Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 90/12
POSTANOWIENIE
Dnia 20 grudnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący)
SSN Krzysztof Pietrzykowski (sprawozdawca)
SSN Hubert Wrzeszcz
w sprawie z powództwa Stowarzyszenia Integracja "Z." w P.
przeciwko Powiatowi P.
o wydanie ruchomości, ewentualnie o zapłatę i o zapłatę,
na posiedzeniu jawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 20 grudnia 2012 r.,
na skutek zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Apelacyjny
postanowieniem z dnia 9 sierpnia 2012 r.,
"Czy na skutek zlecenia realizacji zadania z zakresu pomocy
społecznej na podstawie art. 12a ustawy z dnia 29 listopada 1990 r.
o pomocy społecznej (Dz.U. z 1998 r., Nr 64, poz. 414 ze zm.),
pomiędzy powiatem a podmiotem wskazanym w tym przepisie,
powstawał stosunek zlecenia w rozumieniu art. 734 i nast. k.c.?"
odmawia podjęcia uchwały.
Uzasadnienie
2
Stowarzyszenie Integracji „Z.” w P. żądało nakazania Powiatowi P. wydania
wskazanych w pozwie ruchomości, ewentualnie zasądzenia ich równowartości oraz
zasądzenia wynagrodzenia za korzystanie z tych ruchomości.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 24 stycznia 2012 r. oddalił powództwo.
Ustalił, że dnia 4 grudnia 2001 r. została zawarta umowa, w której pozwany zlecił
powodowi świadczenie usług socjalnych, polegających na prowadzeniu opieki i
rehabilitacji społecznej w Środowiskowym Domu Samopomocy w C. Podstawę
prawną zawarcia tej umowy stanowił art. 12a ustawy z dnia 29 listopada 1990 r. o
pomocy społecznej (jedn. tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 64, poz. 414 ze zm.; dalej:
„u.p.s.”) oraz wydanego na jego podstawie rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki
Społecznej z dnia 30 czerwca 2000 r. w sprawie szczegółowych zasad i form
współdziałania administracji publicznej z innymi podmiotami oraz wzorów ofert,
umów i sprawozdań z realizacji zadań pomocy społecznej (Dz.U. Nr 55, poz. 662
ze zm.). Zgodnie z § 1 umowy, przedmiotem zadania zleconego powodowi było
świadczenie usług socjalnych, mających na celu prowadzenie opieki i rehabilitacji
społecznej w Środowiskowym Domu Samopomocy, umożliwiającej jego
uczestnikom powrót do społeczeństwa i samodzielnego życia w środowisku
naturalnym. Beneficjentami tych działań miały być osoby uprawnione do otrzymania
pomocy społecznej, wymienione w art. 3 u.p.s. Według § 2 umowy, pozwany
zobowiązał się do wypłaty powodowi dotacji w wysokości 150 000 zł, składającej
się z dwóch elementów: kwoty przeznaczonej na wydatki bieżące oraz środków
przeznaczonych na uruchomienie Środowiskowego Domu Samopomocy.
Stosownie do § 14 umowy, w zakresie w niej nieuregulowanym stosuje się przepisy
kodeksu cywilnego. W okresie wykonywania umowy powód nabył ze środków
przyznanej dotacji ruchomości stanowiące wyposażenie Środowiskowego Domu
Samopomocy. Po wygaśnięciu umowy (z mocy prawa – art. 146 ust. 2 ustawy z
dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, jedn. tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 175,
poz. 1362 ze zm.) Powiat P. przejął te ruchomości od powoda, co stwierdzono
protokołem zdawczo-odbiorczym z dnia 7 maja 2009 r. Zostały one przeznaczone
na wyposażenie Powiatowego Środowiskowego Domu Samopomocy,
prowadzonego od dnia 9 kwietnia 2009 r. w tym samym miejscu co placówka
3
założona przez Stowarzyszenie Integracji „Z.”. Dnia 7 maja 2010 r. powód złożył
pozwanemu oświadczenie o uchyleniu się od skutków oświadczenia woli zawartego
w protokole zdawczo-odbiorczym, powołując się na złożenie go pod wpływem błędu
(względnie: podstępu).
W ocenie Sądu Okręgowego, art. 12a u.p.s. i wydane na jego podstawie
rozporządzenie wprowadziły nowy typ umowy, do której na podstawie art. 750 k.c.
stosuje się odpowiednio przepisy o zleceniu (art. 734 i nast. k.c.). Szczególne
znaczenie ma tu art. 740 zd. 2 k.c., zgodnie z którym po wykonaniu zlecenia lub
po wcześniejszym rozwiązaniu umowy przyjmujący zlecenie powinien wydać
zleceniodawcy wszystko, co uzyskał dla niego przy wykonywaniu zlecenia,
nawet w imieniu własnym. Przepis ten traktowany jest przez Sąd Okręgowy jako
podstawa prawna uzyskania przez pozwanego prawa własności rzeczy ruchomych
nabytych przez powoda w czasie realizacji zlecenia dzięki przyznanej mu dotacji.
