Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 314/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 lutego 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Barbara Myszka
w sprawie z powództwa Stowarzyszenia "Towarzystwa L." w P.
przeciwko BANK [….]S.A. z siedzibą w W/
o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 15 lutego 2013 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 5 października 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy zaskarżonym wyrokiem uznał za niedozwolone
postanowienie zawarte we wzorcu umowy o nazwie „umowa o kredyt hipoteczny
dla osób fizycznych „M.” waloryzowany kursem CHF § 11 ust. 5 o treści: „Raty
kapitałowo - odsetkowe oraz raty odsetkowe spłacane są w złotych po uprzednim
ich przeliczeniu według kursu sprzedaży CHF z tabeli kursowej Banku […]S.A.
obowiązującego na dzień spłaty z godziny 1450
” i zakazał wykorzystywania go w
obrocie z konsumentami.
Ustalił, że pozwany Bank, przy zawieraniu umów z klientami stosuje
jednostronnie przygotowane klauzule umowne, które stanowią typowy wzorzec
umowy, wśród których znajduje się postanowienie objęte żądaniem pozwu.
Sąd Okręgowy odniósł się do podnoszonego przez pozwanego zarzutu
wadliwości sformułowania pozwu, w którym zawarte zostało jedynie żądanie
uznania wzorca umowy za niedozwolony, bez domagania się zakazu jego
wykorzystywania. Według oceny Sądu Okręgowego treść art. 47942
k.p.c.
przesądza o tym, że wyrok uwzględniający powództwo zawierać musi dwa
rozstrzygnięcia integralnie ze sobą powiązane, nawet jeśli pozew dotyczy tylko
roszczenia określonego w art. 47936
k.p.c. i z tego względu nie znalazł podstaw do
uwzględnienia wniosku pozwanego o odrzuceniu pozwu.
Dokonując merytorycznej oceny spornej klauzuli umownej uznał, że
wyczerpuje ona hipotezę art. 3851
§ 1 k.p.c., albowiem umowy zawarte przy jej
użyciu nie są indywidualnie uzgadniane, postanowienie nie dotyczy głównych
świadczeń stron umowy i kształtuje prawa oraz obowiązki konsumenta w sposób
sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. Wyraził pogląd,
że o abuzywności spornego postanowienia decyduje fakt, iż uprawnienie Banku do
określania wysokości kursu sprzedaży CHF nie doznaje żadnych formalnych
ograniczeń, zwłaszcza nie przewiduje wymogu aby wysokość kursu ustalonego
przez pozwanego pozostawała w określonej relacji do średniego kursu NBP lub
kursu ukształtowanego przez rynek walutowy. W rezultacie przyznanie sobie przez
Bank prawa do jednostronnego regulowania wysokości rat kredytu waloryzowanego
kursem CHF poprzez wyznaczanie w tabelach kursowych kursu sprzedaży franka
3
szwajcarskiego oraz wysokości tzw. spreadu (różnica między kursem sprzedaży
i zakupu waluty obcej), przy pozbawieniu konsumenta jakiegokolwiek wpływu na te
parametry rażąco - zdaniem Sądu Okręgowego - narusza interesy konsumenta
i jest sprzeczne z dobrymi obyczajami. To w jaki sposób pozwany Bank określa
własny kurs franka szwajcarskiego oraz jak w podobniej sytuacji postępują inne
banki nie ma według Sądu Okręgowego wpływu na abstrakcyjną kontrolę wzorca.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 5 października 2011 r apelację pozwanego
Banku oddalił. Podniósł, że treść art. 47942
§ 1 k.p.c. przesądza o tym co winien
zawierać wyrok uwzględniający powództwo, oraz podzielił argumentację
merytoryczną Sądu pierwszej instancji co do zakwestionowanego wzorca
umownego.
Pozwany w skardze kasacyjnej zarzucił naruszenie przepisów postępowania
mające istotny wpływ na wynik sprawy, a mianowicie art. 316 § 1 k.p.c. w zw. z art.
391 k.p.c. i art. 4 ustawy z dnia 29 lipca 2011 r. o zmianie ustawy – Prawo
bankowe oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 165, poz. 984, dalej: „u.z.p.b”).,
art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 k.p.c. oraz obrazę prawa materialnego, tj. art.
3851
§ 1 zd. 1 k.c. w zw. z art. 69 ust. 3 i art. 75 b ust. 1-3 Prawa bankowego, art.
69 ust. 2 punkt 4a w zw. z art. 69 ust. 3 i art. 75 b ust. 1-3 Prawa bankowego.
