Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 323/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 lutego 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Barbara Myszka
w sprawie z powództwa Farmaceutyczno-Chemicznej Spółdzielni Pracy G.
w W.
przeciwko G. N. i G. N.
o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 15 lutego 2013 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 11 stycznia 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w części w jakiej zostało oddalone
powództwo oraz rozstrzygającej o kosztach i w tym zakresie
przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Farmaceutyczno-Chemiczna Spółdzielnia Pracy „G." z siedzibą w W.
domagała się uznania za bezskuteczną w stosunku do niej umowy sprzedaży oraz
warunkowej umowy sprzedaży nieruchomości obejmującej działki nr 104/2 i 105/4
o łącznej powierzchni 3.043 m2
, położonej w miejscowości K., objętej księgami
wieczystymi nr […] prowadzonymi przez Sąd Rejonowy w G., zawartej w dniu 26
marca 2010 r. przez pozwanych G. N. i G. N. z dłużnikiem powoda J. K., jako
czynności prawnej dokonanej z jej pokrzywdzeniem, której wobec dłużnika
przysługują niezaspokojone wierzytelności w łącznej kwocie 1.518.747,58 zł.
Wyrokiem z dnia 15 kwietnia 2011 r. Sąd Okręgowy w W., uznał za
bezskuteczną w stosunku do powoda umowę sprzedaży oraz warunkową umowę
sprzedaży nieruchomości obejmującej działki nr 104/2 i 105/4 o łącznej
powierzchni 3.043 m2
, położonej w miejscowości K. zawartą w dniu 26 marca 2010
r. przez pozwanych G. N. i G. N. z dłużnikiem powódki J. K.
Ustalił, że wyrokiem zaocznym z dnia 9 maja 2006 r. Sąd Okręgowy w W.
zasądził od powódki Farmaceutyczno-Chemicznej Spółdzielni Pracy „G." na rzecz
J. K. kwotę 1.275.148.37 zł, nadając wyrokowi w tej części rygor natychmiastowej
wykonalności. Na podstawie powyższego tytułu wykonawczego prowadzone było
przez Komornika Sądowego przy Sądzie Rejonowym w W. postępowanie
egzekucyjne, w wyniku którego wyegzekwowano łączną kwotę 1.336.268,37 zł,
z czego kwotę 885.590,35 zł wypłacono J. K. Pozostała kwota została złożona do
depozytu sądowego, albowiem postanowieniem z dnia 23 maja 2006 r. Sąd
Okręgowy w W. zawiesił rygor natychmiastowej wykonalności nadany wyrokowi
zaocznemu. W związku z powyższym Komornik Sądowy w dniu 24 maja 2006 r.
wezwał J. K. do zwrotu kwoty 885.590,35 zł celem złożenia ich do depozytu
sądowego do czasu zakończenia postępowania sądowego. W dniu 24 maja 2006 r.
Spółdzielnia wniosła sprzeciw i wyrokiem z dnia 18 czerwca 2008 r. Sąd Okręgowy
w W.: uchylił wyrok zaoczny z dnia 9 maja 2006 r. w całości (pkt I), zasądził od
spółdzielni na rzecz J. K. kwotę 9290,17 zł (pkt II), w pozostałej części powództwo
oddalił (pkt III), zasądził od J. K. na rzecz Spółdzielni kwotę 7 215 zł tytułem zwrotu
kosztów zastępstwa procesowego (pkt IV), orzekł o zwrocie przez J. K. na rzecz
Spółdzielni Farmaceutyczno- Chemicznej Spółdzielni Pracy „G.” z siedzibą w W.
3
wyegzekwowanego świadczenia w kwocie 876.300,18 zł. (pkt V), odrzucił wniosek
restytucyjny w zakresie żądania odsetek ustawowych od wyegzekwowanego
roszczenia (pkt VI) i pozostałym zakresie wniosek restytucyjny oddalił (pkt VII).
W wyniku apelacji J. K. Sąd Apelacyjny w W. wyrokiem z dnia 28 kwietnia
2009 r. uchylił wyrok Sądu Okręgowego w W. w punktach III, IV, V, VI, VII i w tym
zakresie przekazał sprawę do ponownego rozpoznania i oddalił apelację powoda
w pozostałej części (co do pkt I i II).
W innej sprawie wyrokiem z dnia 21 stycznia 2008 r. Sąd Rejonowy zasądził
od J. K. na rzecz Farmaceutyczno-Chemicznej Spółdzielni Pracy „G." z siedzibą w
W. kwotę 5.000 zł wraz z odsetkami ustawowymi za okres od dnia 29 maja 2002 r.
do dnia zapłaty oraz kwotę 2.400 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa
procesowego i 400 zł tytułem zwrotu opłaty sądowej.
