Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 521/12
POSTANOWIENIE
Dnia 10 kwietnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Barbara Myszka (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Wojciech Katner
SSN Agnieszka Piotrowska
w sprawie z wniosku M. J. J.
przy uczestnictwie J. Z. W. J.
o podział majątku wspólnego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 10 kwietnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego w G.
z dnia 9 listopada 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
2
Sąd Okręgowy w G. – po rozpoznaniu sprawy z wniosku M. J. J. przy
uczestnictwie J. Z. W. J. o podział majątku wspólnego po ustaniu małżeńskiej
wspólności majątkowej, na skutek apelacji uczestnika od postanowienia Sądu
Rejonowego z dnia 20 stycznia 2010 r. – postanowieniem z dnia 9 listopada 2011 r.
zmienił zaskarżone postanowienie i ustalił, że w skład majątku wspólnego
uczestników wchodzi prawo własności zabudowanej nieruchomości o obszarze
0,0289 ha położonej w G. przy ul. S., objętej księgą wieczystą nr […], prowadzoną
przez Sąd Rejonowy w G. o wartości 518 540 zł, prawo własności niezabudowanej
nieruchomości o obszarze 0,0700 ha położonej w C., objętej księga wieczystą nr
[…], prowadzoną przez Sąd Rejonowy w S. o wartości 25 819 zł oraz kwota 2 700
zł stanowiąca nakład z majątku wspólnego na majątek odrębny wnioskodawczyni
w postaci spłaty części pożyczki zaciągniętej przez wnioskodawczynię na
podstawie umowy z dnia 30 listopada 2000 r., zawartej z J. Ż., i dokonał podziału
majątku wspólnego w ten sposób, że przyznał uczestnikowi prawo własności
zabudowanej nieruchomości położonej w G. przy ul. S., a wnioskodawczyni prawo
własności niezabudowanej nieruchomości położonej w C. oraz kwotę 2 700 zł
stanowiącą nakład w postaci spłaty części pożyczki zaciągniętej na podstawie
umowy zawartej z J. Ż., zasądził od uczestnika na rzecz wnioskodawczyni kwotę
245 010,50 zł płatną w terminie sześciu miesięcy od dnia uprawomocnienia się
orzeczenia i ustalił wartość majątku wspólnego na kwotę 547 059 zł, natomiast w
pozostałej części zarówno wnioski stron, jak i apelację uczestnika oddalił. Istotne
elementy stanu faktycznego przyjętego za podstawę orzeczenia przedstawiały się
następująco.
W dniu 21 sierpnia 1976 r. uczestnicy zawarli związek małżeński, który
wyrokiem Sądu Okręgowego w G. z dnia 6 maja 1999 r. został rozwiązany przez
rozwód z winy uczestnika. Wyrok rozwodowy uprawomocnił się z dniem 29 kwietnia
2002 r.
W dniu 4 października 1984 r. wnioskodawczyni nabyła na prawach
wspólności ustawowej niezabudowaną nieruchomość o obszarze 0,0700 ha, objętą
3
księgą wieczystą nr […], prowadzoną przez Sąd Rejonowy w S. Wartość rynkowa
tej nieruchomości wynosi obecnie 25 819 zł.
Na podstawie umowy z dnia 18 grudnia 1991 r. uczestnicy nabyli prawo
własności domu jednorodzinnego oraz prawo użytkowania wieczystego gruntu
o obszarze 0,0289 ha położonego w G. przy ul. S., na którym budynek ten został
posadowiony. Dla nabytej nieruchomości została urządzona w Sądzie Rejonowym
księga wieczysta nr […]. Decyzją Prezydenta Miasta G. z dnia 13 października
2003 r. prawo użytkowania wieczystego zostało przekształcone w prawo własności,
w związku z czym uczestnicy zostali ujawnieni w księdze wieczystej jako
właściciele. Wartość rynkowa tej nieruchomości wynosi obecnie 518 540 zł.
W dniu 3 października 2000 r. wnioskodawczyni zawarła z deweloperem, P.
