Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 541/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 kwietnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Barbara Myszka (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner
SSN Agnieszka Piotrowska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa W. G. i in.,
przeciwko Agencji Mienia Wojskowego w W. i
Skarbowi Państwa - Prezydentowi Miasta G.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 10 kwietnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej powodów
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 8 grudnia 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną i nie obciąża powodów kosztami
postępowania kasacyjnego na rzecz pozwanych.
2
Uzasadnienie
Powodowie [..] domagali się zasądzenia od pozwanej Agencji Mienia
Wojskowego w Warszawie oraz po wezwaniu do udziału w sprawie także Skarbu
Państwa- Prezydenta G.: na rzecz W. G. kwoty 451.021,63 zł z ustawowymi
odsetkami od dnia 26 kwietnia 2005 r. do dnia zapłaty, na rzecz J. M. kwoty
451.021, 63 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 26 kwietnia 2005 r. do dnia
zapłaty, na rzecz L. M. kwoty 84.566,55 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 26
kwietnia 2005 r. do dnia zapłaty, na rzecz T. M. kwoty 122.151,69 zł z ustawowymi
odsetkami od dnia 26 kwietnia 2005 r. do dnia zapłaty, na rzecz A. M. kwoty
122.151,69 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 26 kwietnia 2005 roku do dnia
zapłaty oraz na rzecz R. M. kwoty 122.151,69 zł z ustawowymi odsetkami od dnia
26 kwietnia 2005 roku do dnia zapłaty, a także kosztów procesu. W uzasadnieniu
wskazali, że jako spadkobiercy J. i M. małżonków M. dochodzą odszkodowania,
proporcjonalnie do przypadających udziałów w spadku, za uniemożliwienie im
domagania się zwrotu nieruchomości stanowiącej własność spadkodawców
wywłaszczonej w 1965 roku na cele wojskowe.
Sąd Okręgowy w B. wyrokiem z dnia 6.06.2011 roku oddalił powództwo i
obciążył powodów kosztami procesu, czyniąc w sprawie następujące ustalenia
faktyczne.
Powodowie są spadkobiercami J. i M. małżonków M., którzy w dniu
26.08.1965 roku zawarli z pozwanym Skarbem Państwa - Prezydium Miejskiej
Rady Narodowej w G. umowę na podstawie art. 6 ustawy z dnia 12 marca 1958
roku o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości (Dz. U. 1961, Nr 18, poz.
94) w przedmiocie sprzedaży za kwotę 49.100 złotych sprzed denominacji na rzecz
Skarbu Państwa nieruchomości, stanowiącej działkę gruntu nr 10 o powierzchni
9600 m2
położonej w G., dla której Państwowe Biuro Notarialne w G. prowadziło
księgę wieczystą nr […]. Nieruchomość została wywłaszczona na podstawie
uchwały nr XII/153/65 Prezydium Rady Narodowej w G. z dnia 27 maja 1965 roku z
przeznaczeniem na tereny zastępcze za plac ćwiczeń ,,K.”, który to plac miał być z
kolei wykorzystany na cele zorganizowanego budownictwa mieszkaniowego. W
3
1967 roku działkę tę scalono z innymi w jedną działkę o numerze 157 i powierzchni
68,4580 ha, którą przekazano, wraz z innymi nieruchomościami o łącznej
powierzchni 270 hektarów w dniu 10.07.1969 roku protokolarnie wojsku. Działka ta
weszła w skład kompleksu wojskowego nr […] obejmującego magazyn paliw i
smarów oraz plac ćwiczeń. Teren ten pozostawał we władaniu wojska, nie był
ogrodzony, a jedynie stały na nim tabliczki informujące, że jest to teren wojskowy.
W latach 1978- 1990 roku wojsko prowadziło na części gruntów uprawy rolne.
W 2001 roku nieruchomość, w skład której wchodziła także sporna
działka, została przekazana przez Ministra Obrony Narodowej protokołem
zdawczo- odbiorczym z dnia 2.10.2001 roku do Agencji Mienia Wojskowego.
