Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 222/12
POSTANOWIENIE
Dnia 5 kwietnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Anna Owczarek (sprawozdawca)
SSN Maria Szulc
w sprawie z wniosku A. B.
przy uczestnictwie Miejsko-Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w M.
o zwolnienie z domu pomocy społecznej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 5 kwietnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 6 marca 2012 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę
do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w K.,
pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy w M. postanowieniem z dnia 5 stycznia 2012 r. oddalił
wniosek A. B. o zwolnienie z domu pomocy społecznej, w którym został
umieszczony bez zgody na podstawie postanowienia Sądu Rejonowego w M. z
dnia 27 grudnia 2006 r.
Sąd Okręgowy w K. postanowieniem z dnia 6 marca 2012 r. oddalił apelację
wnioskodawcy.
Podstawa faktyczna i prawna obu rozstrzygnięć była tożsama. Sąd
Rejonowy w M. postanowieniem z dnia 27 grudnia 2006 r., na wniosek Gminnego
Ośrodka Pomocy Społecznej w M. orzekł o przyjęciu wnioskodawcy do domu
pomocy społecznej bez jego zgody. Orzeczenie powyższe zostało wykonane w
październiku 2009 r.. A. B. w dniu 8 kwietnia 2010 r. wniósł o zwolnienie z domu
pomocy społecznej. Sąd Rejonowy w M. postanowieniem z dnia 7 lipca 2010 r. w
sprawie sygn. akt III RNs …/10 oddalił powyższy wniosek. Postępowanie
dowodowe w obecnej sprawie dotyczyło ustalenia, jakie były przyczyny
umieszczenia w domu pomocy społecznej i czy nastąpiła zmiana okoliczności w
okresie po wydaniu poprzedniego postanowienia. Ustalono, że wnioskodawca jest
osobą niepełnosprawną, ma lewostronny niedowład po przebytym udarze,
porusza się na wózku inwalidzkim, przemieszcza samodzielnie przytrzymując mebli
na krótkich odcinkach w obrębie pokoju. Ostatnio jego stan zdrowia pogorszył się.
Wnioskodawca wymaga pomocy przy ubieraniu i kąpieli. Samodzielnie spożywa
posiłki, ale nie jest w stanie sam ich przygotować. Źródłem utrzymania jest zasiłek
stały w kwocie 444,00 zł. Obecnie nikt z rodziny i środowiska nie utrzymuje z nim
kontaktu. Wnioskodawca przed kilku laty darował bratu K. udział w prawie
własności lokalu mieszkalnego. W toku pozostaje postępowanie o zwrot
przedmiotu darowizny na skutek nieważności umowy bądź jej odwołania.
Wnioskodawca źle się czuje w domu pomocy społecznej. Sąd ustalił na podstawie
opinii biegłego psychiatry, przeprowadzonej w poprzedniej sprawie o zwolnienie
z domu pomocy społecznej, że u wnioskodawcy rozpoznano chorobę psychiczną
o obrazie zespołu psychoorganicznego z elementami urojeniowymi, występowanie
3
objawów otępiennych, zaburzenia zachowania. Biegły wskazał, że pacjent jest
chaotyczny w kontakcie, spowolniały psychoruchowo, niezdolny do samodzielnej
egzystencji.
Sąd odwoławczy podzielił stanowisko, że wnioskodawcę umieszczono
w domu pomocy społecznej w jego interesie, celem zapewnienia koniecznej opieki
oraz zadowalających warunków życiowych. Uznał, że względy te pozostają
aktualne, bowiem stan zdrowia fizycznego i psychicznego wnioskodawcy nie uległ
poprawie i nadal nie może on samodzielnie zadbać o podstawowe potrzeby
ani funkcjonować w warunkach domowych bez asysty, poza zakładem nie ma
zapewnionych odpowiednich warunków życia i opieki, a dochody nie pozwalają
na ich sfinansowanie. Ocenił, że odwoływanie się przez skarżącego do możliwości
korzystania z pomocy opiekunki socjalnej i bliżej nieokreślonego lokatora
ma jedynie charakter postulacyjny. W ocenie Sądu Okręgowego zwolnienie
wnioskodawcy z domu pomocy społecznej stanowiłoby zagrożenie dla zdrowia
i życia, stąd wzgląd na jego dobro przemawia za oddaleniem wniosku. Sąd
odwołał się do treści art. 41 ust. 1 oraz art. 39 ust. 1 ustawy z dnia 19 sierpnia
1994 roku o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. Nr 111, poz. 536 ze zm.)
- dalej: u.o.z.p.
