gminę, w zależności od tego, na rzecz którego z tych
podmiotów następowało wywłaszczenie, a art. 87 ust. 1, regulujący zagadnienia
międzyczasowe, nakazywał stosowanie jej przepisów do spraw wszczętych
i niezakończonych decyzją ostateczną o odszkodowaniu. Dodać należy, że na
gruncie tej ustawy za Skarb Państwa nie można było uważać przedsiębiorstwa
państwowego, mimo obowiązywania jeszcze wówczas art. 128 k.c., z tej przyczyny,
że art. 62 ustawy nakazywał zapłatę odszkodowania ze środków budżetu państwa,
gdy tymczasem przedsiębiorstwa państwowe, działając na zasadzie rozrachunku
ekonomicznego, nie były finansowane z budżetu państwa. Brak w odniesieniu do
powodów decyzji o odszkodowaniu za wywłaszczone budynki powodował,
że dłużnikiem, a więc zobowiązanym do zapłaty odszkodowania za budynki (lub
w zakresie kosztów budowy nowych budynków na innej nieruchomości), był Skarb
Państwa.
Stosunek prawny ukształtowany przepisami ustaw wywłaszczeniowych
czynił zatem dłużnikiem powodów, w zakresie odszkodowania, Skarb Państwa,
a nie poprzednika prawnego pozwanego. C. na gruncie obowiązującego w chwili
zawarcia umowy prawa, nie miała obowiązku wchodzić w stosunki umowne z
powodami, nie miała obowiązku prawnego budowania powodom budynków na ich
10
gruncie. Przyczyny prawnej dokonanego przysporzenia nie można było więc
poszukiwać w wywłaszczeniu. Akt wywłaszczenia jest instytucją prawa
administracyjnego. Ten stosunek prawny, realizujący władcze uprawnienia państwa
do ingerowania, w interesie publicznym, w prawa jednostki, ukształtowany
przepisami prawa publicznego, uniemożliwia traktowanie wywłaszczenia jako
zdarzenia, które mogło być poczytane za przyczynę prawną przysporzenia.
Podkreślić przy tym należy, że umowa nie wskazuje, iż dług Skarbu Państwa z
tytułu wywłaszczenia budynków wygaśnie na skutek spełnienia ustalonego w
umowie świadczenia, ani też z umowy tej nie wynika, że świadczenie to nastąpi w
miejsce należnego odszkodowania wywłaszczeniowego. Wadliwości zaciągniętego
przez C. zobowiązania można byłoby upatrywać tylko w sytuacji, gdyby umowę tę
można było traktować jako rodzaj przejęcia przez C. długu Skarbu Państwa, co
miejsca nie miało. C. nie przyjęła na siebie żadnego obowiązku Skarbu Państwa,
nie zwolniła Skarbu Państwa z obowiązku jaki ciążył na Skarbie Państwa w związku
z dokonanym wywłaszczeniem. Postanowienie § 5 umowy wyraźnie wskazywało na
rozróżnienie przez strony wywłaszczenia i odszkodowania za grunt i przedmiotu
umowy. Wskazywało więc, że strony oderwały tę umowę i jej przedmiot od ciągle
toczącego się postępowania wywłaszczeniowego. Postanowienie § 5 umowy nie
pozostawia też wątpliwości co do wyłączenia zarzutów jakie mogłyby powstać w
związku z wywłaszczeniem. Zakwalifikowanie przeto przez Sąd umowy jako
oderwanej nie może być skutecznie podważone.
Stąd też nietrafne są zarzuty skarżącej o naruszeniu przepisów ustaw
regulujących wywłaszczenie (art. 7 ust. 2, art. 10 ust.1 ustawy z 1958 r. oraz art.
48, art. 55 ust.1, art. 62 ust. 1, art. 87 ust. 1 u.g.n. z 1985 r.). Jeżeli w skardze
kasacyjnej skarżąca podnosi, że podstawą prawną zawarcia tej umowy były
przepisy art. 7 ust. 2 i art. 10 ust. 1 i 2 ustawy z 1958 r., to można by rzec,
że skarżąca przyjmując na siebie, na tej podstawie, obowiązek wzniesienia
budynków działała pod wpływem błędu. Nie brak przeto causae, ale błąd winien był
skłaniać skarżącą do negowania ważności umowy, czego jednak skarżąca nie
czyni.