Przed przekazaniem żołnierze sprzątali ten teren, sprawdzając, czy nie ma na nim
niewybuchów lub niewypałów. Decyzją z dnia 15.01.2002 roku Prezydent G. orzekł
o wygaszeniu trwałego zarządu Ministra Obrony Narodowej nad tą nieruchomością.
Pozwana Agencja przygotowała opisany teren do sprzedaży informując o tym przez
ogłoszenia publikowane w prasie i lokalnych urzędach. Umową w formie aktu
notarialnego z dnia 30.06.2003 roku Agencja Mienia Wojskowego zbyła
nieruchomość o powierzchni 7,4460 ha, w skład której weszła sporna działka, na
rzecz Spółdzielni Mieszkaniowej „B.” za kwotę 1.465.000 złotych. Powodowie nie
zostali poinformowani o zamiarze sprzedaży działki ani przez Agencję Mienia
Wojskowego ani przez Skarb Państwa- Prezydenta G.
Na tle powyższych ustaleń faktycznych Sąd I instancji doszedł
do przekonania, że powództwo nie zasługuje na uwzględnienie wskazując,
że powodowie domagali się naprawienia szkody wyrządzonej, w ich ocenie, przez
bezprawne zaniechanie zawiadomienia ich przez Agencję Mienia Wojskowego
o zamiarze użycia wywłaszczonej nieruchomości (działki o powierzchni 96 arów)
na inny cel (art. 136 ustęp 2 i 3 ustawy z dnia 21.08.1997 roku o gospodarce
nieruchomościami - Dz.U. 2010, nr 102, poz. 651 ze zm. dalej jako u.g.n.),
co pozbawiło powodów możności żądania jej zwrotu w naturze. W następstwie
sprzedaży tej nieruchomości przez pozwaną AMW na rzecz osoby trzeciej
powodowie, według ich twierdzeń, ponieśli szkodę odpowiadającą aktualnej
wartości rynkowej działki w kwocie 1.374.000 złotych. Oddalając powództwo wobec
Agencji Mienia Wojskowego, Sąd Okręgowy stwierdził, że powodowie nie wykazali,
4
aby powstało po ich stronie prawo do żądania zwrotu wywłaszczonej
nieruchomości, a więc w konsekwencji nie udowodnili także zaistnienia po ich
stronie roszczenia odszkodowawczego. W świetle bowiem art. 136 ustęp 3
w związku z art. 137 punkt 1 i 2 u.g.n., jeżeli cel wywłaszczenia nieruchomości
został osiągnięty, to mimo późniejszej zmiany przeznaczenia nieruchomości, nie
powstaje po stronie poprzednich właścicieli nieruchomości lub ich spadkobierców
prawo do żądania zwrotu nieruchomości. Sąd Okręgowy, opierając się na
ustalonym stanie faktycznym stwierdził, że nieruchomość była do momentu
przekazania jej Agencji Mienia Wojskowego nieprzerwanie wykorzystywana przez
wojsko, a więc zgodnie z celem jej przejęcia na podstawie umowy sprzedaży z dnia
26.08.1965 roku wynikającym z uchwały nr XII/153/65 Prezydium Rady Narodowej
w G. z dnia 27 maja 1965 roku, zaś pozwani nie wykazali faktów przeciwnych. Brak
było więc podstaw do zasądzenia na ich rzecz dochodzonego odszkodowania od
Agencji Mienia Wojskowego. Oddalenie przez Sąd Okręgowy powództwa wobec
drugiego z pozwanych - Skarbu Państwa - Prezydenta G. stanowiło konsekwencję
uwzględnienia podniesionego przez tego pozwanego zarzutu przedawnienia
skierowanego przeciwko niemu roszczenia.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 8 grudnia 2011 roku oddalił apelację
powodów od powyższego wyroku, podzielając ustalenia faktyczne i wywody prawne
Sądu I instancji.
