Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CZ 173/12
POSTANOWIENIE
Dnia 8 lutego 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Marta Romańska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa M.G.
przeciwko P.G. i E. G.
o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 8 lutego 2013 r.,
zażalenia pozwanych
na wyrok Sądu Okręgowego w E.
z dnia 17 października 2012 r.,
1) uchyla zaskarżony wyrok;
2) pozostawia rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
zażaleniowego w orzeczeniu kończącym postępowanie
w sprawie.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z 17 października 2012 r., wydanym po rozpoznaniu apelacji
pozwanych od wyroku Sądu Rejonowego w O. z 20 czerwca 2012 r. w sprawie z
powództwa M. G. przeciwko P. G. i E. G. o zobowiązanie do złożenia oświadczenia
woli, Sąd Okręgowy w E. uchylił wyrok Sądu Rejonowego i przekazał sprawę temu
Sądowi do ponownego rozpoznania, pozostawiając mu rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania apelacyjnego.
W zażaleniu na wyrok z 17 października 2012 r. pozwani zarzucili, że zostało
ono wydane z naruszeniem: - art. 386 § 4 k.p.c. poprzez niezasadne uchylenie
wyroku Sądu I instancji i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania z powodu
nierozpatrzenia istoty sprawy, podczas gdy istota sprawy została rozpoznana; - art.
351 § 1 k.p.c. poprzez uchylenie wyroku Sądu I instancji i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania, w sytuacji gdy wyrok mógł być jedynie uzupełniony
w przepisanym terminie na wniosek zainteresowanej strony; - art. 384 k.p.c. przez
uchylenie wyroku Sądu I instancji na niekorzyść apelujących, a zatem wbrew
zasadzie zakazującej reformationis in peius.
Pozwani wnieśli o uchylenie zaskarżonego wyroku.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Zgodnie z art. 3941
§ 11
k.p.c. – w brzmieniu obowiązującym od 3 maja
2012 r., a nadanym ustawą z 16 września 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks
postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 233, poz. 1381) -
zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje także w razie uchylenia przez sąd
drugiej instancji wyroku sądu pierwszej instancji i przekazania sprawy do
ponownego rozpoznania.
W uzasadnieniu projektu tej nowelizacji wskazano, że kompetencja do
uchylenia wyroku sądu pierwszej instancji i przekazania sprawy do ponownego
rozpoznania jest nadużywana przez sądy drugiej instancji i to także obecnie, gdy
obowiązujący model postępowania cywilnego zakłada, że druga instancja jest
instancją merytoryczną, w ramach której rozpoznanie sprawy powinno nastąpić
3
ex novo i prowadzić do wydania rozstrzygnięcia kończącego spór pomiędzy
stronami. Takie podejście do zakresu rozpoznania i orzekania w postępowaniu
apelacyjnym znajduje potwierdzenie w orzecznictwie. W uchwale składu siedmiu
sędziów z 31 stycznia 2008 r., III CZP 49/07 (OSNC 2008, nr 6, poz. 55),
Sąd Najwyższy wyjaśnił, że sąd drugiej instancji rozpoznający sprawę na skutek
apelacji nie jest związany przedstawionymi w niej zarzutami dotyczącymi
naruszenia prawa materialnego, wiążą go natomiast zarzuty dotyczące naruszenia
prawa procesowego; w granicach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod uwagę
nieważność postępowania.
Zgodnie z art. 386 § 2 i § 4 k.p.c. uchylenie wyroku (postanowienia co do
istoty sprawy w postępowaniu nieprocesowym) połączone z przekazaniem sprawy
do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji może nastąpić w razie
stwierdzenia nieważności postępowania przed sądem pierwszej instancji
i zniesienia postępowania w zakresie dotkniętym nieważnością, nierozpoznania
istoty sprawy przez sąd pierwszej instancji oraz wtedy, gdy wydanie wyroku
wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości. Zażalenie na
orzeczenie kasatoryjne sądu drugiej instancji ma służyć skontrolowaniu, czy zostało
ono prawidłowo wydane w jednej z wymienionych wyżej sytuacji. Przy jego
rozpoznawaniu Sąd Najwyższy nie bada istoty sprawy, tego, co w świetle
zgłoszonego żądania i jego podstawy faktycznej stanowiło przedmiot
postępowania, lecz jedynie ocenia, czy stwierdzone przez sąd odwoławczy
okoliczności są tymi, które w świetle art. 386 § 2 i § 4 k.p.c. usprawiedliwiają
wydanie wyroku kasatoryjnego, zamiast - co powinno być regułą - wyroku
reformatoryjnego. Środek odwoławczy unormowany w art. 3941
§ 11
k.p.c.,
przy całej swojej specyfice, pozostaje zażaleniem, nie służy zatem ocenie
prawidłowości czynności procesowych sądu podjętych w celu wydania
rozstrzygnięcia co do istoty sprawy ani także zaprezentowanego przez ten sąd
poglądu na temat wykładni prawa materialnego mającego zastosowanie w sprawie.
