Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 389/12
POSTANOWIENIE
Dnia 14 lutego 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Anna Kozłowska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Hubert Wrzeszcz
SSN Kazimierz Zawada
w sprawie z wniosku Operatora Gazociągów Przesyłowych
G. Spółki Akcyjnej z siedzibą w W.
przy uczestnictwie A. K. i U.K.
o zasiedzenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 14 lutego 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w P.
z dnia 10 stycznia 2012 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w P. do ponownego rozpoznania pozostawiając
temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Postanowieniem z dnia 31 maja 2011 r. Sąd Rejonowy w G. stwierdził, że
wnioskodawca – Operator Gazociągów Przesyłowych G.-S. S.A. nabył z dniem 31
sierpnia 2009 r. służebność przesyłu – na nieruchomościach położonych w K.
obejmujących działki nr 644/2 mającą urządzoną w Sądzie Rejonowym w G. księgę
wieczystą Kw Nr … i nr 648 mającą urządzoną w tym Sądzie księgę wieczystą Kw
nr … – polegającą na prawie korzystania przez wnioskodawcę ze znajdujących
się na tych działkach przewodów i urządzeń służących do przesyłu gazu
ziemnego - gazociągu wysokiego ciśnienia DN 500 K. (tzw. gazociąg policki)
oraz prawie swobodnego dostępu i dojazdu do znajdujących się na opisanych
działkach przewodów i urządzeń służących do przesyłu gazu ziemnego w celu
wykonywania prac budowlano-montażowych, eksploatacyjnych, konserwatorskich,
usuwania awarii - w pasie o szerokości 4 metry na każdą stronę od osi gazociągu,
wolnym od jakichkolwiek budynków, drzew, krzewów.
W uzasadnieniu tego rozstrzygnięcia Sąd Okręgowy ustalił, że uczestnicy
postępowania, A. K. i jego żona U. K., są właścicielami nieruchomości stanowiącej
działkę nr 648. Jej własność nabyli na podstawie umowy sprzedaży zawartej w roku
1995 i umowy zmiany zawartej w roku 2007. Właścicielem działki nr 644/2 jest
uczestnik A. K., który jej własność nabył umową darowizny zawartą w roku 1999 z
matką, T. K. Przez obie działki przechodzi gazociąg wysokiego ciśnienia, a także
dwa inne gazociągi należące do Polskiego Górnictwa Naftowego i Gazownictwa
S.A.: G. – K. zbudowany w roku 1970 oraz gazociąg O. – K. (tzw. gazociąg
żuchowski), przekazany do eksploatacji w 1982 r. Gazociąg należący
do wnioskodawcy znajduje się pośrodku, pomiędzy nitkami tamtych gazociągów.
Został oddany do eksploatacji w dniu 30 sierpnia 1979 r. Od tego czasu
poprzednicy prawni wnioskodawcy i on sam korzystają z gazociągu dokonując
przesyłu gazu. Urządzenia przesyłowe znajdują się pod powierzchnią gruntu,
na powierzchni usytuowane są słupki znacznikowe. Przebieg gazociągu jest
uwidoczniony na mapie sytuacyjno - wysokościowej i wyrysie ze studium
uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. W czasie budowy
gazociągu ojciec uczestnika, wówczas właściciel nieruchomości, otrzymał od W.
Zakładów Gazownictwa odszkodowanie za szkody spowodowane budową. Po
3
wybudowaniu gazociągu na gruncie posadzono sad, który rośnie do chwili obecnej.
Pas technologiczny niezbędny do eksploatacji urządzeń wynosi po 4 m z każdej
strony osi gazociągu. Dokonując oceny tak ustalonego stanu faktycznego Sąd
Rejonowy wskazał, że z doliczeniem posiadania poprzedników prawnych, w tym
Skarbu Państwa, poczynając od 30 sierpnia 1979 r., z upływem lat trzydziestu,
wnioskodawca nabył przez zasiedzenie służebność przesyłu. Posiadanie to
polegało na korzystaniu z trwałego i widocznego urządzenia, gazociąg bowiem,
mimo że zlokalizowany pod ziemią, był oznaczony, a właściciele o jego
usytuowaniu wiedzieli, co było wystarczające dla przyjęcia, że kryterium
widoczności urządzenia zostało spełnione.