Okoliczność, że C. nie była dłużnikiem powodów w zakresie odszkodowania
za budynki na wywłaszczonym gruncie, nie czyniła, jak podnosi skarżący, sama
11
przez się, zawartej umowy - nieważną. Brak przyczyny prawnej (causa solvendi lub
obligandi) dla dokonanego przez pozwanego w umowie przysporzenia na rzecz
powodów, która była umową nienazwaną, zobowiązująca, nie stał na przeszkodzie
jej oceny jako mieszczącej się w ramach swobody umów (art. 3531
k.c.). Zgodnie z
art. 3531
k.c. dopuszczalność umownego ułożenia stosunku prawnego ogranicza
jedynie sprzeczność treści lub celu stosunku prawnego z jego naturą, prawem i z
zasadami współżycia społecznego.
Sąd Apelacyjny wskazał przyczyny, dla których pozwana zdecydowała
o przyjęciu na siebie obowiązku wybudowania budynków na nieruchomości
powodów. Wywłaszczona nieruchomość, której powodowie nie opuszczali, tocząc
nawet postępowanie o jej zwrot, była C. potrzebna w ramach realizacji planów
strategicznego rozwoju przedsiębiorstwa. Potrzeba wejścia na wywłaszczoną
nieruchomość znalazła odzwierciedlenie w § 12 i § 14 umowy, w których ujęto
zobowiązanie powodów do opuszczenia starego siedliska i wydania go
pozwanemu, po wybudowaniu nowych budynków. Powołując te okoliczności Sąd
Apelacyjny wskazał w ten sposób na cel umowy, a nie jej przyczynę prawną
(causam). Tak ujęta przyczyna zawarcia umowy, a zatem w rozumieniu art. 3531
k.c., jej cel, nie mogła być potraktowana jako niezasługująca, w świetle tego
przepisu, na ochronę. Nie było też podstaw do przyjęcia, że pozostałe, wynikające
z powołanego przepisu, granice wolności kontraktowania zostały naruszone, przy
czym podkreślić należy, że brak ustawowego zakazu konstruowania czynności
abstrakcyjnych nie pozwala powołać się na ich nieważność z powodu sprzeczności
z ustawą (art. 58 § 1 k.c.). Biorąc pod uwagę, że w obowiązującym porządku
prawnym funkcjonują zobowiązania abstrakcyjne, nie było podstawy dla przyjęcia,
że takie, jak uczyniły to strony, umowne ukształtowanie zobowiązania, jest, co do
zasady, sprzeczne z prawem. Nie było też podstaw do przyjęcia sprzeczności
takiego zobowiązania z zasadami współżycia społecznego.
Nietrafne są również pozostałe zarzuty ujęte w skardze kasacyjnej. Nie było
podstaw do przyjęcia przedawnienia roszczenia powodów. W zakresie wysokości
dochodzonej kwoty, pozew istotnie dotyczył kwoty 250.000 zł, rozszerzenie
natomiast żądania do kwoty 1.311.574,82 zł (z czego zasądzono 1.241.964 zł)
nastąpiło na rozprawie w dniu 23 czerwca 2009 r. W tym dniu, zdaniem skarżącej,
12
upłynął już dziesięcioletni termin przedawnienia, który powinien być liczony od 31
października 1998 r., to jest dnia, w którym, zgodnie z umową, budynki miały być
ukończone. Analizując ten zarzut zauważyć należy, iż – niezależnie od
prawidłowości wskazanej daty, od której przedawnienie miałoby rozpocząć bieg,
a którą nie musi być 31 października 1998 r., ale mógł być dzień powzięcia, przed
procesem, wiadomości, z opinii biegłych, o wadach budynków (por. wyrok SN
z dnia 29 listopada 1999 r., III CKN 474/98 niepubl.), co niewątpliwie nastąpiło
w czerwcu 1999 r. – skarżąca przeoczyła, że wielokrotnie wyrażała gotowość
zapłaty odszkodowania, oferując pozwanym z tego tytułu kwoty różnej wysokości.
Takie zachowanie dłużnika, uzasadniające przyjęcie tzw. uznania niewłaściwego,
prowadzi do wniosku o przerwaniu biegu przedawnienia (art. 124 § 1 pkt 2 k.c.).
Ponadto, przyjmuje się, że w przypadku rozszerzenia powództwa w toku procesu,
rozszerzenie powództwa na nowe roszczenie trzeba odróżnić od zmiany wysokości
dochodzonego odszkodowania dokonywanej w ramach roszczenia dochodzonego
pierwotnie. Zmiana wysokości cen w toku postępowania i w związku z tym potrzeba
ustalenia odszkodowania według cen z daty wyrokowania (art. 363 § 2 k.c.),
oczywiście w ramach tej samej podstawy faktycznej żądania powoduje,
że pierwotne wniesienie pozwu skutkuje przerwą biegu przedawnienia co do
całości dochodzonej kwoty (por. wyrok SN z dnia 6 kwietnia 2011 r. I CSK 684/09
niepubl.). W odniesieniu do zgłoszonego na rozprawie w dniu 23 czerwca 2009 r.,
żądania rozebrania wybudowanych obiektów i wywiezienia materiału
rozbiórkowego, skarżący pomija, że wyraził gotowość dokonania tej czynności.