Za prawidłową uznał przede wszystkim ocenę Sądu Okręgowego, że doszło
do realizacji celu wywłaszczenia działki wskazanego w podstawie prawnej
wywłaszczenia czyli uchwale nr XII/153/65 Prezydium Rady Narodowej w G. z dnia
27 maja 1965 roku. Wobec szerokiego określenia w tej uchwale celu
wywłaszczenia (na tereny zastępcze za plac ćwiczeń „K.”) fakt, że jednostka
wojskowa korzystała z działki w okresach wskazanych w art. 137 u.g.n., uprawniał,
zdaniem Sądu II instancji, do oceny, że była ona wykorzystywana zgodnie z celem
jej nabycia przez Skarb Państwa. Wyłącza to powstanie prawa spadkobierców
poprzednich właścicieli do żądania zwrotu nieruchomości w naturze, nawet w
przypadku późniejszej zmiany przeznaczenia wywłaszczonego gruntu. W tej
sytuacji nie doszło również do powstania roszczenia o naprawienie szkody
wyrządzonej przez brak zawiadomienia spadkobierców o zmianie przeznaczenia
5
gruntu i zamiarze jego zbycia. Sąd II instancji podzielił także ocenę Sądu
Okręgowego, iż doszło do przedawnienia roszczenia wobec Skarbu Państwa-
Prezydenta G.
W skardze kasacyjnej od powyższego orzeczenia, powodowie, zaskarżając
wyrok w całości, zarzucili naruszenie prawa materialnego, to jest art. 137 ustęp 1
u.g.n. poprzez ustalenie iż doszło do realizacji celu wywłaszczenia w sytuacji
sformułowania go w sposób szeroki i ogólny w akcie wywłaszczeniowym, art. 136
ustęp 2 u.g.n. w związku z art. 23 ustęp 3 ustawy z dnia 30 maja 1996 roku
o gospodarowaniu niektórymi składnikami mienia Skarbu Państwa oraz o Agencji
Mienia Wojskowego poprzez błędną wykładnię prowadzącą do przyjęcia, że na
Agencji nie spoczywa obowiązek zawiadomienia byłych właścicieli o zamiarze
użycia wywłaszczonej nieruchomości na inny cel oraz naruszenie art. 416 k.c.
poprzez niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, że w sprawie brak
jest podstaw odpowiedzialności odszkodowawczej Agencji Mienia Wojskowego
i nie zastosowanie art. 420 k.c. w brzmieniu obowiązującym na dzień
wyrządzenia szkody.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej skarżący zarzucili naruszenie art.
378 § 1 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. poprzez nierozpoznanie zarzutów
apelacji odnoszących się do nadużycia przez Skarb Państwa- Prezydenta G.
przysługującego mu prawa przez podniesienie zarzutu przedawnienia roszczenia
powodów oraz naruszenia przez Sąd I instancji art. 136 ustęp 1 u.g.n. i art. 137
ustęp 1 u.g.n. przez pominięcie argumentu powodów, że zwrot nieruchomości jest
możliwy pomimo realizacji celu, na który nieruchomość została przejęta, w sytuacji
późniejszej zmiany jej przeznaczenia.
Powodowie zarzucili także naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 382
k.p.c. i art. 391 k.p.c. poprzez brak wskazania podstawy faktycznej rozstrzygnięcia.
Formułując powyższe zarzuty powodowie wnieśli o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna powodów nie jest uzasadniona.
6
Nie zasługuje na uwzględnienie sformułowany w ramach drugiej podstawy
kasacyjnej zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 382 k.p.c. i art. 391
k.p.c., albowiem Sąd II instancji wskazał w zaskarżonym wyroku podstawę
faktyczną swojego rozstrzygnięcia, odwołując się do zaakceptowanych przez ten
Sąd ustaleń faktycznych Sądu Okręgowego, które, wbrew uzasadnieniu tego
zarzutu skargi kasacyjnej, są klarowne i oparte o wskazane przez Sąd dowody.
