Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 475/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 lutego 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Bogusław Cudowski (przewodniczący)
SSN Zbigniew Myszka
SSN Romualda Spyt (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania J.F.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w Z.
o zwrot nienależnie pobranego świadczenia,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 6 lutego 2013 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w K.
z dnia 13 grudnia 2011 r., sygn. akt […]
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu w K. do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Decyzją z dnia 20 października 2010 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych
Oddział w Z. ustalił, że ubezpieczona J.F. pobrała nienależne świadczenie w
okresie od 1 maja 2008 r. do 30 września 2010 r. w wysokości 19.217,49 złotych i
zobowiązał ubezpieczoną do zwrotu tej kwoty wraz z odsetkami w wysokości
3.067,42 zł.
W odwołaniu ubezpieczona domagała się uchylenia decyzji, ponieważ
uzyskała w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych informację, że po ukończeniu 60
roku życia może osiągnąć przychód w dowolnej wysokości. Na rozprawie w dniu 11
stycznia 2010 r. zmieniła żądanie, domagając się zmiany decyzji, poprzez
odstąpienie od żądania zwrotu nienależnie pobranego świadczenia za okres
wykraczający ponad 12 miesięcy przed wydaniem decyzji. Uznała obowiązek
zwrotu świadczenia za pozostały okres.
Organ rentowy wniósł o oddalenie odwołania wskazując, że ubezpieczona,
będąc uprawniona do renty z tytułu ubezpieczenia wypadkowego w zbiegu z
emeryturą, podjęła pracę i osiągnęła przychód, a to - zgodnie z art. 26 ust. 1 i 3
ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu
wypadków przy pracy i chorób zawodowych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 167,
poz. 1322 ze zm., dalej ustawa wypadkowa) - powoduje utratę prawa do pobierania
świadczeń w zbiegu.
Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w G. wyrokiem z
dnia 13 stycznia 2011 r. oddalił odwołanie.
Z ustaleń Sądu Okręgowego wynika, że J.F. od listopada 1990 r. jest
uprawniona do renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy w związku z chorobą
zawodową. Od 8 lipca 2002 r. pobiera emeryturę (w związku z ukończeniem 60
roku życia) w pełnej wysokości i połowę renty z tytułu choroby zawodowej. W dniu
17 grudnia 2002 r. ubezpieczona poinformowana została przez Zakład
Ubezpieczeń Społecznych o zmianie stanu prawnego w związku z wejściem w
życie przepisów ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu
społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, ze wskazaniem w
pkt II, że ustawa zachowuje możliwość pobierania półtora świadczenia „wyłącznie
3
dla świadczeniobiorców, którzy nie osiągnęli przychodu - bez względu na jego
wysokość".
Sąd pierwszej instancji ustalił ponadto, że we wrześniu 2010 r. organ
rentowy zwrócił się do ubezpieczonej o nadesłanie informacji o osiągniętym
przychodzie od dnia 1 maja 2008 r., bowiem od tego dnia J.F. została zgłoszona do
ubezpieczenia jako pracownik. Ubezpieczona od maja 2008 r. do daty wydania
decyzji osiągała przychód jako pracownik. Ubezpieczona wyraziła zgodę na zwrot
świadczeń pobranych nienależnie w ciągu ostatnich 12 miesięcy poprzedzających
datę wydania decyzji.
Kierując się przedstawionymi ustaleniami, Sąd Okręgowy stwierdził, że
ubezpieczona od maja 2008 r. uzyskiwała przychód z tytułu zatrudnienia na
podstawie umowy o pracę i od tej daty - jako osoba uprawniona do emerytury w
zbiegu z połową renty z tytułu niezdolności do pracy w związku z chorobą
zawodową - straciła prawo do pobierania świadczeń w zbiegu, niezależnie od
wysokości przychodu.
Sąd pierwszej instancji odwołał się do art. 138 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity
tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm., dalej ustawa o emeryturach i
rentach z FUS), który zawiera definicję nienależnego świadczenia i określa zasady
zwrotu tych świadczeń. Wskazał, że wyraz „zawiadomiła", zawarty w treści art. 138
tej ustawy wskazuje na czynne działanie ze strony osoby pobierającej świadczenie,
wyraźnie ukierunkowane na uświadomienie organowi rentowemu zajścia
określonych okoliczności. Sąd Okręgowy, wspierając się stanowiskiem doktryny,
podkreślił, że w praktyce przyjmuje się, że zawiadomienie w rozumieniu art. 138
ust. 4 ustawy stanowi każda informacja wskazująca na zajście okoliczności
określonych w powyższym przepisie. Może być to nawet informacja przypadkowa,
udzielona np. przy okazji korespondencji prowadzonej z Zakładem Ubezpieczeń
Społecznych w związku z innymi sprawami. Bezwzględnym warunkiem jest, aby
źródłem tej informacji była osoba pobierająca świadczenie (ewentualnie jej
pełnomocnik lub inny przedstawiciel prawny). W konsekwencji uznał, że
ubezpieczona nie spełniła przesłanki z art. 138 ust. 4 ustawy o emeryturach i
4
rentach z FUS, pozwalającej na ograniczenie kwoty nienależnego świadczenia
podlegającej zwrotowi.