W dniu 23 czerwca 2006 r. J. K. darował swojej córce M. G. nieruchomość
położoną we wsi K., obejmującą działki ewidencyjne nr 104/2 i 105/4 w obrębie nr 3
o łącznej powierzchni 3.043 m2
, dla której Sąd Rejonowy w G. prowadził księgę
wieczystą nr […]. Wyrokiem z dnia 4 marca 2008 r. Sąd Rejonowy w L. uznał za
bezskuteczną w stosunku do Spółdzielni tę umowę darowizny. Wobec jej
odwołania przez darczyńcę, w dniu 17 marca 2010 r. J. K. i jego córka M. G.
zawarli w formie aktu notarialnego umowę o przeniesienie własności
nieruchomości położonej we wsi K., obejmującej działki ewidencyjne nr 104/2 i
105/4.
W dniu 26 marca 2010 r. J. K. zawarł z pozwanymi G. N. i G. N. umowę
sprzedaży oraz warunkową umowę sprzedaży nieruchomości położonej w
miejscowości K., obejmującej działki nr 104/2 i 105/4 o łącznej pow. 0,3043 ha
objęte już księgą wieczystą elektroniczną nr […] za cenę 155 000 zł. Działkę nr
105/4 pozwani nabyli pod warunkiem, że Agencja Nieruchomości Rolnych nie
skorzysta z prawa pierwokupu. W dziale III tej księgi wieczystej wpisane było
ostrzeżenie o toczącym się postępowaniu sądowym o uznanie czynności prawnej
za bezskuteczną, a także że wyrokiem z dnia 4 marca 2008 r. Sąd Rejonowy w L.
uznał za bezskuteczną w stosunku do Spółdzielni umowę darowizny tej
nieruchomości z dnia 23 czerwca 2006 r. Notariusz pouczył strony tej umowy
o skutkach prawnych wynikających z tego wpisu, a pozwani oświadczyli, że znany
4
im jest stan faktyczny i prawny nabywanych działek. W dniu 26 kwietnia 2010 r.
Sąd Rejonowy w G. dokonał wpisu na rzecz pozwanych prawa własności
nieruchomości obejmującej działkę ewidencyjną nr 105/4 w księdze wieczystej nr
[…] oraz wyłączył do odrębnej księgi wieczystej nr […] działkę ewidencyjną nr
104/2, w której prawo własności również zostało wpisane na rzecz pozwanych.
J. K. był także właścicielem lokalu mieszkalnego położonego w W. przy ul.
Z., które darował swojemu synowi A. K., przy czym umowa ta została uznana za
bezskuteczną w stosunku do powodowej Spółdzielni, a następnie dłużnik odwołał
darowiznę, zaś mieszkanie przejął J. G. w zamian za zwolnienie z długu.
Sąd Okręgowy między innymi podniósł, że z punktu widzenia skuteczności
skargi pauliańskiej istotne jest, aby zaskarżona czynność prawna przyniosła osobie
trzeciej jakąś korzyść majątkową. Do przyjęcia, że osoba trzecia ją uzyskała
wystarczy wykazanie, iż na podstawie czynności prawnej dłużnika nabyła ona
rzecz lub prawo albo została zwolniona z obowiązku, co spowodowało niekorzystną
zmianę w majątku dłużnika prowadzącą do pokrzywdzenia wierzycieli
(por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia 1999 r., sygn. akt I
CKN 287/98, LEX nr 147235). Wskazał także, że skorzystanie ze skargi wymaga
istnienia wierzytelności podlegającej ochronie, niemniej w sprawie zostało ustalone,
że Farmaceutyczno-Chemiczna Spółdzielnia Pracy „G." jest wierzycielem J. K.,
przy czym przysługująca jej wierzytelność powstała przed zawarciem przez
dłużnika kwestionowanej umowy.
Wyraził pogląd, że do zastosowania art. 527 k.c. nie jest konieczne
wszczęcie postępowania egzekucyjnego, a skoro czynności dłużnika polegające na
przeniesieniu prawa własności przedmiotowej nieruchomości na rzecz pozwanych
w sposób znaczący uniemożliwiły powódce uzyskanie zaspokojenia, gdyż
pomniejszyły majątek dłużnika, a w każdym razie zmierzały co najmniej do
znacznego opóźnienia egzekucji i utrudnienia, jeśli nie uniemożliwienia
zaspokojenia, a dotychczas nie znaleziono składników majątkowych na
zaspokojenie wierzytelności powódki, to stan niewypłacalności dłużnika istnieje do
tej pory.