– D. sp. z o.o., umowę o wybudowanie lokalu mieszkalnego i uiściła cenę jego
nabycia w kwocie 156 467,42 zł. Umowa ustanowienia odrębnej własności i
sprzedaży lokalu w budynku przy ul. Z. w G. została zawarta w dniu 22 czerwca
2004 r. Na zakup lokalu wnioskodawczyni przeznaczyła środki pochodzące ze
spadku po swojej ciotce w kwocie 15 000 funtów brytyjskich i środki uzyskane w
drodze darowizny od matki w kwocie 5000 funtów brytyjskich, które łącznie
odpowiadały kwocie 130 000 zł. Poza tym pożyczyła od swoich przyjaciół
małżonków Ż. kwotę 60 000 zł, którą przeznaczyła na uzupełnienie ceny nabycia i
na wykończenie lokalu. W pisemnej umowie strony stwierdziły, że zwrot pożyczki
nastąpi w ciągu jednego roku, ustnie uzgodniły jednak, że spłata nastąpi w ratach w
zależności od finansowych możliwości wnioskodawczyni. W czasie trwania
małżeństwa wnioskodawczyni spłaciła z wynagrodzenia za pracę 9 rat pożyczki w
kwocie 2 700 zł, pozostały dług nie został jeszcze spłacony.
Wnioskodawczyni od 1996 r. nie mieszkała w domu przy ul. S. Uczestnicy
nie utrzymywali od tego czasu żadnych kontaktów, w związku
z czym wnioskodawczyni nie informowała męża o zaciągnięciu pożyczki.
Uczestnik odmówiłby wyrażenia zgody, gdyż jest przeciwnikiem pożyczek.
Nie zgodziłby się też na zawarcie umowy o wybudowanie lokalu ze względów
finansowych.
4
Sąd Okręgowy stwierdził, że do oceny czy lokal mieszkalny położony w G.
przy ul. Z. wchodzi w skład majątku wspólnego uczestników, mają zastosowanie
przepisy art. 32 – 34 k.r.o. w brzmieniu obowiązującym przed dniem wejścia w
życie ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i
opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 162, poz. 1691 – dalej: „ustawa
nowelizująca”), tj. przed dniem 20 stycznia 2005 r. Ze względu na to, że środki na
nabycie przedmiotowego lokalu pochodziły majątku odrębnego wnioskodawczyni,
że w zakresie kwoty 130 000 zł nabycie nastąpiło w drodze surogacji oraz że
zobowiązanie z tytułu pożyczki wnioskodawczyni zaciągnęła we własnym imieniu,
należy przyjąć, iż lokal ten nie został nabyty na prawach wspólności ustawowej.
Kwota 2 700 zł spłacona z wynagrodzenia pobranego przez wnioskodawczynię w
czasie trwania wspólności stanowi nakład z majątku wspólnego na jej majątek
odrębny. Niespłacona część pożyczonej kwoty nie zwiększyła majątku wspólnego,
ponieważ uczestnik nie potwierdził umowy pożyczki zawartej przez
wnioskodawczynię i dłużnikiem z tytułu tej umowy pozostaje jedynie
wnioskodawczyni. W konsekwencji Sąd Okręgowy ustalił wartość majątku
wspólnego na kwotę 547 059 zł, a udziały każdego z uczestników na kwotę
273 529,50 zł. Ze względu na to, że uczestnik otrzymał składnik majątku o wartości
518 540 zł, Sąd Okręgowy zasądził od niego na rzecz wnioskodawczyni tytułem
wyrównania wartości udziałów kwotę 245 010,50 zł.
W złożonej skardze kasacyjnej uczestnik powołał się na obie podstawy
określone w art. 3983
§ 1 k.p.c. i wniósł o uchylenie postanowienia Sądu
Okręgowego. W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej wskazał na naruszenie art.