Na skutek apelacji uczestników postępowania, Sąd Okręgowy w P. zmienił
zaskarżone postanowienie i oddalił wniosek. Podzielając ustalenia faktyczne Sądu
pierwszej instancji, Sąd Okręgowy dokonał innej oceny prawnej. Przyjął, że
oznaczenie gazociągu jednym słupkiem usytuowanym na nieruchomości
uczestników nie jest wystarczające do przyjęcia, że urządzenie jest widoczne.
Ponadto, skoro słupek nie jest częścią składową urządzenia, nie stanowi jego
integralnej części, to korzystanie z urządzenia usytuowanego w całości pod ziemią
nie może być uważne za korzystanie z trwałego i widocznego urządzenia.
Za pozbawione doniosłości prawnej uznał Sąd wiedzę właścicieli nieruchomości
o istnieniu urządzenia i ujawnienie jego przebiegu na mapie geodezyjnej. Nadto
Sąd Okręgowy wskazał, że skoro stwierdzenie zasiedzenia następuje z zaliczeniem
czasu posiadania poprzednika, to istniała potrzeba ustalenia czy i kiedy nastąpiło
przeniesienie posiadania służebności ze Skarbu Państwa na rzecz poprzednika
prawnego wnioskodawcy, w związku ze zmianą z dniem 1 lutego 1989 r. przepisu
art. 128 k.c. Konieczne było zatem wykazanie tej okoliczności przez wnioskodawcę,
a skoro to nie nastąpiło brak było podstaw do uwzględnienia wniosku.
W skardze kasacyjnej od postanowienia Sądu Okręgowego, opartej na obu
podstawach z art. 3983
§ 1 k.p.c., wnioskodawca w ramach podstawy naruszenia
prawa materialnego zarzucił naruszenie
– art. 292 zd.1 w zw. z art. 3054
w zw. z art. 49 § 1 k.c. i w zw. z art. 51 § 1 k.c.
przez błędną wykładnię polegającą na uznaniu, że przez widoczność trwałego
4
urządzenia rozumieć należy wyłącznie istnienie na nieruchomości służebnej
naziemnego urządzenia lub jego części składowej, funkcjonalnie i integralnie
związanego z urządzeniem przesyłowym, a pominięcie okoliczności wskazanych
przez sąd pierwszej instancji jako tych, które wskazują na widoczność urządzenia,
a także przez pominięcie związku pomiędzy słupkami znacznikowymi
a gazociągiem,
– § 8 ust. 4 rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 30 lipca 2001 r. w sprawie
warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać sieci gazowe (Dz. U. Nr 97,
poz.1055) przez pominięcie funkcji przewidzianego w tym rozporządzeniu
obowiązku przedsiębiorstwa przesyłowego oznaczenia trasy gazociągu
podziemnego,
– art. 292 zd.1 w zw. z art. 3054
k.c. w zw. z art. 40 ustawy z dnia 17 maja 1989 r.
– Prawo geodezyjne i kartograficzne (Dz. U. z 2010 r., nr 193, poz.1287 ze zm.)
polegające na pominięciu ujawnienia gazociągu na mapie zasadniczej oraz
dostępności danych zawartych w operacie dla właściciela nieruchomości,
– art. 352 w zw. z art. 176 § 1 w zw. z art. 292 zd.2 w zw. z art. 3054
k.c. w zw.
z art. 1 pkt 9 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o zmianie ustawy
o przedsiębiorstwach państwowych oraz zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U.
z 1991 r., Nr 2, poz.6) oraz art. 2 ust. 2 ustawy z dnia 29 września 1990 r.
o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz. U
Nr 79, poz. 464),
– art. 292 zd.1 w zw. z art. 3054
k.c. w zw. z art. 172 w zw. z art. 352 k.c.
W ramach podstawy naruszenia przepisów procesowych skarżący zarzucił
naruszenie art. 382 i art. 378 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. , art. 609 § 2 i 3 w zw. z art.
610 § 1 i art. 677 k.p.c., art. 328 § 2 w zw. z art. 391 i art. 13 § 2 k.p.c.