Bank wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania, bądź o oddalenie powództwa w całości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Zarzut naruszenia art. 316 § 1 k.p.c. w zw. z art. 4 u.z.p.b. dotyczy
zaniechania przez Sąd Apelacyjny oceny stanu rzeczy istniejącego w chwili
zamknięcia rozprawy apelacyjnej, tj. nieuwzględnienia zmienionego stanu
prawnego wprowadzonego ustawą z dnia 29 lipca 2011 r. o zmianie ustawy –
Prawo bankowe oraz niektórych innych ustaw. Pozwany podniósł, że Sąd drugiej
instancji wprawdzie odwołał się do tej nowelizacji i stwierdził, że ustawodawca nie
uznał kwestionowanej klauzuli wzorca umowy za sprzeczną z prawem, niemniej
oceniając ją za krzywdzącą konsumentów (a więc w istocie za abuzywną),
wprowadził regulację, która wyeliminowała możliwość takich rozliczeń jakich
dokonywał pozwany Bank na jej podstawie. Zarzucił także, że w uzasadnieniu
zaskarżonego wyroku nie wyjaśniono dlaczego, treść tej nowej ustawy potwierdza
4
w całości stanowisko Sądu Okręgowego co do sprzeczności zakwestionowanego
zapisu wzorca umownego z dobrymi obyczajami oraz rażącego naruszenia praw
konsumenta.
Stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy (art. 316 § 1 k.p.c.)
obejmuje zarówno obowiązujące przepisy, które mogą stanowić podstawę prawną
rozstrzygnięcia, jak i okoliczności faktyczne rozpoznawanej sprawy (por. np. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 1997 r., II CKN 70/96, LEX nr 29888). Zasada
ta ma zastosowanie do Sądu Apelacyjnego, który w polskim systemie prawnym jest
organem merytorycznym, a nie tylko kontrolnym (por. np. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 8 lutego 2006 r., II CSK 153/05, LEX nr 192012). Z tego względu stan rzeczy
istniejący w chwili zamknięcia rozprawy przez Sąd pierwszej instancji może różnić
się od stanu z chwili wytoczenia powództwa, a istotne zmiany dla wyniku procesu
mogą także nastąpić w toku postępowania apelacyjnego (por np. wyrok Sadu
Najwyższego z dnia 5 września 1975 r., I CR 526/75, OSNCP 1976, nr 7-8, poz.
171).
Trzeba zgodzić się ze skarżącym, że Sąd Apelacyjny całkowicie pominął
obowiązującą już w czasie jego orzekania regulację zawartą w art. 4 u.z.p.b.
przesądzającą o wstecznym stosowaniu unormowań przyznających nowe
uprawnienia kredytobiorcom, do umów zawartych przed dniem wejścia w życie
tejże ustawy tj. przed dniem 26 sierpnia 2011 r. Według tego unormowania
w przypadku kredytów lub pożyczek zaciągniętych przez kredytodawcę przed
dniem wejścia w życie tej ustawy ma zastosowanie art. 69 ust 2 pkt 4a oraz 75b
Prawa bankowego w nowym brzmieniu, w stosunku do tych kredytów lub pożyczek
pieniężnych, które nie zostały całkowicie spłacone – do tej ich części kredytu, która
pozostała do spłacenia. Poza tym w tym zakresie bank ma obowiązek bezpłatnie
dokonać stosownej zmiany umowy kredytowej lub umowy pożyczki. W dodatku
także unormowania tej noweli dotyczące kredytu konsumenckiego
denominowanego lub indeksowanego do waluty obcej, mają też w oznaczonym
zakresie moc wsteczną (por. art. 5 ust. 2 u.z.p.b.).
Skoro więc w uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia Sąd Apelacyjny uznał,
że zakwestionowany w spornym wzorcu zapis umowy nie jest sprzeczny
z prawem, a nowe unormowanie przewidziało mechanizm obronny kredytobiorcy
5
przed takim postanowieniem umowy, to niedokonanie w tym kierunku żadnych
ustaleń i rozważań, jest istotnym, tj. mogącym mieć wpływ na wynik sprawy
naruszeniem art. 316 § 1 w zw. z art. 391 k.p.c.
Nie można także odeprzeć zarzutu obrazy art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391
k.p.c., gdyż rzeczywiście sposób sporządzenia uzasadnienia uniemożliwia
odtworzenie toku rozumowania sądu wyjaśniającego podstawę prawną
zaskarżonego orzeczenia.