Stosownie do ugruntowanego stanowiska judykatury i orzecznictwa zarzut
naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. art. 391 k.p.c., może być
uwzględniony jedynie w wyjątkowych okolicznościach, a mianowicie wtedy, gdy
uzasadnienie zaskarżonego wyroku Sądu II instancji z uwagi na swoje zasadnicze
braki nie poddaje się kontroli kasacyjnej, co nie ma miejsca w rozpatrywanej
sprawie.
Nie jest także trafny zarzut, że Sąd Apelacyjny dopuścił się naruszenia art.
378 § 1 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez nie rozpoznanie zarzutu apelacji
co do naruszenia przez Sąd Okręgowy art. 136 ustęp 1 u.g.n. i art. 137 ustęp 1
u.g.n. polegającego na pominięciu argumentu powodów, że zwrot nieruchomości
jest możliwy pomimo realizacji celu, na który nieruchomość została przejęta przez
Skarb Państwa, w sytuacji późniejszej zmiany jej przeznaczenia.
Wynikający z art. 378 § 1 k.p.c. obowiązek rozpoznania sprawy w granicach
apelacji, oznacza zarówno zakaz wykraczania przez Sąd II instancji poza te
granice, jak też nakaz rozważenia wszystkich podniesionych w apelacji zarzutów
i wniosków. Naruszeniem tego przepisu, które mogło mieć istotny wpływ na wynik
sprawy, jest brak merytorycznego stanowiska Sądu drugiej instancji w odniesieniu
do większości zgłoszonych w apelacji zarzutów, bowiem w tej sytuacji zaskarżone
orzeczenie stwarza jedynie pozory przeprowadzenia kontroli instancyjnej przez ten
Sąd (por. postanowienie SN z dnia 21.08.2003 roku, III CKN 392/01,
OSNC 2004/10/161). Tymczasem w rozpoznawanej sprawie Sąd Apelacyjny
odniósł się do przywołanego wyżej zarzutu apelacji w ten sposób, że go nie
podzielił, aprobując natomiast stanowisko Sądu I instancji i dokonaną przez ten Sąd
wykładnię wspomnianych przepisów, że w sytuacji realizacji celu wywłaszczenia,
następcza zmiana przeznaczenia nieruchomości nie powoduje powstania
uprawnienia poprzedniego właściciela lub jego spadkobiercy do żądania zwrotu
7
wywłaszczonej nieruchomości. Sąd II instancji istotnie nie ustosunkował się szerzej
w uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia do wskazanej w apelacji kwestii
uwzględnienia przez Sąd I instancji podniesionego przez Skarb Państwa -
Prezydenta G. zarzutu przedawnienia roszczenia w sytuacji, gdy stanowiło to, w
ocenie powodów, nadużycie prawa (art. 5 k.c.). Jednakże nie miało to wpływu na
rozstrzygnięcie sprawy o tyle, że w sytuacji przyjęcia przez Sąd Apelacyjny,
że roszczenie odszkodowawcze powodów nie powstało co do zasady, kwestia jego
przedawnienia nie miała znaczenia.
Odnosząc się do sformułowanych w skardze kasacyjnej zarzutów naruszenia
prawa materialnego należy w pierwszym rzędzie podnieść, że zasadniczą kwestią
sporną jest w rozpoznawanej sprawie, po pierwsze, czy doszło do realizacji celu
wywłaszczenia nieruchomości zgodnie z podstawą wywłaszczenia oraz, po drugie,
czy realizacja celu wywłaszczenia wyklucza, jak to przyjął Sąd II instancji,
możliwość domagania się zwrotu tej nieruchomości przez poprzedniego właściciela
lub jego spadkobierców w sytuacji późniejszej, następującej po wielu latach, zmiany
sposobu wykorzystywania tej nieruchomości (zmiany jej przeznaczenia).