W wyniku apelacji pozwanych Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 11 stycznia
2012 r. zmienił zaskarżony wyrok w punkcie pierwszym w ten sposób, że uznał za
5
bezskuteczną w stosunku do Farmaceutyczno-Chemicznej Spółdzielni Pracy G.
notarialną umowę sprzedaży oraz notarialną warunkową umowę sprzedaży z dnia
26 marca 2010 r., dotyczącą nieruchomości położonej w miejscowości K.
stanowiącej działki oznaczone numerami ewidencyjnymi 104/2 oraz 105/4 o łącznej
powierzchni 3043 m2
dla których Sąd Rejonowy w G. prowadzi księgę wieczystą nr
[…], upoważniając powódkę do dochodzenia zaspokojenia z powyższej
nieruchomości przysługujących wobec J. K. wierzytelności określonych
prawomocnymi wyrokami Sądu Rejonowego w W. VI Wydział Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych z dnia 21.01.2008 r. oraz Sądu Okręgowego w W. VII Wydział Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych z dnia 29.07.2009 r. i oddalił powództwo oraz apelację
w dalszej części.
Sąd drugiej instancji podzielił ustalenia faktyczne Sądu Okręgowego,
niemniej uzupełnił je na podstawie złożonych na rozprawie apelacyjnej zgodnych
oświadczeń stron tj., że w sprawie o pierwotnej sygn. akt I C …/05, w której
Sąd Okręgowy w W. orzekł o obowiązku zwrotu przez J. K. na rzecz powodowej
spółdzielni wyegzekwowanego świadczenia w kwocie 876.300,18 zł, w której to
części wyrok ten został uchylony i sprawa przekazana została do ponownego
rozpoznania sądowi pierwszej instancji wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 28
kwietnia 2009 r. wydanym w sprawie o sygn. akt I ACa …/08, nie zapadło jeszcze
prawomocne orzeczenie. Stwierdził też, że powódce przysługują wobec J. K.
wierzytelności określone prawomocnymi wyrokami Sądu Rejonowego w W. VI
Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 21.01.2008 r. o sygn. VI Pm
…/07 oraz Sądu Okręgowego w W. VII Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
z dnia 29.07.2009 r. sygn. akt VII Pm …/07. Pierwszym z nich została zasadzona
od J. K. na rzecz Farmaceutyczno-chemicznej Spółdzielni Pracy „G.” kwota 5000
zł wraz ustawowymi odsetkami od dnia 29 maja 2002 r do dnia zapłaty oraz kwota
2400 zł wraz z podatkiem VAT w wysokości 528 zł tytułem zwrotu kosztów
zastępstwa procesowego oraz kwota 400 zł tytułem zwrotu wpisu sądowego. Z
kolei drugim została zasądzona od dłużnika na rzecz powódki kwota 180 000 zł
wraz z ustawowymi odsetkami w kwocie 325 844,80 zł, oraz odsetki od kwoty
505 844,80 zł za okres od dnia 26 stycznia 2007 r. do dnia zapłaty, a także kwota
6
9000 zł tytułem zwrotu kosztów procesu, oraz kwota 14 400 zł tytułem zwrotu
kosztów zastępstwa procesowego
Według oceny Sądu Apelacyjnego, te dodatkowe ustalenia „nie wpłynęły na
prawidłowość zaskarżonego wyroku z tym zastrzeżeniem, że został on wadliwie
sformułowany i wymagał zmiany w ten sposób, aby określał wierzytelności, które
będzie mógł egzekwować powód z przedmiotowej nieruchomości”.
Niepodzielając zarzutu naruszenia przez Sąd pierwszej instancji art. 233 § 1
k.p.c., podniósł, że pozwani nie udowodnili, jakoby J. K. był wierzycielem wobec
powódki oraz aby miał on inny wystarczający majątek, z którego zaspokojenia
mogłaby poszukiwać spółdzielnia. Podkreślił, że bezpodstawny jest zarzut jakoby w
dalszym ciągu dłużnik był właścicielem lokalu położonego w W. przy ul. Z., skoro z
odpisu z księgi wieczystej wynika, że jest nim J. G. Podkreślił, że wierzytelność
podlegająca ochronie na podstawie art. 527 k.c. nie musi być wymagalna, ale
powinna być zaskarżalna. Wierzytelność chroniona skargą pauliańską powinna być
też skonkretyzowania, a nie hipotetyczna.