Kontrola Sądu Najwyższego o tak określonych granicach nie zmierza
do oceny zasadności żądania pozwu (wniosku) ani także apelacji i nie polega na
merytorycznym badaniu stanowiska prawnego sądu drugiej instancji.
4
Jeżeli wyrok został uchylony z powodu nierozpoznania przez sąd pierwszej
instancji istoty sprawy, a na tę przesłankę wskazał Sąd Okręgowy w zaskarżonym
wyroku, to rolą Sądu Najwyższego w postępowaniu zażaleniowym jest zbadanie,
czy sąd odwoławczy prawidłowo rozumiał to pojęcie oraz czy jego merytoryczne
stanowisko w sprawie uzasadniało taką ocenę postępowania sądu pierwszej
instancji.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się jednolicie, że do
nierozpoznania istoty sprawy dochodzi wówczas, gdy rozstrzygnięcie
sądu pierwszej instancji nie odnosi się do tego, co było przedmiotem sprawy,
gdy zaniechał on zbadania materialnej podstawy żądania albo
merytorycznych zarzutów strony, bezpodstawnie przyjmując, że istnieje przesłanka
materialnoprawna lub procesowa unicestwiająca roszczenie (por. wyrok Sądu
Najwyższego z 9 stycznia 1936 r., C 1839/36, Zb. Orz. 1936, poz. 315;
postanowienia Sądu Najwyższego z 23 września 1998 r., II CKN 897/97, OSNC
1999, nr 1, poz. 22; z 15 lipca 1998 r. II CKN 838/97, LEX nr 50750; z 3 lutego
1999 r., III CKN 151/98, LEX nr 519260; wyroki Sądu Najwyższego z 12 lutego
2002 r., I CKN 486/00, OSP 2003 nr 3, poz. 36; z 21 października 2005 r., III CK
161/05, LEX nr 178635; z 12 listopada 2007 r., I PK 140/07, OSNP 2009, nr 1-2,
poz. 2). Do nierozpoznania istoty sprawy przez sąd pierwszej instancji dojdzie
w szczególności w razie oddalenia powództwa z uwagi na przyjęcie braku
legitymacji procesowej po którejś ze stron albo przyjęcie, że dochodzone
roszczenie wygasło lub uległo przedawnieniu, gdy tej oceny sąd drugiej instancji nie
podzieli (por. wyroki Sądu Najwyższego z 23 września 1998 r., II CKN 897/97,
OSNC 1999, nr 1, poz. 22; z 14 maja 2002 r., V CKN 357/00, LEX nr 55513).
Oceny, czy sąd pierwszej instancji rozpoznał istotę sprawy, dokonuje się na
podstawie analizy żądań pozwu i przepisów prawa materialnego stanowiących
podstawę rozstrzygnięcia, nie zaś na podstawie ewentualnych wad postępowania
wyjaśniającego. Zakwestionowanie przez sąd odwoławczy poglądu prawnego sądu
pierwszej instancji co do podstawy prawnej rozpoznawanego roszczenia także nie
oznacza, że sąd ten nie rozpoznał istoty sprawy (zob. wyrok Sądu Najwyższego
z 22 kwietnia 1999 r., II UKN 589/98, OSNP 2000, nr 12, poz. 483).
5
2. Powódka w niniejszej sprawie wystąpiła z żądaniem zobowiązania
pozwanego, by przeniósł na nią udział wynoszący ½ we własności nieruchomości,
którą wcześniej darowała mu wraz z mężem z majątku wspólnego. U podstaw
żądania leżało twierdzenie, że odwołała darowiznę wobec rażącej niewdzięczności
pozwanego. Żądanie pozwu zostało uwzględnione przez Sąd Rejonowy wyrokiem
zaocznym. W sprzeciwie od tego wyroku pozwany poinformował Sąd, że na
podstawie umowy, którą zawarł z żoną, nieruchomość będąca przedmiotem
żądania pozwu weszła w skład jego majątku wspólnego z E. G. Po zapoznaniu się
z tym oświadczeniem, bez wniosku powódki, Sąd Rejonowy wydał postanowienie o
wezwaniu do udziału w sprawie E. G., jako współpozwanej. Od tej pory
postępowanie toczyło się z udziałem P. G. i E. G., a zakończyło się wyrokiem z 20
czerwca 2012 r., którym Sąd Rejonowy utrzymał w mocy wyrok zaoczny z 2
czerwca 2011 r. (pkt I), uchylił wyrok zaoczny w pkt II (pkt II), zasądził od obu
pozwanych solidarnie na rzecz powódki 617 zł tytułem kosztów procesu (pkt III) i
nakazał ściągnąć od nich brakujące opłaty na rzecz Skarbu Państwa (pkt IV).
Apelację od tego wyroku wnieśli oboje pozwani. Powódka nie wnioskowała o
uzupełnienie wyroku ani też nie wniosła od niego apelacji.