Skargę kasacyjną od powyższego postanowienia złożył wnioskodawca.
Skarga, oparta na obu podstawach, zarzuca w ramach naruszenia przepisów
postępowania, które mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy, uchybienie: art. 5
k.p.c. i 232 zd. 2 k.p.c. oraz art. 48 u.o.z.p. poprzez nieskorzystanie z możliwości
udzielenia wnioskodawcy pouczeń co do stosownych czynności procesowych, brak
dopuszczenia dowodów z urzędu oraz nie ustanowienie pełnomocnika z urzędu,
mimo występowania u wnioskodawcy objawów charakteropatii i cech otępiennych,
ustalenia iż nie jest on w stanie funkcjonować samodzielnie, a w czasie
postępowania widoczna była niezaradność, brak inicjatywy i nieskuteczność
działań procesowych oraz art. 227 k.p.c., art. 233 § 1 k.p.c. i 286 k.p.c. w związku
z art. 13 § 2 k.p.c., polegające na niedopuszczeniu dowodu z opinii
psychiatrycznej na okoliczność aktualnego stanu zdrowia wnioskodawcy,
nie przeprowadzenie wywiadu środowiskowego, nie przesłuchanie pracowników
ośrodka opieki społecznej i oparcie rozstrzygnięcia na stanie rzeczy sprzed
4
wszczęcia postępowania bez weryfikacji prawdziwości i aktualności. W ramach
podstawy naruszenia prawa materialnego skarżący powołał art. 38 i 39 w zw. z art.
41 ust. 1 u.o.z.p. poprzez przyjęcie, że wnioskodawca nie jest zdolny
do samodzielnej egzystencji.
Uczestnik postępowania wniósł o oddalenie skargi kasacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył:
Zgodnie z art. 31 Konstytucji RP wolność człowieka podlega ochronie
prawnej, a w myśl art. 52 Konstytucji RP każdemu zapewnia się wolność wyboru
miejsca zamieszkania i pobytu, z tym że podlega ona ograniczeniom wskazanym
w ustawie. Powyższe przepisy nakazują przyjąć, że wskazane prawo wyboru
oznacza niezależną od Państwa i jego ustaw możność postępowania według
własnej woli zainteresowanej osoby. Tak rozumianych wolności obywatelskich,
nie wynikających z prawa w znaczeniu przedmiotowym, Państwo nie może
jednostce przyznawać ani cofać, a ingerując w nie organ państwowy zawsze
powinien wskazać podstawę prawną ograniczenia wolności obywatela.
W odniesieniu do wnioskodawcy podstawę takiej ingerencji, polegającej
na orzeczeniu o przyjęciu do domu pomocy społecznej bez jego zgody, były art.
38 i art. 39 ust. 1 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 roku o ochronie zdrowia
psychicznego. Kontynuowanie ograniczenia wolności wyboru miejsca
zamieszkania i pobytu podlega kontroli sądowej, dokonywanej m.in. przez sądy
powszechne w postępowaniu o zwolnienie z domu pomocy społecznej,
wszczynanym na wniosek umieszczonego. Oznacza to, że przedłużanie pobytu
we wskazanej placówce bez jego zgody, prowadząc do dalszego naruszenia
wolności wyboru miejsca zamieszkania i pobytu, podlega tym samym rygoryzmom
jak skierowanie z uwzględnieniem zasady aktualności podstaw na datę orzekania
(art. 316 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).
Preambuła cytowanej ustawy wskazuje, że jej celem jest zagwarantowanie
osobom z zaburzeniami psychicznymi ochrony ich praw, poszanowania sfery
wolności i godności osobistej. Konsekwentnie, zawarta w niej dyrektywa powinna
być uwzględniana przy wykładni przepisów wskazanego aktu prawnego. Jednym
z nich jest art. 48, przewidujący możliwość ustanowienia dla osoby, której
5
bezpośrednio dotyczy postępowanie, adwokata z urzędu, nawet bez złożenia
wniosku, jeżeli ta osoba ze względu na stan zdrowia psychicznego nie jest zdolna
do złożenia wniosku, a sąd uzna udział adwokata w sprawie za potrzebny.