We wnioskach skarżący domagał się zmiany (zamiast uchylenia – art.39816
k.p.c.) zaskarżonego postanowienia i orzeczenia co do istoty sprawy przez
stwierdzenie, że nabył przez zasiedzenie służebność przesyłu
na nieruchomościach uczestników ewentualnie uchylenia zaskarżonego
postanowienia i przekazania sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania.
5
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z zarzutów procesowych uzasadniony jest zarzut naruszenia art. 382 k.p.c.
nakazujący sądowi odwoławczemu rozstrzygnięcie o żądaniu na podstawie
materiału dowodowego zebranego w obu postępowaniach, to jest przed sądem
pierwszej instancji i sądem odwoławczym. W okolicznościach sprawy niniejszej,
co skarżący trafnie podnosi, Sąd odwoławczy pominął fotografie, na których
uwidocznione były zawory gazociągu, jego katody i węzeł przesyłowy. Biorąc
jednak pod uwagę, że zdaniem sądu odwoławczego o kwalifikacji urządzenia jako
widocznego decydować powinny jego widoczne elementy istniejące
na nieruchomości objętej wnioskiem, to brak uwzględnienia widocznych
na fotografiach części gazociągu, zlokalizowanych na sąsiednich
nieruchomościach, odpowiadał koncepcji prawnej przyjętej za podstawę
zaskarżonego postanowienia. W istocie dowody te mogą być rozważane przy
ocenie trafności zarzutów naruszenia prawa materialnego to jest zarzutu
wadliwego określenia pojęcia widoczności urządzenia.
Pozostałe zarzuty naruszenia prawa procesowego są nieuzasadnione.
Uzasadnienie zaskarżonego postanowienia dostatecznie jasno przedstawia
przyczyny, dla których Sąd zdecydował o oddaleniu wniosku, zawiera odniesienie
się do zarzutów apelacji i umożliwia kontrolę kasacyjną; stąd też zarzuty naruszenia
art. 328 § 2 i art. 378 k.p.c. nie są trafne. Niezrozumiały jest zarzut naruszenia art.
609 § 2 i 3 zw. art. 610 § 1 i art. 677 k.p.c. skoro sąd zanegował upływ terminu
do stwierdzenia zasiedzenia, nie mógł zatem podejmować czynności
zmierzających do ustalenia czy inny podmiot nie nabył służebności przesyłu.
Niewątpliwie uzasadnione są zarzuty naruszenia prawa materialnego. Mimo
ich rozbudowania, każdorazowo skarżący sprowadza je do zarzutu naruszenia art.
292 k.c. przez błędną wykładnię pojęcia urządzenia widocznego. Powołany przepis
stanowi, że służebność gruntowa może być nabyta przez zasiedzenie tylko
wówczas gdy polega na korzystaniu z trwałego i widocznego urządzenia.
Kwalifikacja gazociągu jako urządzenia trwałego nie nasuwała wątpliwości.
Wątpliwość powstała w związku z tym, że to trwałe urządzenie jest usytuowane
pod powierzchnią gruntu, zatem dla oczu nie jest widoczne. Z tak rozumianej
6
widoczności urządzenia Sąd odwoławczy wyprowadził wniosek o wyłączeniu
możliwości zasiedzenia służebności przesyłu. Jest to wniosek nietrafny.
Linie przesyłowe z natury rzeczy dzielą się na urządzenia napowietrzne
i podziemne. Gazociągi, wodociągi i kanalizacje, to w przeważającej części
urządzenia podziemne i już z tego względu nieracjonalna jest taka wykładnia art.
292 k.c., której wynikiem byłoby wymaganie, aby gazociąg w czasie biegu terminu
zasiedzenia był widoczny dla właściciela każdej nieruchomości, przez którą
przebiega (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 6 lipca 2011 r., I CSK
157/11, Biul. SN 2011, nr 11, s. 12, i z dnia 24 kwietnia 2002 r., V CKN 972/00,
OSP 2003, nr 7-8, poz. 100). Przy urządzeniach podziemnych chodzi o możliwość
stwierdzenia ich istnienia w czasie biegu terminu zasiedzenia przy pomocy wzroku,
ale niekoniecznie chodzi tu o zauważenie urządzenia jako takiego. Ustawa
nie posługuje się pojęciem urządzenia naziemnego, ale urządzenia widocznego.