31 i 32 § 1 k.r.o. przez nieuznanie za majątek wspólny stron wierzytelności
wynikającej z deweloperskiej umowy nabycia lokalu mieszkalnego, i art. 31 oraz 32
§ 1 w związku z art. 33 k.r.o. przez nieuznanie, że pieniądze uzyskane przez
jednego z małżonków na podstawie umowy pożyczki wchodzą w skład majątku
wspólnego. W ramach drugiej podstawy postawił natomiast zarzut obrazy art. 217
§ 2 w związku z art. 567 § 3 i art. 684 k.p.c. przez oddalenie wniosku dowodowego
zmierzającego do ustalenia wartości majątku wspólnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
Rozważenia w pierwszej kolejności wymaga zarzut naruszenia prawa
materialnego przez przyjęcie, że wierzytelność wynikająca z deweloperskiej umowy
nabycia lokalu mieszkalnego przy ul. Z. nie wchodzi w skład majątku wspólnego
uczestników, mimo że przeznaczone na nabycie tego lokalu pieniądze uzyskane na
podstawie zawartej przez wnioskodawczynię umowy pożyczki były składnikiem
tego majątku.
Zarzut ten – jak trafnie uznał Sąd Okręgowy – podlega ocenie na podstawie
art. 31 - 34 k.r.o. w pierwotnym brzmieniu (art. 5 ust. 5 pkt 3 ustawy nowelizującej).
Artykuł 32 § 1 k.r.o. wówczas stanowił, że dorobkiem małżonków są przedmioty
majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej przez oboje małżonków
lub przez jednego z nich, a art. 33 pkt 1, 2 i 3 k.r.o., że odrębny majątek każdego
z małżonków stanowią: 1) przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem
wspólności ustawowej, 2) przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis
lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił oraz
3) przedmioty majątkowe nabyte ze środków uzyskanych w zamian za przedmioty
wymienione w punktach poprzedzających.
W świetle przytoczonych przepisów o zaliczeniu przedmiotów majątkowych
do dorobku małżonków decydował czas ich nabycia. Z zastrzeżeniem wyjątków
określonych w art. 33 k.r.o., dorobkiem były przedmioty nabyte w czasie trwania
wspólności ustawowej. Przedmioty nabyte przed powstaniem wspólności
ustawowej stanowiły majątek odrębny każdego z małżonków (art. 33 pkt 1 k.r.o.).
Także przedmioty nabyte po ustaniu wspólności ustawowej w zasadzie nie
stanowiły dorobku. Wyjątkiem były jedynie przedmioty nabyte w wyniku realizacji
ekspektatywy powstałej w czasie trwania wspólności ustawowej.
Z ustaleń faktycznych stanowiących podstawę zaskarżonego
postanowienia wynika, że umowa ustanowienia odrębnej własności lokalu
położonego przy ul. Z. i jego sprzedaży została zawarta przez wnioskodawczynię
w dniu 22 czerwca 2004 r., a więc już po ustaniu wspólności ustawowej między
uczestnikami. Natomiast umowa, na podstawie której P.-D. sp. z o.o. zobowiązała
się do wybudowania tego lokalu, ustanowienia jego odrębnej własności i
przeniesienia jej na wnioskodawczynię, a wnioskodawczyni – do zapłaty całej
6
należności została zawarta w dniu 3 października 2000 r., czyli jeszcze w czasie
trwania wspólności.
Skarżący, powołując się na pokrycie kosztów nabycia lokalu ze środków
pieniężnych uzyskanych przez wnioskodawczynię na podstawie umowy pożyczki
i w związku z tym objętych wspólnością ustawową, zmierza do wykazania,
że obojgu uczestnikom w czasie trwania wspólności ustawowej przysługiwało
wspólne uprawnienie do nabycia w przyszłości prawa własności lokalu przy ul. Z.
Innymi słowy, że w skład majątku wspólnego wchodzi ekspektatywa nabycia w
przyszłości prawa własności tego lokalu, której wartość powinna odpowiadać jego
aktualnej wartości.
W dotychczasowym orzecznictwie przyjmowano, że jeżeli zdarzenie,
z którym ustawa wiąże powstanie prawa, nastąpi dopiero po ustaniu wspólności
ustawowej, prawo to – nawet gdy uzyskał je tylko jeden z małżonków – powstaje na
rzecz ich obojga i podlega podziałowi, tak jak inne składniki majątku wspólnego.