Zagadnienia te mają zasadnicze znaczenie dla bytu roszczenia
odszkodowawczego powodów. Jeśli bowiem nie powstało po ich stronie
uprawnienie do domagania się zwrotu wywłaszczonej w 1965 roku na potrzeby
wojska nieruchomości ich poprzedników prawnych, to nie sposób przyjąć, iż brak
zawiadomienia powodów o zmianie przeznaczenia gruntu i wystawieniu go
na sprzedaż, doprowadził do powstania w ich majątku uszczerbku, którego
rekompensaty domagali się w niniejszym postępowaniu.
W rozpatrywanej sprawie do wywłaszczenia działki stanowiącej własność
poprzedników prawnych powodów doszło na podstawie umowy sprzedaży zawartej
w oparciu o art. 6 ustawy z dnia 12 marca 1958 r. o zasadach i trybie
wywłaszczania nieruchomości (Dz. U. 1961, Nr 18, poz. 94). Zgodnie z art. 34 ust.
1 tej ustawy wywłaszczona nieruchomość podlegała zwrotowi na rzecz
wywłaszczonego właściciela, jeżeli właściwy organ ustalił, że nieruchomość nie
została użyta i jest zbędna na cele, dla których orzeczono wywłaszczenie. Ustawa
8
ta nie określała przy tym jakiegokolwiek terminu realizacji celu wywłaszczenia ani
nie definiowała pojęcia ,,zbędności” nieruchomości.
Ustawa z dnia 29 kwietnia 1985 roku o gospodarce gruntami
i wywłaszczaniu (Dz. U. 1991, nr 30, poz. 127 ze zmianami) przewidywała w art. 69
ustęp 1, że nieruchomość wywłaszczona lub jej część podlega zwrotowi na rzecz
poprzedniego właściciela lub jego następcy prawnego na jego wniosek, jeżeli stała
się zbędna na cel określony w decyzji o wywłaszczeniu. Przepis ten nie zawierał
definicji pojęcia „zbędna”.
Ukształtowane na tle cytowanego przepisu orzecznictwo stało na
stanowisku, zgodnie z którym przesłanka zbędności nieruchomości i związany
z nią obowiązek jej zwrotu poprzedniemu właścicielowi nie występowały, jeśli
wywłaszczona nieruchomość została prawidłowo wykorzystana zgodnie z celem
określonym w decyzji o wywłaszczeniu, a następnie tej realizacji zaprzestano lub
nieruchomość przeznaczono na inne cele, włączając w to rozporządzenie nią na
rzecz osób trzecich (sprzedaż, oddanie w użytkowanie wieczyste, oddanie
w użytkowanie, najem, dzierżawę lub w trwały zarząd). Sądy administracyjne
konsekwentnie odmawiały przyznania byłym właścicielom lub ich następcom
prawnym roszczenia o zwrot nieruchomości po zaprzestaniu realizacji celu
wywłaszczenia (por. wyrok NSA z 29 lipca 1993 r., sygn. akt IV SA 1781/93,
niepubl., wyrok NSA z 6 września 1994 r., sygn. akt IV SA 1041/93, „Wokanda” nr
2/1994, s. 31, uchwała 7 sędziów SN z 13 czerwca 1995 r., sygn. akt III AZP 3/95,
OSNP nr 24/1995, poz. 296, a także wyrok NSA w Lublinie z 26 marca 1996 r.,
sygn. akt SA/Lu 1503/95, niepubl., wyrok NSA w Lublinie z 18 kwietnia 1996 r.,
sygn. akt SA/Lu 1812/95, niepubl., wyrok NSA w Gliwicach z 30 września 1996 r.,
sygn. akt SA/Ka 1990/95, niepubl., wyrok NSA w Białymstoku z 7 listopada 1996 r.,
sygn. akt SA/Bk 1518/95, niepubl., wyrok NSA w Warszawie z 23 grudnia 1999 r.,
sygn. akt IV SA 2140/97, Lex nr 48695).
