Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 334/12
POSTANOWIENIE
Dnia 31 stycznia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku R. C.
przy uczestnictwie A. C. i E. T.
o zmianę postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 31 stycznia 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 19 stycznia 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
2
Postanowieniem z dnia 9 sierpnia 2011 r. Sąd Rejonowy oddalił wniosek o
zmianę postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku po F. C.
Z ustaleń faktycznych stanowiących podstawę tego rozstrzygnięcia wynika,
że Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 22 grudnia 2009 r., wydanym w sprawie
prowadzonej pod sygnaturą I Ns 528/09, stwierdził, że spadek po F. C. na
podstawie testamentu notarialnego z dnia 21 sierpnia 2009 r. nabył w całości A. C.,
syn M. i F. W sprawie sporządzenia wspomnianego testamentu A. C. rozmawiał
telefonicznie z notariusz J. K. w dniu 21 sierpnia 2009 r. W tym samym dniu A. C. –
po uzyskaniu zgody F. C. na sporządzenie testamentu w domu w S. – ponownie
zatelefonował do J. K., której F. C., na żądanie notariusz, podała swoje dane
personalne. Po tej rozmowie telefonicznej A. C. pojechał samochodem po notariusz
J. K. do K. i przywiózł ją do S. Podczas rozmowy z notariusz F. C. poprosiła ją, aby
opuściła pokój, gdyż chciała porozmawiać z synem A. Rozmowa trwała około 5
minut. Po tej rozmowie notariusz wróciła do pokoju i zapytała F. C., jaka jest jej
wola. Spadkodawczyni oświadczyła, że chce wszystko zapisać synowi A. C. Ze
względu na to, że F. C. nie była w stanie podpisać aktu notarialnego, poproszono
A. S., aby wpisała imię i nazwisko spadkodawczyni i podpisała się pod tuszowym
odciskiem palca spadkodawczyni. A. S. była obecna podczas składania przez
spadkodawczynię tuszowego odcisku palca, wytarła jej tusz z palca. Po
sporządzeniu testamentu A. C. odwiózł notariusz do K. A. S. została z F. C.
Spadkodawczyni poprosiła A. S., aby zachowała w tajemnicy fakt sporządzenia
testamentu.
Sąd Rejonowy nie znalazł podstawy do uwzględnienia wniosku o zmianę
postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku na podstawie art. 679 k.p.c.
Nie stanowi jej żądanie zmiany postanowienia z dnia 22 grudnia 2009 r. z powodu
– zdaniem wnioskodawcy – nieposiadania przez spadkodawczynię zdolności do
testowania na skutek zażywania przez nią leków psychotropowych
i przeciwbólowych, ponieważ wnioskodawca brał udział w postępowaniu
o stwierdzenie nabycia spadku i miał wówczas możliwość zakwestionowania
testamentu z tego powodu. Ponadto wnioskodawca posiadał informacje o stanie
3
zdrowia matki i zażywanych przez nią lekach już przed złożeniem wniosku
o stwierdzenie nabycia spadku po F. C. Nie ma także podstawy do uwzględnienia
wniosku z tego powodu, że testament został sporządzony niezgodnie z wolą
spadkodawczyni i z naruszeniem przepisów o formie jego sporządzenia.
Wnioskodawca nie wykazał, że spadkodawczyni działa pod wypływem błędu
uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby nie działała pod jego wpływem, nie
sporządziłaby testamentu tej treści. O działaniu spadkodawczyni pod wpływem
błędu nie świadczy fakt, że przed sporządzeniem testamentu chciała rozmawiać z
synem A.
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy oddalił apelację
wnioskodawcy, podzielając ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu pierwszej
instancji. Sąd odwoławczy nie podzielił zarzutu apelującego, że postępowanie
przed Sądem Rejonowym jest dotknięte nieważnością postępowania spowodowaną
udziałem w rozpoznaniu sprawy sędziego podlegającego wyłączeniu z mocy
ustawy (ten sam sędzia wchodził w skład sądu rozpoznającego zarówno sprawę
o stwierdzenie nabycia spadku, jak i o jego zmianę). Zdaniem Sąd nie zachodziła
bowiem podstawa do wyłączenia sędziego od udziału w sprawie na podstawie art.