Sąd Okręgowy rozpoznał merytorycznie apelację obojga pozwanych,
co oznacza, że mimo dostrzeżonego braku rozstrzygnięcia co do istoty sprawy
wskazującego nie tylko na obowiązek pozwanego P. G. złożenia określonego
oświadczenia woli, ale także na powinne zachowanie E. G., w postępowaniu
drugoinstancyjnym uważał ją za stronę uprawnioną do wniesienia środka
zaskarżenia, a postępowanie zainicjowane co do niej przez wezwanie do udziału w
sprawie - za zakończone orzeczeniem pierwszoinstancyjnym. Z motywów
zaskarżonego wyroku wynika zarazem, że Sąd Okręgowy zaakceptował ustalenia
faktyczne Sądu Rejonowego zakwalifikowane przez ten Sąd jako dostateczne dla
uznania, że pozwany był rażąco niewdzięczny w stosunku do powódki.
Jednocześnie Sąd Okręgowy wyraził pogląd, że chociaż przesłanka rażącej
niewdzięczności jest doniosła tylko w stosunku do obdarowanego, to jeżeli na
skutek rozszerzenia wspólności przedmiot darowizny wszedł do majątku
wspólnego, to do zwrotu tego przedmiotu, wobec odwołania darowizny z powodu
rażącej niewdzięczności obdarowanego obowiązaniu są oboje małżonkowie
6
(art. 898 § 1 i 2 w zw. z art. 407 k.c.). W konsekwencji powyższego legitymowani
biernie w sprawie o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli są w takim
przypadku obje małżonkowie, a współuczestnictwo pomiędzy nimi ma charakter
konieczny i jednolity. Oznacza to, że wyrok musi dotyczyć niepodzielnie wszystkich
pozwanych, a jego brzmienie ma być wobec nich jednorodne. Rozstrzygnięcie
odnoszące się do wszystkich pozwanych powinno być wydane w tym samym
czasie, a jego ewentualna rozbieżność wobec współuczestników jednolitych
stanowi wewnętrzną sprzeczność wyroku i nie byłaby możliwa do pogodzenia
z istotą stosunku prawnego.
Powyższe wywody Sądu Okręgowego wskazują na to, że w jego ocenie
materiał dowodowy zebrany w sprawie jest kompletny. Sąd Okręgowy nie ujawnił
też jakichkolwiek wątpliwości co do wykładni prawa mającego zastosowanie
w sprawie, a ostatecznie także co do treści rozstrzygnięcia, jakie w tej sprawie
powinno zapaść. Przyczyny uchylenia zaskarżonego wyroku nie świadczą o tym,
żeby Sąd Rejonowy nie rozpoznał istoty sprawy, a co najwyżej o tym, że Sąd
Rejonowy nie rozstrzygnął o żądaniu skierowanym przeciwko pozwanej, chociaż
oświadczenie woli, do złożenia którego zobowiązał pozwanego dotyczy także jej
majątku albo o tym, że w konsekwencji tego braku wydane rozstrzygnięcie jest
merytorycznie błędne.
W tym kontekście trzeba zająć stanowisko wobec zgłoszonego w zażaleniu
zarzutu naruszenia przez Sąd Okręgowy art. 384 k.p.c. przez uchylenie wyroku
Sądu I instancji na niekorzyść apelujących, a zatem wbrew zasadzie zakazującej
reformationis in peius. Co do zasady, do naruszenia tego przepisu dochodzi
przez wydanie w postępowaniu drugoinstancyjnym orzeczenia reformatoryjnego
kształtującego sytuację prawną osoby, która wniosła środek zaskarżenia w sposób
mniej korzystny niż uczynił to sąd pierwszej instancji w zaskarżonym przez nią
orzeczeniu. Prawidłowo wydane orzeczenie kasatoryjne nie może naruszać zakazu
reformationis in peius, bo albo zmierza do usunięcia wad w postępowaniu
prowadzących do jego nieważności, albo prawidłowo identyfikuje przedmiot
postępowania, istotę sporu i okoliczności faktyczne, które wymagają wyjaśnienia
przez sąd pierwszej instancji, lecz nie przesądza o treści orzeczenia, jakie ten sąd
ma wydać. Orzeczenie kasatoryjne wydane sprzecznie z art. 386 § 4 k.p.c.,
7
w warunkach, gdy sąd drugiej instancji - akceptując podstawę faktyczną
rozstrzygnięcia i określony sposób wykładni prawa materialnego mającego
zastosowanie w sprawie – uchyla zaskarżony wyrok wskazując sądowi pierwszej
instancji, jak ten ma orzec w sprawie może prowadzić do naruszenia zakazu
reformationis in peius. Jest tak wtedy, gdy rozstrzygnięcie wskazane przez sąd
drugiej instancji jako jedynie prawidłowe w świetle ustalonych w sprawie faktów
i mającego w niej zastosowanie prawa materialnego byłoby dla apelującego mniej
korzystne niż orzeczenie, od którego wniósł środek zaskarżenia.
Artykułu 351 § 1 k.p.c. Sąd Okręgowy orzekający w niniejszej sprawie nie
naruszył, bo tego przepisu nie zastosował ani też - wobec braku wniosku
uprawnionego podmiotu – nie mógł zastosować.
Zważywszy na powyższe, na podstawie art. 39815
§ 1 zdanie pierwsze w zw.
z art. 3941
§ 3 k.p.c., orzeczono jak w sentencji.
jw