Stanowisko takie, w związku ze spółdzielczym prawem do lokalu, znalazło wyraz
m.in. w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia
1978 r., III CZP 86/77 (OSNCP 1978, nr 10, poz. 171), według której spółdzielcze
prawo do lokalu, powstałe z realizacji oczekiwania małżonków na przydział
wspólnego mieszkania, należy do nich obojga, jeżeli przydział został – po ustaniu
małżeństwa – dokonany na rzecz jednego z małżonków i jego dotychczasowej
rodziny. Cecha charakterystyczna konstrukcji ekspektatywy, czyli oczekiwania
prawnego – jak podkreślił Sąd Najwyższy – polega na tym, że związane z nią
uprawnienia mogą w określonym momencie ulegać przekształceniu w konkretne
prawo wspólne. Aby można było mówić o ekspektatywie zrealizowanej po ustaniu
małżeństwa, niezbędne jest jednak spełnienie się przesłanki w postaci wejścia
wkładu mieszkaniowego do wspólności ustawowej przed jej ustaniem (zob. też
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 lutego 1970 r., I CR 444/69, OSNCP 1970,
nr 11, poz. 203 oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 października
2008 r., IV CSK 246/08, nie publ.).
Odwołując się do konstrukcji ekspektatywy skarżący wyszedł z założenia,
że środki przeznaczone przez wnioskodawczynię na pokrycie kosztów nabycia
7
lokalu mieszkalnego objęte były wspólnością ustawową, gdyż pochodziły
z zaciągniętej przez nią pożyczki. Założenie to nie uwzględnia jednak ustaleń
faktycznych, którymi Sąd Najwyższy jest związany (art. 39813
§ 2 k.p.c.). Z ustaleń
tych wynika, że koszt nabycia lokalu wyrażał się kwotą 156 467,42 zł oraz że kwotę
130 000 zł wnioskodawczyni uiściła ze środków uzyskanych przez dziedziczenie
i darowiznę. Pożyczka została natomiast przeznaczona jedynie na uzupełnienie
kosztów nabycia, a w pozostałej części na wykończenie lokalu.
W tej sytuacji rozważenia wymaga kwestia, czy prawo własności lokalu przy
ul. Z. zostało nabyte ze środków uzyskanych w zamian – w rozumieniu art. 33 pkt 3
k.r.o. w pierwotnym brzmieniu – za należące do majątku odrębnego
wnioskodawczyni funty brytyjskie, których równowartością była kwota 130 000 zł.
Jak podkreślił Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 19 sierpnia 2009 r.,
III CZP 53/09 (OSNC 2010, nr 2, poz. 28), celem surogacji przewidzianej
w powołanym przepisie jest zachowanie wartości majątku odrębnego, mimo zmiany
jego poszczególnych składników. Składniki wymienione w art. 33 pkt 1 i 2 k.r.o.
stanowią bowiem „jak gdyby żelazny fundusz majątku odrębnego, który nie roztapia
się w majątku wspólnym”. Regulacja zawarta w art. 33 pkt 3 k.r.o. w pierwotnym
brzmieniu jest natomiast wyrazem kompromisu między dążeniem do zachowania
majątku odrębnego a tendencją do pomnażania majątku wspólnego.
W doktrynie brak jednolitości zapatrywań co do tego, czy przesłanką
surogacji jest wymaganie, aby nabyty przedmiot majątkowy został uzyskany
w całości ze środków pochodzących z majątku odrębnego. Poważne wątpliwości
wywołuje w związku z tym ocena sytuacji, w której nabycie przedmiotu
majątkowego w czasie trwania wspólności ustawowej następuje tylko częściowo ze
środków pochodzących z majątku odrębnego. Przez dłuższy czas dominował
pogląd, że jeżeli nic innego nie wynika z treści czynności prawnej, nabyty przedmiot
należy proporcjonalnie do wartości użytych dla jego uzyskania środków z majątku
odrębnego i z majątku wspólnego, w odpowiedniej ułamkowej części do majątku
odrębnego, w pozostałej zaś – do majątku wspólnego. Treść czynności prawnej
może jednak przesądzić, że nabywany przedmiot wejdzie w skład jednego
z majątków i w takim wypadku powstanie na rzecz drugiego majątku należność
z tytułu wydatków i nakładów (art. 45 k.r.o.).
