Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 549/11
POSTANOWIENIE
Dnia 24 stycznia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Krzysztof Pietrzykowski
w sprawie z wniosku A. P.
przy uczestnictwie D. P. i X.P.
o wpis prawa użytkowania w księdze wieczystej […]
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 24 stycznia 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 11 sierpnia 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
2
Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 11 sierpnia 2011 r. oddalił apelację
wnioskodawcy A. P. od postanowienia Sądu Rejonowego, oddalającego jego
wniosek o wpis do działu III księgi wieczystej nr […] prowadzonej dla
własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego położonego przy ul. O. […] w K.,
dożywotniego i bezpłatnego użytkowania na rzecz uczestników postępowania X.P. i
D. P.
Podstawą wniosku o wpis była notarialna umowa darowizny z dnia
12 kwietnia 2011 r., którą uczestnicy postępowania rozporządzili spółdzielczym
własnościowym prawem do lokalu na rzecz wnioskodawcy (syna), a ten ustanowił
na ich rzecz dożywotne, bezpłatne prawo użytkowania tego lokalu.
Sąd Okręgowy podzielił pogląd Sądu Rejonowego, że powyższy dokument
nie uzasadnia wniosku o wpis, ponieważ nie jest możliwe ustanowienie
użytkowania na innym ograniczonym prawie rzeczowym, jakim jest spółdzielcze
własnościowe prawo do lokalu. Sąd drugiej instancji dostrzegł rozbieżności
interpretacyjne występujące na tym tle w piśmiennictwie,, aprobując stanowisko, iż
przewidziana w art. 265 § 1 k.c. możliwość ustanowienia użytkowania na prawach
nie dotyczy spółdzielczego własnościowego prawa jako prawa niesamoistnego,
obciążającego rzecz cudzą, nieprzynoszącego pożytków. Obciążenie takiego
prawa innym ograniczonym prawem rzeczowym musi wynikać z jednoznacznego
przepisu ustawy, tak jak przy obciążeniu go hipoteką.
Sąd Okręgowy zwrócił też uwagę, że przy przekształceniu własnościowego
prawa do lokalu na odrębną własność (art. 1714
ust. 1 u.s.m.) musiałoby dojść do
wygaśnięcia wpisanego użytkowania, gdyż w nowej księdze wieczystej utrzymuje
się wówczas tylko hipoteka (art. 241
art. 2 u.k.w.h.).
Wnioskodawca w skardze kasacyjnej domagał się uchylenia postanowienia
odwoławczego i orzeczenia zgodnie z wnioskiem albo przekazania sprawy do
ponownego rozpoznania.
Skarżący powołał się na naruszenie prawa materialnego przez błędną
wykładnię art. 265 § 1 k.c. polegającą na uznaniu, że spółdzielczego
własnościowego prawa do lokalu nie można obciążyć użytkowaniem.
3
Wnioskodawca podkreślił, że podstawę prawną jego żądania stanowi przepis
ustawy (art. 265 § 1 k.c.), upoważniający do obciążenia użytkowaniem prawa
przenaszalnego (art. 265 § 3 k.c.), a spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu
jest prawem przenaszalnym (art. 172
ust. 1 prawa spółdzielczego). Wskazał
również, że nie jest kwestionowane obciążenie użytkowaniem prawa wieczystego
użytkowania, które jest prawem na rzeczy cudzej. Istotna jest także – jego zdaniem
– alimentacyjna funkcja użytkowania, wyraźnie zaznaczona w okolicznościach
rozpoznawanej sprawy, w sytuacji gdy wnioskodawca nie mógł ustanowić na rzecz
rodziców służebności mieszkania ani zawrzeć umowy o dożywocie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W rozpoznawanej sprawie wyłoniło się istotne zagadnienie prawne,
a mianowicie, czy możliwe jest obciążenie użytkowaniem spółdzielczego
własnościowego prawa do lokalu. Zagadnienie te nie było przedmiotem wypowiedzi
jurydycznej Sądu Najwyższego, a poglądy ujawnione w piśmiennictwie są
rozbieżne.
Użytkowanie jest ograniczonym prawem rzeczowym (art. 244 § 1 k.c.),
którego cechą jest używanie rzeczy i pobieranie z niej pożytków (art. 252 k.c.).
Ma ono zapewnić uprawnionemu możliwie optymalny zakres korzystania z cudzej
rzeczy.
Przedmiotem użytkowania mogą być także prawa (art. 265 § 1 k.c.). Przepis
ten nie wyjaśnia jednak, jakie prawa mogą być obciążone tym ograniczonym
prawem rzeczowym. W piśmiennictwie dominuje pogląd, że muszą to być
prawa zbywalne, gdyż do ustanowienia użytkowania mają odpowiednie
zastosowanie przepisy regulujące przenoszenie poszczególnych praw obciążanych
użytkowaniem (art. 265 § 3 k.c.). Zbywalność prawa nie jest jednak wystarczającym
przymiotem, ponieważ do użytkowania praw stosuje się odpowiednio przepisy
o użytkowaniu rzeczy (art. 265 § 2 k.c.); muszą więc być to prawa umożliwiające
korzystanie z rzeczy i pobieranie z niego pożytków (art. 252 k.c.).