48 § 3 k.p.c., gdyż wskazana w nim przyczyna wyłączenia nie obejmuje wniosku
o zmianę postanowienia na podstawie art. 679 k.p.c.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach, pełnomocnik
wnioskodawcy zarzucił naruszenie art. 958 w związku z art. 950 k.c. oraz art. 88
i art. 94 § 2 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. - Prawo o notariacie (tekst jedn.: Dz. U.
2008 r. Nr.189 poz. 1158; dalej – „prawo o notariacie”), art. 945 § 1 pkt 2 k.c. oraz
art. 88 i art. 94 § 2 prawa o notariacie oraz art. 379 pkt 4 w związku z art. 48 § 3
i art. 13 § 2 k.p.c. Powołując się na te podstawy wniósł „o uchylenie postanowienia
Sądu Okręgowego i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania (…)
ewentualnie o uchylenie postanowienia Sądu Rejonowego i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania temu Sądowi (…)”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności rozważenia wymaga zarzut nieważności
postępowania, spowodowanej – zdaniem skarżącego – tym, że w sprawie, w której
4
zostało wydanie postanowienie Sądu Rejonowego z dnia 9 sierpnia 2011 r.,
oddalające wniosek o zmianę postanowienia tego Sądu z dnia 22 grudnia 2009 r.
stwierdzającego nabycie spadku po F. C. przez A. C., orzekał sędzia podlegający
wyłączeniu z mocy ustawy (art. 379 pkt 4 w związku z art. 48 § 3 k.p.c.). Powołując
się na postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 września 2004 r., III CK 458/03
(niepubl.), skarżący podniósł, że w postępowaniu przewidzianym w art. 679 k.p.c.
znajduje zastosowanie art. 48 § 3 k.p.c.
Z treści skargi kasacyjnej wynika jednoznacznie, że wskazana przez
skarżącego przyczyna nieważności postępowania dotyczy postępowania przed
Sądem pierwszej instancji. Tymczasem w judykaturze przyjmuje się, że ze względu
na charakter skargi kasacyjnej, będącej nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia
orzeczeń sądu drugiej instancji, Sąd Najwyższy nie jest uprawniony do badania
w ramach bezpośredniej kontroli kasacyjnej, czy postępowanie przed sądem
pierwszej instancji jest dotknięte nieważnością postępowania. Takie badanie –
mające jednak charakter pośredni – byłoby natomiast możliwe, gdyby skarżący
zarzucił w ramach drugiej podstawy kasacyjnej obrazę art. 386 § 2 k.p.c. przez
nieuwzględnienie nieważności postępowania przed sądem pierwszej instancji
(por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 21 listopada 1997 r., I CKN 825/97, OSNC
1998, nr 5. poz. 81, z dnia 12 maja 1998 r., UKN 36/98, OSNP 1999, nr 9, poz. 314,
z dnia 14 grudnia 2001 r., V CKN 556/00, niepubl.). Nie ulega jednak wątpliwości,
że skarga kasacyjna nie zawiera zarzutu naruszenia art. 386 § 2 k.p.c. Nieważność
postępowania przed Sądem pierwszej instancji znajduje się zatem poza granicami
zaskarżenia i uchyla się spod kontroli kasacyjnej (art. 39813
§ 1 k.p.c.).
W postępowaniu kasacyjnym Sąd Najwyższy – zgodnie z jednoznacznie
wyrażoną w art. 39813
§ 2 k.p.c. zasadą – jest związany ustaleniami stanowiącymi
podstawę faktyczną zaskarżonego wyroku. Regulacja ta koresponduje z art. 3983
§ 3 k.p.c. zakazującym zgłaszania zarzutów dotyczących ustalania faktów lub
oceny dowodów. Wiążące Sąd kasacyjny ustalenia faktyczne nie pozwalają
podzielić zarzutu, że zaskarżone postanowienie zostało wydane z naruszeniem art.