Judykatura jednolicie przyjmuje, interpretując wskazaną normę, że pojęcie „może"
nie oznacza dowolności i powinno być rozumiane jako obowiązek sądu w sytuacji,
gdy uczestnik postępowania ze wskazanych przyczyn nie jest zdolny do ochrony
swoich praw w postępowaniu sądowym (por. postanowienia Sądu Najwyższego
z dnia 27 września 2012 r., III CSK 13/12, niepubl., z dnia 5 kwietnia 2012 r.,
II CSK 575/11, niepubl., z dnia 16 lutego 2012 r., IV CZ 2/12, niepubl., z dnia
28 listopada 2002 r., II CKN 399/11, niepubl.). Zwraca się ponadto uwagę na
powinność stosowania gwarancji procesowych wynikających z przepisów kodeksu
postępowania cywilnego, tj. art. 5 k.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., art. 212 k.c. w zw.
z art. 13 § 2 k.p.c. przewidujących powinność udzielania odpowiednich pouczeń
co do czynności procesowych oraz zwracania, stosownie do okoliczności, uwagi
stronie na celowość ustanowienia lub wystąpienia z wnioskiem o ustanowienie
pełnomocnika z urzędu oraz możliwość dopuszczenia na podstawie art. 232 k.p.c.
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. dowodów z urzędu (por. m.in. cyt. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 27 września 2012 r., III CSK 13/12). W indywidualnych
stanach faktycznych Sąd Najwyższy wskazał wręcz na konieczność ustanowienia
pełnomocnika z urzędu, a w braku tej czynności sądowej przyjął nieważność
postępowania na skutek pozbawienia możności obrony praw (por. postanowienie
z dnia 15 czerwca 2011 r., V CSK 390/10, niepubl.).
Trafnie wskazuje skarżący, że w postępowaniach przed sądami obu
instancji uczestniczył samodzielnie i, jakkolwiek został przesłuchany w charakterze
strony, to nie udzielono mu pouczeń co do czynności procesowych, w tym
o możliwości zgłoszenia wniosków dowodowych bądź wniosku o ustanowienie
pełnomocnika. Z uzasadnienia orzeczenia nie wynika aby sąd w ogóle rozważał
celowość zastosowania art. 48 u.o.z.p.. Wprawdzie termin od wydania orzeczenia
w poprzedniej sprawie toczącej się z wniosku A. B. o zwolnienie z domu pomocy
społecznej do złożenia ponownego był krótki, ale okoliczność ta sama w sobie nie
oznacza, że nie mogło dojść do zmiany przesłanek uzasadniających dalszy pobyt
w placówce opiekuńczej bez zgody zainteresowanego. Zasadnie wskazuje również
6
pełnomocnik skarżącego, że indywidualna ocena Sądu, oparta na własnych
spostrzeżeniach powziętych na rozprawie, na której wnioskodawca był
przesłuchiwany, i możliwość nawiązania z nim kontaktu nie wzrusza wątpliwości co
do zakresu jego rozeznania, wynikających z wcześniejszych opinii biegłych
psychiatrów, w tym wskazujących na postępujący proces chorobowy. W
szczególności, mimo wydania w 2006 r. orzeczenia o skierowaniu do zakładu,
wnioskodawca samodzielnie zamieszkiwał i zaspakajał, przy pomocy osób
trzecich, potrzeby życiowe aż do października 2009 r.. Z drugiej strony informacje
Dyrektora placówki wskazują na życzeniową postawę wnioskodawcy i niezgodność
jego twierdzeń ze stanem rzeczy. Niemniej procesowo informacje powyższe nie
stanowią dowodu, a wobec zaprzeczenia nie mogą być uznane za okoliczności
przyznane. Powyższe okoliczności oraz subiektywna ocena przez wnioskodawcę
własnego stanu zdrowia, sytuacji życiowej, podstaw kontynuowania pobytu w
placówce opiekuńczej połączone z poczuciem pokrzywdzenia i brakiem akceptacji
obecnej sytuacji, której przejawem jest złożenie ponownego wniosku o takiej samej
treści obligowały Sąd do podjęcia stosownych, wskazanych wyżej czynności. Ich
zaniechanie doprowadziło do naruszenia w przeprowadzonym postępowaniu
odwoławczym procesowych zabezpieczeń praw wnioskodawcy, co uzasadnia
podstawę kasacyjną naruszenia prawa procesowego, tj. art. 5 k.p.c. i 232 zd. 2
k.p.c. oraz art. 48 u.o.z.p., w sposób prowadzący do konieczności wydania
orzeczenia kasatoryjnego (art. 39815
§ 1 k.p.c.). Rozważanie dalszych zarzutów
podniesionych w ramach tej podstawy oraz podstawy naruszenia prawa
materialnego jest zbędne i niecelowe.
O kosztach postępowania kasacyjnego przed Sądem Najwyższym
orzeczono w oparciu o art. 108 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 i art. 398 i w zw. z art.
13 § 2 k.p.c..
es