W uchwale składu 7 sędziów SN z 13 czerwca 1995 r. (sygn. akt III AZP
3/95, OSNP 1995/24/296), wyrażony został pogląd, że jeśli cel wywłaszczenia
został osiągnięty, późniejsze zmiany przeznaczenia wywłaszczonej nieruchomości
nie mogły prowadzić do powstania obowiązku zwrotu, a nieruchomość
9
wywłaszczona nie mogła zostać uznana za zbędną. Późniejsza zmiana sposobu
faktycznego wykorzystania wywłaszczonej nieruchomości nie ma znaczenia dla
oceny jej zbędności z punktu widzenia przepisów o wywłaszczeniu. Zwrot był
wyłączony bez względu na to, na jakie cele i komu nieruchomość została
przekazana. W konsekwencji „użycie” wywłaszczonej nieruchomości na cel
określony w decyzji o wywłaszczeniu powodowało, iż wygasał obowiązek
wywłaszczyciela zwrotu wywłaszczonej nieruchomości jej poprzedniemu
właścicielowi. Mógł on korzystać z tej nieruchomości i nią rozporządzać bez
jakichkolwiek ograniczeń wynikających z wywłaszczeniowej drogi nabycia
nieruchomości.
W art. 137 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 roku o gospodarce
nieruchomościami (Dz.U. 2010, nr 102, poz. 651 ze zm.) ustawodawca zdefiniował
pojęcie zbędności nieruchomości na cel wywłaszczenia. Przepis ten stanowi,
że nieruchomość uznaje się za zbędną na cel określony w decyzji o wywłaszczeniu,
jeżeli:1)pomimo upływu 7 lat od dnia, w którym decyzja o wywłaszczeniu stała się
ostateczna, nie rozpoczęto prac związanych z realizacją tego celu albo 2) pomimo
upływu 10 lat od dnia, w którym decyzja o wywłaszczeniu stała się ostateczna, cel
ten nie został zrealizowany. W uzasadnieniu wyroku z dnia 13 grudnia 2012 roku
(P 12/11, Dz.U.2012/1472) Trybunał Konstytucyjny wskazał, że obecna treść
art. 137 ust. 1 pkt 1 i 2 u.g.n. „sankcjonuje” trzy rodzaje wadliwości w postępowaniu
wywłaszczającego z nieruchomością nabytą przymusowo w drodze wywłaszczenia,
a mianowicie wadliwość polegającą na niezwłocznym zrealizowaniu
na wywłaszczonej nieruchomości innego celu niż cel publiczny określony w decyzji
o wywłaszczeniu, wadliwość polegającą na zaniechaniu w ogóle realizacji
przez wywłaszczyciela wykonania celu publicznego określonego w decyzji
o wywłaszczeniu oraz wadliwość przejawiającą się w zrealizowaniu na
wywłaszczonej nieruchomości celu wskazanego w decyzji o wywłaszczeniu,
ale z przekroczeniem terminów wskazanych w art. 137 ust. 1 pkt 1 i 2 u.g.n.
Zgodnie ze sformułowanym w skardze kasacyjnej zarzutem powodów,
Sąd II instancji naruszył art. 137 ustęp 1 u.g.n. przez jego, cytując: „błędną
interpretację skutkującą powstaniem sytuacji, w której to, czy zrealizowano cel
wywłaszczenia może podlegać ustaleniu przez odwołanie się do określenia tego
10
celu w akcie wywłaszczeniowym w sposób niesprecyzowany, tylko ogólnie
związany z działalnością beneficjenta wywłaszczenia, bez konieczności ustalenia
konkretnego,ściśle określonego celu wywłaszczenia”.
Art. 137 ustęp 1 musi być interpretowany łącznie z art. 136 ustęp 1-3 u.g.n.,
z przepisów tych wynika, po pierwsze, że wywłaszczona nieruchomość może być
wykorzystana jedynie na cel wskazany w decyzji o wywłaszczeniu, co powinno
nastąpić w terminach wskazanych w art. 137 ustęp 1 u.g.n. pod rygorem uznania
nieruchomości za zbędną na cel określony w decyzji o wywłaszczeniu i powstania
roszczenia poprzedniego właściciela (lub jego spadkobiercy) o zwrot nieruchomości
(art. 136 ustęp 3 u.g.n. w związku z art. 137 ustęp 1 u.g.n.). Po drugie,
nieruchomość może być użyta na cel inny niż określony w decyzji o wywłaszczeniu,
zanim stanie się zbędna w rozumieniu art. 137 ustęp 1, czyli przed upływem
wskazanych w tym przepisie terminów, jedynie wtedy, gdy poinformowany przez
właściwy organ o zamiarze użycia nieruchomości na inny cel poprzedni właściciel
lub jego spadkobierca nie złożą wniosku o jej zwrot (art. 136 ustęp 1 i 2 u.g.n.).