W judykaturze utrwalony jest pogląd, że obraza art. 328 § 2 k.p.c. w zw.
z art. 391 § 1 k.p.c. może stanowić usprawiedliwioną podstawę skargi kasacyjnej
tylko wtedy, gdy uzasadnienie zaskarżonego wyroku nie zawiera wszystkich
koniecznych elementów, bądź zawiera tak kardynalne braki, które uniemożliwiają
kontrolę kasacyjną (por. np. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 8 października
1997 r., I CKN 312/97, z 19 lutego 2002 r., IV CKN 718/00, z dnia 18 marca
2003 r., IV CKN 11862/00, z dnia 20 lutego 2003 r., I CKN 65/01, z dnia 22 maja
2003 r., II CKN 121/01, niepublikowane i z dnia 10 listopada 1998 r., III CKN
792/98,OSNC 1999, nr 4, poz. 83).
Dodać należy, że artykuł 328 § 2 k.p.c. ma odpowiednie zastosowanie
w postępowaniu apelacyjnym przez odesłanie zawarte w art. 391 § 1 k.p.c. Zakres
tego zastosowania zależy od rodzaju wydanego orzeczenia, oraz od czynności
procesowych podjętych przez sąd odwoławczy, wynikających z zarzutów
apelacyjnych, limitowanych granicami kognicji sądu drugiej instancji. Jeżeli sąd
odwoławczy, oddala apelację orzeka na podstawie materiału zgromadzonego
w postępowaniu w pierwszej instancji nie musi powtarzać dokonanych ustaleń,
gdyż wystarczy stwierdzenie, że przyjmuje je za własne (por. np. orzeczenia Sądu
Najwyższego z dnia 13 grudnia 1935 r., C III 680/34. Zb. Urz. 1936, poz. 379,
z dnia 14 lutego 1938, r. C II 2172/37 Przegląd Sądowy 1938, poz. 380 i z dnia
10 listopada 1998 r., III CKN 792/98,OSNC 1999, nr 4, poz. 83). W sprawie jednak
skarga kasacyjna została oparta na zmianie stanu prawnego jaki nastąpił w toku
instancji i w związku z tym Sąd Apelacyjny miał obowiązek wyjaśnić jaki wpływ ta
nowelizacja mająca częściowo moc wsteczną, wywarła na wynik sprawy.
Rola uzasadnienia nie ogranicza się tylko do przekonania stron co do
słuszności stanowiska sądu i zgodności z prawem orzeczenia, ale jego zadaniem
6
jest także umożliwienie przeprowadzenia kontroli apelacyjnej i kasacyjnej. Spełnia
ono także funkcję porządkującą, obligując stosujący prawo sąd do prawidłowej
i pełnej rekonstrukcji stanu faktycznego i jego subsumcji do miarodajnej normy
prawa materialnego, w następstwie czego dochodzi do jej konkretyzacji w sentencji
wyroku. Dlatego też dwie podstawy rozstrzygnięcia: faktyczna i prawna powinny
być spójne tworząc logiczną całość. Uzasadnienie zaskarżonego wyroku, nie
spełnia tych wymagań.
Trzeba zgodzić się z zarzutem, że zdanie „Należy mieć przede wszystkim na
uwadze, iż problem rozliczeń kredytów zaciągniętych we frankach szwajcarskich
z uwagi na jego” urywa się w tym miejscu, a ostatnia strona uzasadnienia
rozpoczyna się od końcówki innego zdania „niniejszego procesu”. Oczywiście,
wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku nie może ograniczać się wyłącznie do
odwołania się do ustawy jako takiej bez wskazania artykułów, które w sprawie są
istotne, lecz powinno obejmować także wyjaśnienie przyjętego przez sąd sposobu
ich wykładni i zastosowania prawa umożliwiającego ocenę, czy w rozumowaniu tym
nie popełniono błędów (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 czerwca
2001 r., I PKN 498/00, LEX nr 104146). Z tego względu należało dojść do wniosku,
że uzasadnienie zaskarżonego wyroku w istocie nie zawiera uzasadnienia
podstawy prawnej tego orzeczenia „z przytoczeniem przepisów prawa”.
Skoro wskazane względy przesądzały w pierwszym rzędzie zasadność
podstawy naruszenia prawa procesowego, to Sąd Najwyższy był zwolniony od
dokonywania rozważań dotyczących podstawy naruszenia prawa materialnego.
Skuteczne bowiem ich zgłoszenie wchodzi zasadniczo w rachubę tylko wtedy, gdy
ustalony stan faktyczny, będący podstawą zaskarżonego wyroku, nie budzi
zastrzeżeń (por. np. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 1997 r., II CKN
60/97, OSNC 1997, nr 9, poz. 128).
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39815
§ 1 k.p.c.).
db