Chodzi zatem zarówno o zauważenie części składowych takiego podziemnego
urządzenia, jeżeli wychodzą nad powierzchnię gruntu, jak i o zauważenie oznaczeń
wskazujących na jego istnienie pod powierzchnią gruntu.
Urządzenie powinno stanowić dla właściciela wyraźne ostrzeżenie przed
działaniem podmiotu, który korzystając z urządzenia przesyłowego
umiejscowionego w gruncie może doprowadzić do uzyskania odpowiedniej
służebności gruntowej. Z tego względu należy przyjąć, że w wypadku urządzenia
podziemnego, każdoczesny właściciel nieruchomości powinien mieć zapewnioną
możliwość uzyskania wiedzy o usytuowaniu na jego nieruchomości urządzenia
przesyłowego. Jeżeli każdoczesny właściciel nieruchomości w czasie biegu
zasiedzenia miał wiedzę o zlokalizowaniu na niej gazociągu, to spełnienie
przesłanki widoczności urządzenia wątpliwości budzić nie może. Jeżeli natomiast
wystąpił brak takiej wiedzy u kolejnego właściciela, to należy przyjąć, że omawiana
przesłanka jest spełniona, jeżeli urządzenie zostało tak oznakowane, że właściciel
obiektywnie oceniając mógł i powinien taką wiedzę posiadać - magistrale
przesyłowe są bowiem trwale oznakowane w terenie (§ 8 ust. 4 rozporządzenia
Ministra Gospodarki z dnia 30 lipca 2001 r. w sprawie warunków technicznych,
jakim powinny odpowiadać sieci gazowe).
7
Miało więc w sprawie znaczenie usytuowanie na nieruchomości uczestników
nie tylko zaworu gazociągu jako części składowej tego urządzenia ale nadto
usytuowanie słupka znacznikowego oraz usytuowanie na sąsiednich działkach
dalszych słupków znacznikowych. Wiedza o ich istnieniu musi być traktowana jako
równorzędna z wiedzą o istnieniu i przebiegu gazociągu, co czyni taki gazociąg
urządzeniem widocznym w rozumieniu art. 292 k.c.
Rozważając zagadnienie możliwości doliczenia czasu posiadania
poprzednika do czasu wymaganego do nabycia służebności przez zasiedzenie,
Sąd Okręgowy trafnie zauważył, że przed dniem 1 lutego 1989 r. posiadaczem
gruntu stanowiącego własność uczestników był Skarb Państwa. Zaliczenie
wykonywanego przed tą datą przez Skarb Państwa posiadania do posiadania
wykonywanego po tej dacie przez państwową osobę prawną nie jest wyłączone.
Dał temu wyraz Sąd Najwyższy m.in. w postanowieniach z dnia 25 stycznia 2006 r.
I CSK 11/05 i z dnia 9 lutego 2012 r. III CZP 93/11. Jednocześnie, w uzasadnieniu
postanowienia z dnia 18 maja 2007 r. I CSK 64 /07 Sąd Najwyższy wyraził pogląd,
że decyzja wydana na podstawie art. 2 ust.2 ustawy z dnia 29 września 1990 r.
o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz. U.
Nr 79, poz.464) może być uznana za dokument stwierdzający, że doszło
do przeniesienia posiadania nieruchomości, której decyzja dotyczyła. Państwowa
osoba prawna, która do dnia 5 grudnia 1990 r. wykonywała zarząd operatywny
mieniem państwowym i z tym dniem została uwłaszczona, może wykazywać
przejście posiadania nieruchomości ze Skarbu Państwa na nią samą decyzją
wydaną na podstawie powołanego przepisu. Wnioskodawca, będący następcą
prawnym kolejno: państwowych osób prawnych i spółki akcyjnej, dla potrzeb
doliczania sobie posiadania swoich poprzedników, może przeto przeniesienie
posiadania ze Skarbu Państwa na przedsiębiorstwo państwowe (państwową osobę
prawną), dokonane z dniem 5 grudnia 1990 r. (por. uzasadnienie postanowienia
III CZP 93/11 - in fine), wykazać wymienionym wyżej dokumentem.
W tym stanie rzeczy, na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. należało uchylić
zaskarżone postanowienie i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi
Apelacyjnemu, o kosztach postępowania kasacyjnego orzekając na podstawie art.
108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.
8
es