Są to dwie różne sytuacje i żadna z nich nie wystąpiła w rozpatrywanej sprawie.
Ocena zarzutu skargi kasacyjnej co do błędnej wykładni art. 137 ustęp 1
u.g.n. musi być osadzona w wiążących Sąd Najwyższy ustaleniach faktycznych
poczynionych przez Sąd Apelacyjny, z których wynika, raz jeszcze wypada
powtórzyć, że do wywłaszczenia działki poprzedników prawnych powodów doszło
w sposób przewidziany w art. 6 ustawy z dnia 12 marca 1958 r. o zasadach i trybie
wywłaszczania nieruchomości (Dz. U. 1961, Nr 18, poz. 94). Prawną podstawę
wywłaszczenia stanowiła uchwała nr XII/153/65 Prezydium MRN w G. z dnia
27.05.1965 roku przewidująca wywłaszczenie działki przez Skarb Państwa w celu
przekazania jej do dyspozycji Ministra Obrony Narodowej (wraz z innymi gruntami)
jako terenu zastępczego w zamian za plac ćwiczeń ,,K.”, niezbędny dla potrzeb
zorganizowanego budownictwa mieszkaniowego. To był cel wywłaszczenia i trafna
jest ocena Sądu II instancji, że został on zrealizowany, mimo ogólnego jego
sformułowania w uchwale, które nie wykluczyło jednak możliwości oceny, czy
nieruchomość została wykorzystana zgodnie z treścią aktu wywłaszczenia. Z
materiału sprawy wynika, że protokołem z dnia 10 lipca 1969 roku (k.182-186 akt)
kilkadziesiąt wymienionych w nim działek gruntu (w tym także stanowiąca
11
przedmiot roszczeń powodów) zostało przekazanych Ministerstwu Obrony
Narodowej. Uchwała Prezydium MRN w G. nie mogła określać szczegółowo, czy
też determinować sposobu wykorzystywania przekazanych gruntów zastępczych
przez wojsko, należy tu uwzględnić ówczesne realia działania wojska, jego zadania,
a także sposób zarządzania i zagospodarowywania przekazanych wojsku terenów
stanowiących własność Skarbu Państwa. Niesporne jest, że od 1969 roku
przedmiotowa działka znajdowała się nieprzerwanie, jako część kompleksu
wojskowego nr 5238 obejmującego magazyn paliw i smarów oraz plac ćwiczeń, we
władaniu wojska, które autonomicznie decydowało o jej wykorzystaniu.
Okoliczność, że część działki była uprawiana rolniczo nie oznacza, że cel
wywłaszczenia, wskazany w uchwale Prezydium MRN w G. z 1965 roku nie został
zrealizowany, skoro uprawy rolne prowadziło wojsko, cały teren pozostawał przez
kilkadziesiąt lat w zarządzie wojska, nie został przekazany innym zewnętrznym
podmiotom w celu, na przykład jego zabudowy, prowadzenia działalności
gospodarczej czy wykorzystania na inne, nie związane z wojskiem cele. Dopiero w
2001 roku, a więc po upływie 36 lat od daty wywłaszczenia i 32 lat od daty objęcia
działki we władanie przez wojsko, wskazana działka, także w wyniku przemian
politycznych i gospodarczych oraz zmian warunków funkcjonowania wojska,
została przekazana Agencji Mienia Wojskowego, która działkę tę zbyła następnie
Spółdzielni Mieszkaniowej „B.”.