958 w związku z art. 950 k.c. oraz art. 88 i art. 94 § 2 prawa o notariacie
polegającym – zdaniem skarżącego – na „błędnie dokonanej ocenie aktu
notarialnego zawierającego oświadczenie woli i uznaniu go za sporządzonego
5
właściwie i zgodnie z zasadami sztuki notarialnej”. Z podstawy faktycznej
rozstrzygnięcia nie wynika bowiem, aby sporządzony w formie aktu notarialnego
testament F. C. był dotknięty wadami powodującymi jego nieważność. Sąd nie
ustalił, że jest on dotknięty wadą dotyczącą podpisu, mogącą uzasadniać zarzut
naruszenia art. 88 prawa o notariacie. W związku z tym zarzutem należy
zauważyć, że ze względu na to, iż spadkodawczyni na sporządzonym testamencie
złożyła tuszowy odcisk palca, ewentualne wady aktu notarialnego w tym zakresie
wymagałyby podniesienia w skardze kasacyjnej – czego skarżący nie zrobił –
odpowiedniego zarzutu naruszenia art. 87 prawa o notariacie. Nie ma też ustaleń
faktycznych, które pozwoliłyby podzielić zarzut skarżącego, że mający formę aktu
notarialnego testament F. C. nie odpowiada wymaganiom określonym w art. 94 § 2
prawa o notariacie. Oceny omawianego zarzutu nie zmienia odwoływanie się w
skardze kasacyjnej do „okoliczności sprawy”, które – zdaniem skarżącego –
uzasadniają ten zarzut, gdyż nieobjęte podstawą faktyczną zaskarżonego
postanowienia „okoliczności sprawy” nie mają znaczenia dla oceny naruszenia
prawa materialnego. Dla oceny przez Sąd Najwyższy, rozpoznający skargę
kasacyjną, trafności zarzutu naruszenia prawa materialnego miarodajny jest
bowiem stan faktyczny, będący podstawą wydania zaskarżonego orzeczenia (por.
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 1997 r., II CKN 18/97, OSNC 1997, nr 8,
poz. 112 i wyrok z dnia 25 kwietnia 1997, I CKN 100/ 97, niepubl.).
Z tych samych powodów nie może odnieść zamierzonego skutku zarzut
naruszenia art. 945 § 1 pkt 2 k.c. oraz art. 88 i art. 94 § 2 prawa o notariacie
polegający – według skarżącego – „na przyjęciu, że nie zachodzą okoliczności
powodujące przekonanie, że testament został sporządzony pod wpływem błędu
uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem
błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści”. Błąd oznacza mylne wyobrażenie
o rzeczywistym stanie spraw lub brak takiego wyobrażenia. Takie mylne
wyobrażenie o rzeczywistości lub brak wyobrażenia może stać się przyczyną
złożenia oświadczenia woli, a więc także sporządzenia testamentu. Jednakże ze
stanowiących podstawę zaskarżonego postanowienia ustaleń faktycznych – wbrew
przekonaniu skarżącego – nie wynika, aby spadkodawczyni sporządziła testament
pod wpływem błędu co jego treści lub błędu co do pobudki działania.
6
W konsekwencji, nie ma podstaw do przyjęcia, iż uzasadnione jest przypuszczenie,
że gdyby spadkodawczyni nie działała pod wpływem błędu, nie sporządziłaby
testamentu tej treści.
Testament notarialny, jak każdy akt notarialny, powinien zawierać
oświadczenie osoby, od której pochodzi (art. 92 § 1 pkt 5 prawa o notariacie).
Nie jest jednak wykluczone – co wyjaśniono w orzecznictwie (por. postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 14 czerwca 2012 r., I CSK 564/11, niepubl.) – aby treść
tego oświadczenia została przygotowana przez notariusza wcześniej, również na
podstawie wskazań innej osoby. Istotne jest natomiast, aby zostały dochowane
wymagania określone w art. 94 § 1 prawa o notariacie. W skardze kasacyjnej nie
podniesiono zarzutu naruszenia art. 94 § 1 prawa o notariacie. Badanie
zaskarżonego postanowienia w tym aspekcie uchyla się zatem spod kontroli
kasacyjnej (art. 39813
§ 1 k.p.c.). Ponadto niepodniesienie wspomnianego zarzutu
pozwala przyjąć, że skarżący nie miał wątpliwości, iż przewidziane w art. 94 § 1
prawa o notariacie wymagania zostały zachowane.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji
postanowienia (art. 39814
k.p.c.).