Apelację od powyższego wyroku złożyła ubezpieczona, zarzucając mu
naruszenie prawa materialnego - art. 138 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS, przez błędną jego wykładnię, polegające na przyjęciu, że jest obowiązana
zwrócić nienależne świadczenie (pobraną rentę z tytułu choroby zawodowej) za
okres od 1 maja 2008 r. do 30 września 2010 r.
Odwołując się do art. 138 ust 4 ustawy o emeryturach i rentach z FUS,
apelująca podniosła, że celem tego przepisu było zdyscyplinowanie Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych do szybkiego podejmowania działań w przypadkach,
gdy powziął on informację o okolicznościach powodujących zawieszenie prawa do
świadczeń. Osoba podejmująca zatrudnienie jest zgłaszana do ubezpieczenia
społecznego na formularzu druk „ZUS P ZUA”. Dokument ten zawiera wszystkie
dane powodujące łatwą identyfikację osoby ubezpieczonej, co w dobie
informatyzacji oznacza, że organ rentowy ma „od ręki" możliwość sprawdzenia, czy
i jakiego rodzaju świadczenia osoba ta pobiera. Zgłoszenie do ubezpieczania jest
wspólnym zgłoszeniem zarówno płatnika, jak i ubezpieczonego. Informacje zawarte
w zgłoszeniu podchodzą głównie do ubezpieczonego i to on ponosi
odpowiedzialność karną za podanie nieprawdziwych danych.
Sąd Apelacyjny - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w K. wyrokiem z
dnia 13 grudnia 2011 r. zmienił zaskarżony wyrok oraz poprzedzającą go decyzję
organu rentowego w ten sposób, że ustalił, iż ubezpieczona J.F. nie jest
zobowiązana do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń za okres sprzed 1
października 2009 r.
W uzasadnieniu Sąd podkreślił, że chybiony jest pogląd Sądu Okręgowego,
iż ubezpieczona nie zawiadomiła organu rentowego o okolicznościach mających
wpływ na pobieranie, po dniu 1 maja 2008 r., świadczeń w zbiegu. Ubezpieczona
jako świadczeniobiorca w maju 2008 r. poinformowała organ rentowy o podjęciu
zatrudnienia na podstawie umowy o pracę, poprzez zgłoszenie do ubezpieczeń
społecznych. Obowiązku tego dopełniła wraz z pracodawcą NZOZ „C." S.C. -
płatnikiem składek. W postępowaniu przed Sądem Okręgowym skarżąca
powoływała się tą okoliczność, wskazując na złożone w organie rentowym
5
zgłoszenie do ubezpieczeń (druk „ZUS ZUA”). Ocena tego dowodu pozostała poza
sferą rozważań Sądu pierwszej instancji.
Sąd wskazał, że potwierdzenie przez skarżącą danych zawartych w
zgłoszeniu jej do pracowniczych ubezpieczeń społecznych, w tym okoliczności
pobierania świadczenia emerytalnego, a w konsekwencji osiągania przez nią
przychodu ze stosunku pracy stanowi zawiadomienie organu rentowego o
okolicznościach, uzasadniających wstrzymanie wypłaty renty z tytułu niezdolności
do pracy w następstwie choroby zawodowej. W praktyce orzeczniczej termin
„zawiadomił" oznacza każdą informację pochodząca od osoby pobierającej
świadczenie, wskazującą na wystąpienie okoliczności określonych w przepisie art.
138 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z FUS.
Organ rentowy zaskarżył ten wyrok w całości skargą kasacyjną.
Zaskarżonemu wyrokowi zarzucił naruszenie prawa materialnego polegające na
błędnej wykładni art. 138 ust. 4 z ustawy o emeryturach i rentach z FUS w związku
z art. 36 ust. 2, ust. 7 i ust. 8 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze
zm.), poprzez przyjęcie przez Sąd drugiej instancji, że potwierdzenie przez osobę
pobierającą świadczenie prawdziwości danych na dokumencie zgłoszeniowym do
pracowniczego ubezpieczenia społecznego (druk „ZUS ZUA”), który to dokument
jest następnie składany droga elektroniczną do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
przez płatnika składek (pracodawcę) w ramach realizacji obowiązku zawartego w
art. 36 ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, spełnia wymaganie
„zawiadomienia organu rentowego przez osobę pobierającą to świadczenie o
zajściu okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń
albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części", pomimo że wyraz
„zawiadomiła" wskazuje, iż bezpośrednim źródłem, autorem informacji kierowanej
do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych o zajściu okoliczności z art. 138 ust. 4
ustawy o emeryturach i rentach z FUS, powodującej zastosowanie 12-
miesięcznego okresu do żądania przez organ rentowy zwrotu nienależnie
pobranego świadczenia, powinna być osoba pobierająca świadczenie, a nie osoba
trzecia (np. pracodawca).