Prawo rzeczowe unormowało instytucję użytkowania praw w dziale II
(art. 162-166). Odpowiednikiem art. 265 k.c. był art. 162 prawa rzeczowego,
a pozostałe przepisy (art. 163-166 prawa rzeczowego) dotyczyły użytkowania
wierzytelności. Do praw obciążanych użytkowaniem zaliczano też w doktrynie
4
udziały we współwłasności, obligacje pożyczek i udziały w spółkach kapitałowych.
Mają one charakter praw „samoistnych”.
Aktualnie nie jest kwestionowana możliwość ustanowienia użytkowania na
prawie użytkowania wieczystego jako na prawie rzeczowym zbliżonym do prawa
własności.
W rozpoznawanej sprawie problematyka użytkowania praw została
skonkretyzowana i dotyczy obciążalności użytkowaniem własnościowego
spółdzielczego prawa do lokalu, będącego również ograniczonym prawem
rzeczowym (art. 244 § 1 k.c.), unormowanym odrębnie (por. art. 244 § 2 k.c.).
Jest to prawo przenaszalne (art. 172
ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r.
o spółdzielniach mieszkaniowych, Dz. U. 2003 r., Nr 119, poz. 1116 ze zm.; dalej
„u.s.m.”), ale będące prawem na rzeczy cudzej (na nieruchomości spółdzielczej).
Należy podzielić pogląd, że przenaszalność tego prawa nie decyduje o możliwości
jego obciążenia (według reguły „a maiori ad minus”). W wyniku przeniesienia
powyższego prawa spółdzielczego zmienia się tylko jego dysponent, bez innych
obciążeń własności spółdzielczej. Ustanowienie użytkowania oznaczałoby
natomiast obciążenie własności nieruchomości spółdzielczej dodatkowo prawem
osoby niebędącej członkiem spółdzielni. Wówczas mogłoby dochodzić do zmiany
sposobu korzystania z lokalu oraz do zmiany w sferze wysokości opłat na rzecz
spółdzielni mieszkaniowej. Zmiana sposobu korzystania z lokalu mieszkalnego
polega m.in. na przeznaczeniu go na inne cele, w tym - chociażby częściowo -
na cele użytkowe.
Art. 1716
ust. 1 u.s.m. stanowi, że wynajmowanie lub oddawanie w bezpłatne
używanie przez członka albo osobę niebędącą członkiem spółdzielni, której
przysługuje spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, całego lub części lokalu
wymaga zgody spółdzielni, jeżeli jest to związane ze zmianą sposobu korzystania
z lokalu lub przeznaczenia lokalu bądź jego części. Kontrolą są ponadto
objęte zmiany mające wpływ na wysokość opłat na rzecz spółdzielni.
Przepis ten potwierdza kolizje związane z udostępnianiem własnościowego lokalu
spółdzielczego osobom trzecim, wyznacza granice uprawnień dysponenta tego
lokalu oraz określa sposób zabezpieczenia interesów właściciela nieruchomości.
Na tym tle widoczne jest oddziaływanie wobec spółdzielni mieszkaniowej obciążeń
5
własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu jako prawa niesamoistnego na
rzeczy cudzej. W omawianej konfiguracji należną ochroną musi być objęte prawo
własności. Uzasadniony jest związku z tym pogląd, że obciążenie użytkowaniem
własnościowego prawa spółdzielczego obciążałoby w istocie w sposób
nieuprawniony nieruchomość spółdzielczą, z naruszeniem przepisu art. 1716
u.s.m.
Nie istnieje przepis ustawy uprawniający do obciążenia użytkowaniem
własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu, taki jak przy obciążeniu tego
prawa hipoteką (art. 65 ust. 2 ustawy o księgach wieczystych i hipotece).
Art. 265 k.c. nie wymienia praw obciążanych użytkowaniem; decydują o tym
przepisy szczególne dotyczące ich charakteru. Spółdzielcze własnościowe
prawo do lokalu jest unormowane w przepisach szczególnych, a mianowicie
w ustawie z 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych, mającej
tu podstawowe znaczenie (zob. art. 244 § 2 k.c.). Dysponent spółdzielczego
własnościowego prawa do lokalu nie może narzucić spółdzielni
mieszkaniowej rozwiązań sprzecznych z przepisami tej ustawy powodujących
eliminację uprawnień właściciela przewidzianych w art. 1716
u.s.m.
Ustawodawcy nie można przypisać intencji nieracjonalnych. Gdyby więc uznał za
celowe ustanowienie prawnorzeczowego korzystania z własnościowego lokalu
spółdzielczego, dopuściłby obciążenie go służebnością mieszkania (art. 301 k.c.),
jako ograniczonym prawem rzeczowym gwarantującym najlepiej osobiste
korzystanie z lokalu. Cechą istotną użytkowania jest pobieranie pożytków z rzeczy
(art. 252 k.c.), niewystępujące zazwyczaj przy osobistym zaspokajaniu potrzeb
mieszkaniowych. W konsekwencji uprawnienie do korzystania z rzeczy (z lokalu)
bez gwarancji uzyskiwania pożytków nie byłoby użytkowaniem w rozumieniu
art. 244 § 1 k.c. i art. 252 k.c. (zasada numerus clausus praw rzeczowych).
Z przedstawionych przyczyn należy uznać, że spółdzielczego
własnościowego prawa do lokalu nie można obciążyć użytkowaniem.
Należało w konsekwencji oddalić skargę kasacyjną (art. 39814
k.p.c.
w związku z art. 13 § 2 k.p.c.).