Sąd Apelacyjny, przy rozpoznawaniu apelacji powoda od wyroku Sądu
Okręgowego, powziął wątpliwość wyrażoną w zagadnieniu prawnym
przedstawionym do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Istota zagadnienia prawnego przedstawionego do rozpoznania Sądowi
Najwyższemu wiąże się z oceną, czy po wygaśnięciu umowy z dnia 4 grudnia
2001 r. prawo własności rzeczy ruchomych nabytych przez powoda ze środków
otrzymanych w ramach dotacji przysługiwało jemu czy pozwanemu. Według Sądów
obu instancji, podstawę rozstrzygnięcia tego problemu stanowi ustalenie,
czy stosunek prawny powstały na podstawie umowy z dnia 4 grudnia 2001 r.
podlega przepisom Kodeksu cywilnego o zleceniu. Szczególnie istotne znaczenie
ma z tej perspektywy art. 740 zd. 2 k.c., zgodnie z którym po wykonaniu zlecenia
lub po wcześniejszym rozwiązaniu umowy przyjmujący zlecenie powinien wydać
zleceniodawcy wszystko, co uzyskał dla niego przy wykonywaniu zlecenia, nawet
w imieniu własnym. Przepis ten jest traktowany przez Sądy obu instancji jako
ewentualna podstawa uzyskania przez pozwanego prawa własności rzeczy
ruchomych nabytych przez powoda w czasie realizacji zlecenia dzięki przyznanej
mu dotacji.
4
Po pierwsze, sentencja postanowienia Sądu Apelacyjnego nie odpowiada
ani istocie występującego w sprawie problemu prawnego, ani treści
dołączonego uzasadnienia. Spór pomiędzy stronami postępowania skupia się
bowiem na kwestii istnienia po stronie powoda obowiązku wydania pozwanemu
ruchomości nabytych w trakcie wykonywania umowy. Rozstrzygnięcie tego
problemu wymaga w konsekwencji określenia, czy w sprawie znaleźć może
zastosowanie art. 740 zd. 2 k.c., który wprowadza ten obowiązek w ramach
stosunku prawnego zlecenia. Na kwestii tej koncentruje się także wywód Sądu
Apelacyjnego zawarty w uzasadnieniu postanowienia o przedstawieniu zagadnienia
prawnego. Problem ogólnej dopuszczalności stosowania w sprawie przepisów
Kodeksu cywilnego o umowie zlecenia nie budzi natomiast wątpliwości Sądu, który
jako istotę zagadnienia przedstawia pytanie o możliwość zastosowania w sprawie
art. 740 zd. 2 k.c.
Tak szerokiego sposobu sformułowania przedstawionego zagadnienia
prawnego nie uzasadnia także krótki fragment wywodu Sądu Apelacyjnego na
s. 8 uzasadnienia, w którym twierdzi on, że „podzielenie stanowiska strony
powodowej, że w rozpoznawanej sprawie mamy do czynienia z umową
nienazwaną, uregulowaną innymi przepisami w rozumieniu art. 750 k.c., wobec
braku odrębnych uregulowań w umowie dotyczących własności przedmiotów
zakupionych za środki pochodzące z dotacji, skutkowałoby uznaniem,
że przedmioty te stanowią własność strony powodowej”. Twierdzenie to wydaje się
bezpodstawne już przy pobieżnej nawet analizie. Nie ulega bowiem wątpliwości,
że uznanie, iż dany stosunek prawny mieści się w zakresie zastosowania art. 750
k.c. nie wyklucza jednocześnie z góry możliwości stosowania do niego art. 740 zd.
2 k.c. Zgodnie z art. 750 k.c. do „umów o świadczenie usług”, o których mowa
w tym przepisie, odpowiednie zastosowanie mają – potencjalnie – wszystkie
przepisy Kodeksu cywilnego o zleceniu. Ustawodawca nie wyklucza z góry żadnej
z tych regulacji, uzależniając ich stosowanie od specyfiki poszczególnych
stosunków prawnych. W konsekwencji, wskazanie, czy powód zobowiązany był do
wydania pozwanemu Powiatowi ruchomości nabytych w związku z wykonaniem
umowy wymaga oceny, czy do stosunku zobowiązaniowego powstałego w wyniku
zawarcia umowy na podstawie art. 12a ust. 1 u.p.s. może mieć zastosowanie
5
art. 740 zd. 2 k.c. Określenie (zgodnie z literalną treścią przedstawionego
zagadnienia), czy stosunek ten ma charakter zlecenia w rozumieniu art. 734 § 1
k.c. jest w tym wypadku oczywiście niewystarczające. Możliwe jest bowiem
uznanie, że stosunek ten należy do zakresu zastosowania art. 750 k.c. – co
pociągałoby za sobą konieczność rozważenia, czy w sprawie znaleźć może
odpowiednie zastosowanie art. 740 zd. 2 k.c.