6
W uzasadnieniu skarżący podniósł, że o ile zgodzić należy się z
stwierdzeniem, że ustawa o emeryturach i rentach z FUS nie określa formy
zawiadomienia organu rentowego przez osobę pobierającą świadczenie, co
pozwala na przyjęcie, że zawiadomieniem tym jest każda informacja wskazująca na
zajście okoliczności określonych w art. 138 ust. 4 ustawy, o tyle niekwestionowane
wydaje się, że bezpośrednim adresatem tej informacja musi być organ rentowy
oraz że informacja ta musi pochodzić bezpośrednio od osoby pobierającej
świadczenie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Spór w niniejszej sprawie dotyczy okresu, za który organ rentowy może
żądać od ubezpieczonej zwrotu nienależnie pobranych świadczeń. Skarżący organ
rentowy kwestionuje stanowisko Sądu drugiej instancji, że ubezpieczona
powiadomiła organ rentowy o osiąganiu przychodu powodującego brak prawa do
pobierania świadczeń w zbiegu (emerytury i połowy renty z tytułu choroby
zawodowej).
Stosownie do treści art. 138 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z FUS,
„nie można żądać zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń za okres dłuższy
niż 12 miesięcy, jeżeli osoba pobierająca świadczenia zawiadomiła organ rentowy o
zajściu okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń
albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, a mimo to świadczenia
były jej nadal wypłacane, w pozostałych zaś wypadkach - za okres dłuższy niż 3
lata, z zastrzeżeniem ust. 5”.
Celem zacytowanego art. 138 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z FUS
jest ograniczenie odpowiedzialności osoby, która pobrała nienależne świadczenie
ze względu na to, że wypełniła ciążący na niej obowiązek powiadomienia Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych o okolicznościach mających wpływ na prawo do tego
świadczenia, a mimo to, na skutek błędu organu rentowego, było ono nadal
wypłacane. Innymi słowy, złagodzenie sankcji zwrotu nienależnie pobranego
świadczenia jest uwarunkowane wykonaniem przez świadczeniobiorcę ciążącego
na nim obowiązku informacyjnego.
7
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą skargę podziela pogląd,
że sformułowanie użyte w tym przepisie - „powiadomiła" wskazuje na czynne
działanie ze strony osoby pobierającej świadczenie, wyraźnie ukierunkowane na
uświadomienie organowi rentowemu zajścia określonych okoliczności.
Bezwzględnym warunkiem jest więc to, aby źródłem tej informacji była osoba
pobierająca świadczenie (ewentualnie jej pełnomocnik lub inny przedstawiciel
prawny). Jeżeli bowiem organ rentowy uzyska informację o zajściu okoliczności z
art. 138 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach od innej osoby, podmiotu (np.
pracodawcy) będzie to stanowić „pozostały wypadek” w rozumieniu art. 138 ust. 4
in fine tej ustawy (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 lutego 2009 r., II UK 204/08,
LEX nr 736736).
Zgłoszenie pracownika do ubezpieczeń społecznych na podstawie art. 36
ust. 2 ustawy systemie ubezpieczeń społecznych przez płatnika składek
(pracodawcę), nie może stanowić podstawy do przyjęcia, że to osoba pobierająca
niezależne świadczenie „zawiadomiła organ rentowy o zajściu okoliczności
powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie
wypłaty świadczeń w całości lub w części”. Informacja ta nie pochodzi bowiem od
ubezpieczonego, niezależnie od tego, że poświadcza on własnoręcznym podpisem
prawdziwość danych zawartych w zgłoszeniu do ubezpieczeń społecznych (art. 36
ust. 7 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych). Innymi słowy, nie jest to
wspólne zgłoszenie płatnika składek i ubezpieczonego.
Należy także zauważyć, że przywilej ograniczenia obowiązku zwrotu
nienależnie pobranej emerytury lub renty wynika z faktu dostarczenia przez
ubezpieczonego informacji, na podstawie której organ rentowy w normalnym toku
czynności powinien podjąć stosowne kroki, ale na skutek własnego zaniedbania
tego nie uczynił. Zgłoszenie do ubezpieczeń społecznych nie służy weryfikacji
uprawnień do pobieranych świadczeń, nie stanowi zatem informacji „o zajściu
okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo
wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części”.
Mając na uwadze powyższe Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c. orzekł jak w sentencji. O kosztach postępowania kasacyjnego rzeczona na
podstawie art. 108 § 1 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c.
8
/tp/