Skarga kasacyjna powódki została oparta na podstawie naruszenia
prawa materialnego, tj. art. 527 k.c. w zw. z art. 410 k.c., które polegało
na mylnym przyjęciu przez Sąd Apelacyjny, że wierzytelność powódki w kwocie
1336 268,37 zł z tytułu nienależnego świadczenia, powstała na skutek odpadnięcia
podstawy prawnej świadczenia, spełnionego na podstawie wykonalnego, chociaż
nieprawomocnego wyroku zaocznego Sądu Okręgowego w W. z dnia 9 maja 2006
r., sygn. akt I C …/05, stanowi jedynie hipotetyczną wierzytelność niepodlegającą
ochronie na podstawie art. 527 § 1 k.c. Spółdzielnia wniosła o zmianę
zaskarżonego wyroku w części upoważniającej spółdzielnię do dochodzenia
zaspokojenia z przedmiotowej nieruchomości przysługujących jej wobec J. K.,
wierzytelności przez oznaczenie, że może zaspokoić z przedmiotowej
nieruchomości także wierzytelność, przysługującą jej od dłużnika, w kwocie
1.336.268,37 zł, wyegzekwowaną na podstawie uchylonego wyroku zaocznego z
dnia 9 maja 2006 r. sygn. akt I C …/05.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Trafnie skarżąca spółdzielnia podniosła, że przedmiotem ochrony skargi
pauliańskiej jest wierzytelność pieniężna istniejąca i zaskarżalna w chwili dokonania
7
zaskarżonej czynności i wytoczenia powództwa. Wierzytelność ta nie musi
natomiast być ani wymagalna w chwili wytoczenia powództwa, ani stwierdzona
wyrokiem. Przedmiotem ochrony skargą są różne wierzytelności, nawet pierwotnie
niepieniężne, w których pojawiło się zastępcze świadczenie pieniężne, np.
wynikające z bezpodstawnego wzbogacenia czy nienależnego świadczenia.
Świadczenie spełnione na podstawie wykonalnego, lecz nieprawomocnego wyroku,
staje się nienależne, gdy odpadnie jego podstawa wobec uchylenia lub zmiany tego
orzeczenia. Innymi słowy pobranie świadczenia pieniężnego w wykonaniu wyroku
sądu następnie wyeliminowanego z obrotu w wyniku środka zaskarżenia oznacza,
że doszło do spełnienia świadczenia nienależnego w rozumieniu art. 410 § 2 k.c.
Uchylając lub zmieniając wyrok, któremu nadany został rygor
natychmiastowej wykonalności, sąd na wniosek restytucyjny pozwanego orzeka
w orzeczeniu kończącym postępowanie o zwrocie spełnionego lub
wyegzekwowanego świadczenia lub o przywróceniu poprzedniego stanu. Nie
wyłącza to możliwości dochodzenia w osobnym procesie naprawienia szkody
poniesionej wskutek wykonania wyroku (art. 338 k.p.c.) Przepisy kodeksu
postępowania cywilnego dotyczące wniosku restytucyjnego (art. 338, 415, 39816.
I art. 39819
k.p.c.) mają tylko charakter procesowy i ustanawiają uproszczony
sposób dochodzenia tego roszczenia, a jego podstawę materialnoprawną stanowią
przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu (nienależnym świadczeniu). Stanowisko
to nie jest kwestionowane w orzecznictwie (zob. między innymi: wyrok SN z dnia
25 września 1965 r., I PR 372/65, OSNCP z 1966 r., nr 5 poz. 83; OSPiKA
z 1966 r., nr 10, poz. 214, z aprobującą glosą H. Mądrzaka, wyrok SN z dnia
24 września 1966 r., III PZP 30/66, OSNCP z 1967, nr 7-8, poz. 127; uchwała SN
z dnia 24 marca 1967 r., III PZP 42/66, OSNCP z 1967 r., nr 7-8, poz. 124; NP
z 1967 r., nr 12, s. 1697 i n., z aprobującą glosą A. Ohanowicza; wyrok SN z dnia
14 lutego 1968 r., I PR 441/67, OSNCP z 1968, nr 11 poz. 192; wyrok SN
z 26 sierpnia 1971 r., I CR 181/71, BSN 1972, nr 3, poz. 45; uchwała Zgromadzenia
Ogólnego Sądu Najwyższego z dnia 15 lipca 1974 r. – Zalecenia kierunkowe
w sprawie dalszego podnoszenia poziomu i sprawności postępowania sądowego,
Kw.Pr. 2/74, OSNCP z 1974, nr 12, poz. 203; wyrok SN z dnia 16 listopada 1977 r.,
I PRN 146/77, LexPolonica nr 317247; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
8
25 lutego 2010 r., II PZ 3/10, LEX nr 585788; wyrok SN z dnia 6 maja 2010 r., II PK