Druga istotna wątpliwość związana z przedstawionym zagadnieniem
prawnym wynika ze zbyt silnego powiązania go z konkretnymi okolicznościami
sprawy rozpoznawanej przez Sąd Apelacyjny. Problem, którego dotyczy
analizowane zagadnienie, sprowadza się do pytania o możliwość stosowania
przepisów Kodeksu cywilnego regulujących jeden z typów umowy nazwanej (w tym
wypadku: zlecenia) do umowy zawieranej w ramach kompetencji przyznanej przez
przepisy szczególne, które określają wyczerpująco jej treści. Regulacje te (art. 12a
u.p.s. i wydane na jego podstawie rozporządzenie z 2000 r.) pozostawiają przy tym
pewne istotne elementy stosunku prawnego decyzji stron, działających w ramach
swobody umów. Dotyczy to przede wszystkim dokładnego określenia zadań, do
których realizacji zobowiązuje się podmiot niepubliczny. Należy w związku z tym
stwierdzić, że do umowy tej stosuje się odpowiednio – na podstawie art. 750 k.c. –
przepisy o stosunku zlecenia (art. 734 i nast. k.c.).
Określenie, które z tych przepisów mogą mieć zastosowanie do umowy
zawartej na podstawie art. 12a ust. 1 u.p.s., wymaga więc zbadania treści
konkretnego stosunku prawnego, który powstaje w wyniku zawarcia tej umowy.
Przesądzenie sposobu rozliczenia korzyści uzyskanych w związku z realizacją
zadania z zakresu pomocy społecznej następuje zatem ad casum, bez możliwości
sformułowania ostatecznych wniosków w sposób abstrakcyjny. Wynika to,
w sposób najbardziej ogólny, z samego przebiegu wnioskowania, jakim jest
odpowiednie stosowanie przepisów o umowach nazwanych do konkretnej umowy
zawartej w obrocie. Ma ono z natury rzeczy charakter sytuacyjny, wymagając
każdorazowo oceny na tle okoliczności danej sprawy. Najistotniejszym punktem
odniesienia jest w tym wypadku ustalenie treści oświadczeń woli stron czynności
prawnej. Jest ono konieczne do wskazania elementów, które w danym wypadku
zostały określone przez strony w sposób autonomiczny (w ramach ogólnej
6
kompetencji wynikające z zasady swobody umów – art. 3531
k.c.) oraz obszarów,
w których może być stosowana regulacja Kodeksu cywilnego. Zakres stosowania
przepisów o zleceniu na gruncie omawianej umowy zależy od cech
rozważanego stosunku prawnego – w tym od charakteru zobowiązania, który jest
jego przedmiotem.
Konieczność badania ad casum dopuszczalności odpowiedniego stosowania
regulacji umów nazwanych na gruncie stosunków umownych faktycznie
kreowanych w obrocie została stwierdzona jasno przez Sąd Najwyższy w wyroku
z dnia 23 stycznia 2008 r., V CSK 377/07 (niepubl.), który dotyczy bezpośrednio
problemu stosowania art. 740 zd. 2 k.c. do stosunku o charakterze zbliżonym do
konstrukcji zlecenia regulowanej w Kodeksie cywilnym, istniejącego pomiędzy
gminą a podmiotami prywatnymi. Podstawą orzeczenia Sądu Najwyższego była
w tym wypadku wykładnia oświadczeń woli stron, która doprowadziła do wniosku
o wyłączeniu w umowie stosowania art. 740 zd. 2 k.c. i odmiennym uregulowaniu
kwestii rozliczeń po zakończeniu stosunku prawnego.
Na konieczność oceny omawianego zagadnienia prawnego ad casum nie
wpływa także zawarcie umowy z dnia 4 grudnia 2001 r. według wzoru, którym
strony były obowiązane posłużyć się na podstawie § 13 ust. 4 rozporządzenia
z 2000 r. Wprawdzie podstawowe elementy treści umowy miały w tym wypadku
charakter standardowy i ujednolicony, strony – w zakresie pozostawionej
im swobody kontraktowej – mogły jednak ukształtować niektóre istotne kwestie
w sposób samodzielny. Dotyczy to m.in. szczegółowego określenia zadania,
którego wykonania dotyczyła umowa oraz wysokości i części składowych dotacji
przyznawanej przez dającego zlecenie.
Cel instytucji zagadnień prawnych przedstawianych Sądowi Najwyższemu
oraz dotychczasowe utrwalone orzecznictwo wskazują jednoznacznie,
że ukształtowanie zagadnienia prawnego jako kwestii o charakterze subsumcyjnym
(wymagającej oceny w konkretnych okolicznościach sprawy, nie zaś in abstracto)
wykluczają jego rozstrzygnięcie (tak m.in. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia
7 października 2008 r., III CZP 87/08, niepubl. i z dnia 12 marca 2010 r., III CZP
129/09, niepubl.). Wypowiedź Sądu Najwyższego miałaby w tym wypadku
7
charakter sytuacyjny, zależny od dokonanych w sprawie ustaleń faktycznych
i byłaby pozbawiona znaczenia ogólnego.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 61 § 1 ustawy z dnia
23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. Nr 240, poz. 2052 ze zm.)
postanowił, jak w sentencji.