8
Ostatnio w doktrynie zaprezentowano pogląd, że o zaliczeniu nabywanego
przedmiotu do majątku wspólnego lub odrębnego powinno decydować porównanie
wielkości środków użytych z każdego z tych majątków. W konsekwencji, nabyty
przedmiot należy zaliczyć do tego z majątków, z którego pochodzi podstawowa
część środków. Jeżeli środki z drugiego majątku są nieznaczne, stanowią nakład
rozliczany zgodnie z art. 45 k.r.o., jeżeli natomiast wskazane kryterium nie może
znaleźć zastosowania ze względu na brak daleko idącej różnicy między
zaangażowanymi środkami, to – w braku odmiennej woli małżonków – nabyty
przedmiot wchodzi do każdego z majątków w częściach ułamkowych
proporcjonalnych do wysokości zaangażowanych środków. Za koncepcją tą
opowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 12 maja 2000 r., V CKN 50/00
(nie publ.), w którym stwierdził, że jeżeli nabycie nastąpiło tylko częściowo
ze środków należących do majątku odrębnego, nasuwają się dwa rozwiązania.
Według jednego, należy przyjąć, że nabyte przedmioty wchodzą proporcjonalnie do
wartości użytych dla ich uzyskania środków z majątku odrębnego i z majątku
wspólnego, w odpowiedniej ułamkowej części do majątku odrębnego i do majątku
wspólnego. Natomiast według drugiego rozwiązania, należy porównać wielkość
środków zużytych z każdego z majątków i zaliczyć nabyte za nie przedmioty do
tego z tych majątków, z którego pokryto przeważającą część należności; środki zaś
pochodzące z drugiego majątku powinny być potraktowane jako wydatek na
majątek, do którego dokonano zaliczenia. Ostatnie rozwiązanie należy uznać za
uzasadnione, gdy między rozmiarami środków pochodzących z majątku odrębnego
i majątku wspólnego istnieje znaczna dysproporcja ( zob. podobnie w wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 18 stycznia 2008 r., V CSK 355/07, nie publ.).
Zastosowanie tej koncepcji w niniejszej sprawie prowadzić musi do wniosku,
że środki na nabycie lokalu przy ul. Z. w przeważającej części pochodziły z majątku
odrębnego wnioskodawczyni. Całkowite koszty wyrażały się bowiem kwotą
156 467,42 zł, a wnioskodawczyni uiściła z majątku odrębnego kwotę stanowiącą
83% kosztów nabycia. W tej sytuacji trzeba stwierdzić, że lokal ten został nabyty
„ze środków uzyskanych w zamian za” (art. 33 pkt 3 k.r.o. w pierwotnym brzmieniu)
przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie i darowiznę, niezależnie od
zaangażowania środków z innego majątku. Uwzględniając kryterium ekonomiczne,
9
nie można więc przyjąć, że prawo własności tego lokalu powstało z realizacji
wspólnego oczekiwania prawnego uczestników postępowania. Dodatkowo tylko
warto podkreślić, że nie chodziło w tym wypadku o lokal przeznaczony na potrzeby
rodziny, gdyż uczestnicy od 1996 r. nie utrzymywali żadnych kontaktów, już w dniu
6 maja 1999 r. zapadł nieprawomocny wyrok rozwodowy, a uczestnik nawet nie
wiedział o zawarciu przez wnioskodawczynię umowy z deweloperem. Ze względu
na to, że uczestnik odmówił potwierdzenia umowy pożyczki zaciągniętej przez
wnioskodawczynię, nie narusza prawa odstąpienie przez Sąd Okręgowy od
rozliczenia między uczestnikami niespłaconej kwoty pożyczki.
Bezprzedmiotowe stało się też rozważanie zarzutu obrazy art. 217 § 2
w związku z art. 567 § 3 i art. 684 k.p.c. przez oddalenie wniosku dowodowego
zmierzającego do ustalenia wartości nabytego przez wnioskodawczynię lokalu.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił skargę
kasacyjną jako pozbawioną uzasadnionych podstaw.
jw