344/09, OSNP z 2011 r., nr 21-22, poz. 271; wyrok Sądu Apelacyjnego
w Warszawie z dnia 10 marca 2005 r., VI ACa 828/2004, LexPolonica nr 378709;
wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 14 września 2011 r., I ACa 442/11,
LEX nr 1133340). Między innymi wyraził je Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku
z dnia 6 maja 2010 r., II PK 344/09, OSNP 2011 nr 21-22, poz. 271, wskazując, że
„wniosek restytucyjny jak i uzasadnienie sądu w kwestii uwzględnienia tego
wniosku nie może ograniczać się do wskazania przepisu prawa procesowego, ale
powinny odwoływać się do określonych faktów wykazujących zaistnienie
przesłanek prawnomaterialnych orzeczenia restytucyjnego” (por. też uzasadnienie
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 28 lutego 2008 r., I PK 205/07 OSNP 2009 nr 11-
12, poz. 137). Instytucja restytucji ma zatem, według orzecznictwa sądowego,
niejednorodny charakter, gdyż zobowiązuje ona w zakresie samych podstaw
i zasad zwrotu oraz jego zakresu do stosowania także przepisów prawa
materialnego (por. cyt. wyżej uchwałę Sądu Najwyższego z 15 lipca 1974 r., Kw.
Pr. 2/74, oraz uchwałę siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 11 lipca 2012 r.,
II PZP 1/12 Biul. SN 2012 nr. 7 s. 21).
W sprawie jednak nie dokonano ustaleń, które pozwoliłyby stwierdzić, jaka
kwota została ostatecznie przekazana z majątku powódki na rzecz J. K. w wyniku
wydania wyroku zaocznego z dnia 9 maja 2006 r., I C …/05, który pomimo że
został uchylony, to jednak w wyniku nadanego mu rygoru natychmiastowej
wykonalności był egzekwowany. Z jednej strony bowiem komornik na jego
podstawie miał wyegzekwować kwotę 1336 268,37 zł, a z drugiej J. K. miał z tego
otrzymać tylko 885 590,35 zł. Z ustaleń nie wynika, jaki był los kwoty złożonej do
depozytu sądowego. Skoro jednak w wyniku wniosku restytucyjnego Spółdzielni,
uchylonym wyrokiem Sądu Okręgowego, zasądzono na jej rzecz kwotę 876 300,18
zł, to nie można wykluczyć, że ta część wyegzekwowanej kwoty, która wpłacona
została przez komornika do depozytu sądowego, została zwrócona powódce.
Sąd pierwszej instancji tak rzeczywiście zredagował sentencję wyroku, że
nie określiła ona praw powódki, dla których ochrony uznał on za bezskuteczną
w stosunku do nich umowę przeniesienia własności nieruchomości położonej
w miejscowości K. W świetle tak sformułowanej sentencji ochrony doznawałyby
9
wszelkie, bliżej nawet nieokreślone wierzytelności powódki, a nie jej konkretna
wierzytelność stanowiąca przedmiot żądanej ochrony, a tym samym przedmiot
rozstrzygnięcia orzeczeniem sądowym. Sąd jednak drugiej instancji jednoznaczne
oddalił powództwo do wierzytelności powołanej już w pozwie, a więc od początku
procesu stanowiącej przedmiot żądanej ochrony.
Ochrony przewidzianej w art. 527 i następne k.c. można udzielić, jak to już
zasygnalizowano takiemu wierzycielowi, którego wierzytelność jest realna
i skonkretyzowana, a nie hipotetyczna. Skoro sprawa, w której został wydany wyrok
zaoczny nie została zakończona, i spór nadal pomiędzy stronami się toczy, to
w istocie także bez odniesienia się do dochodzonego w niej roszczenia nie można
stwierdzić realności wierzytelności powódki, a nawet przesądzić istnienia dalszych
przesłanek dochodzonego roszczenia. Z koniecznością skonkretyzowania
ulegającej ochronie wierzytelności wiąże się bowiem ustalenie niewypłacalności
dłużnika. Należy pamiętać, że sprawie o sygn. akt I C ../05 w której zapadł wyrok
zaoczny zasądzający od powódki na rzecz J. K. kwotę 1 275 148,37 zł, dalej
przedmiotem niezakończonego sporu jest kwota 1 265 858,20 zł.
W tym stanie rzeczy na podstawie art. art. 39815
§ 1 k.p.c. należało orzec jak
w sentencji.
db