Ponadto, taka modyfikacja żądania pozwu nie była zmianą powództwa wywierającą
skutki w zakresie przedawnienia. Powodowie, zamiast kolejnego rozszerzenia
powództwa o dalszą kwotę, która rekompensowałby im wydatki jakie musieliby
ponieść usuwając we własnym zakresie budynki, w ten sposób zgłosili żądanie
odzwierciedlające wolę uzyskania odszkodowania w wysokości odpowiadającej
poniesionej szkodzie, niemożliwej do określenia w chwili wnoszenia powództwa.
Z uwagi na treść art. 363 k.c. zmiana taka może nie być traktowana jako zmiana
roszczenia w znaczeniu materialnoprawnym, którym od początku procesu jest
żądanie naprawienia szkody. Tym samym żądanie naprawienia szkody w całości,
13
zgłoszone przed upływem terminu przedawnienia, przerywa bieg tego terminu
także w stosunku do takiego żądania.
W odniesieniu do zarzutu zasądzenia dochodzonej kwoty solidarnie na rzecz
powodów, zamiast ,,do niepodzielnej ręki”, uwzględnić należy, że ta wadliwość
rozstrzygnięcia nie wpływa na wynik sprawy skoro skarżący, przez spełnienie
świadczenia do rąk jednego z wierzycieli, zostaje zwolniony z tego obowiązku
względem drugiego.
Odnosząc się do zarzutów procesowych skargi nie można pominąć,
że ustawodawca dopuszczając takie zarzuty, w art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. wskazał,
iż skarga może być oparta na zarzutach naruszenia przepisów prawa
procesowego, jeżeli uchybienie to mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy.
Nierozpoznanie wszystkich zarzutów skarżącego, a więc zawartego w apelacji
zarzutu naruszenia art. 415 k.c. oraz zawartych w piśmie procesowym z dnia
19 maja 2011 r., pozostaje bez znaczenia dla wyniku sprawy. Nie budziło
wątpliwości, że podstawę rozstrzygnięcia stanowił art. 471 k.c. a nie przepisy
o czynach niedozwolonych, aczkolwiek powtórzyć należy niekwestionowane
ustalenie sądów obu instancji, że stan budynków wzniesionych przez skarżącą jest
tego rodzaju, iż zagraża zdrowiu i życiu ludzi i jest to wynikiem wadliwego sposobu
ich wykonania. Analiza umowy zawartej przez strony została przez sąd odwoławczy
dokonana w wyczerpujący sposób i trafnie oceniona jako mieszcząca się
w granicach zakreślonych art. 3531
k.c., o czym była mowa wyżej.
Brak odniesienia się przez Sąd Apelacyjny do twierdzenia skarżącego,
że miesięczny termin do rozebrania budynków i usunięcia materiału rozbiórkowego
jest za krótki, stanowi uchybienie, nie ma ono jednak żadnego znaczenia dla
wyniku sprawy. Żądanie to zostało zgłoszone w roku 2009 i już pierwszy wyrok
Sądu Apelacyjnego, stawiał skarżącego przed koniecznością wykonania w tym
terminie orzeczonego obowiązku.
Sąd Apelacyjny nie miał obowiązku przeprowadzenia dowodu z zeznań stron,
czy też innych osób zawierających umowę, dla ustalenia kauzalnego lub
abstrakcyjnego charakteru umowy, skoro charakter prawny umowy stanowił ocenę
prawną, a nie ustalanie faktów.
14
Również kolejny zarzut, sprowadzający się do wadliwego wnioskowania
o faktach z treści dokumentu urzędowego jest nietrafny z uwagi na to, że takie
wnioskowanie nie stanowiło naruszenia wskazanych w skardze kasacyjnej
przepisów k.p.c.
Wreszcie, nie ma racji skarżący, że uzasadnienie zaskarżonego wyroku
cechowała tak daleko idąca wadliwość, że uniemożliwiało to kontrolę kasacyjną.
Zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. byłby skuteczny tylko wówczas gdy
uzasadnienie nie zawierało wymaganych powołanym przepisem elementów,
co w sprawie niniejszej nie miało miejsca .
W świetle powyższego nie było podstawy dla uwzględnienia skargi kasacyjnej,
co mając na względzie Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39814
k.p.c. orzekł jak
w sentencji.
db