Stosownie do art. 216 u.g.n. przepisy rozdziału 6 działu III tej ustawy, czyli
dotyczące zwrotu wywłaszczonej nieruchomości - art. 136-142 stosuje się
odpowiednio do nieruchomości przejętych lub nabytych na rzecz Skarbu Państwa
na podstawie art. 6 ustawy z dnia 12 marca 1958 r. o zasadach i trybie
wywłaszczania nieruchomości (Dz. U. 1961, Nr 18, poz. 94). Skoro cel
wywłaszczenia nieruchomości poprzedników prawnych powodów został
zrealizowany zgodnie z podstawą wywłaszczenia i to już przed kilkudziesięciu laty,
nie było podstawy do zastosowania w rozpatrywanej sprawie cytowanych wyżej
przepisów art. 136 ustęp 1-3 oraz art.137 ustęp 1 u.g.n. Tym samym sformułowany
w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art. 137 ustęp 1 u.g.n. okazał się
niezasadny, albowiem przepis ten nie przewiduje obowiązku zwrotu nieruchomości
wywłaszczonej, jeżeli w terminach w nim wskazanych wywłaszczający prawidłowo
12
zrealizował na tej nieruchomości cel określony w decyzji o wywłaszczeniu lub akcie
będącym, jak w niniejszej sprawie, podstawą zawarcia umowy sprzedaży
nieruchomości Skarbowi Państwa. W konsekwencji nieruchomość nie podlega
obowiązkowi zwrotu poprzedniemu właścicielowi lub jego spadkobiercy niezależnie
od tego, jak długo wykorzystywano ją na cel określony w akcie będącym podstawą
wywłaszczenia, jakie były przyczyny zaprzestania dalszej realizacji tego celu, czy
podmiot publiczny powziął zamiar przeznaczenia jej na realizację innego celu,
a także jaki jest dalszy sposób wykorzystywania nieruchomości wywłaszczonej.
Tak rozumianą treść przepisu art. 137 ust. 1 u.g.n potwierdza ustabilizowana linia
orzecznicza sądów administracyjnych, zgodnie z którą jeżeli cel wywłaszczenia
został prawidłowo osiągnięty, nie istnieje możliwość żądania zwrotu nieruchomości
na podstawie art. 137 ust. 1 u.g.n., mimo późniejszego przekazania jej do
faktycznego wykorzystywania na inny cel, zarówno publiczny, jak i prywatny
(por. wyroki NSA z dnia 20 lutego 2001 r., I SA 2139/99, LEX nr 55331 oraz z dnia
6 grudnia 2006 r., I OSK 193/06, LEX nr 291163, wyrok NSA z dnia 2 czerwca
2000 r., sygn. akt I SA 661/99, Lex nr 653992, wyrok NSA w Warszawie
z 4 grudnia 2008 r., sygn. akt I OSK 1725/07, Lex nr 526206).
W konsekwencji wykorzystanie nieruchomości nabytej przez Skarb Państwa
w 1965 roku od poprzedników prawnych powodów na cel inny niż wskazany
w uchwale Prezydium MRN w G., po prawidłowym zrealizowaniu celu
wywłaszczenia było możliwe i nie rodziło obowiązku zwrotu wywłaszczonej
nieruchomości na rzecz powodów jako spadkobierców poprzednich właścicieli
wywłaszczonej działki.
Z chwilą zrealizowania celu wywłaszczenia wykonywanie prawa własności
przez Skarb Państwa wobec tej nieruchomości poddane jest w zakresie jego
wykonywania tylko takim ograniczeniom, jakie dotyczą wszystkich innych
właścicieli, z uwzględnieniem ograniczeń związanych z wykonywaniem zadań
publicznych przez Skarb Państwa (por. wyroki NSA z 17 maja 2010 r., sygn. akt
I OSK 1025/09, Lex nr 594843, z 13 stycznia 2010 r., sygn. akt I OSK 471/09,
Lex nr 595395, z 27 sierpnia 2009 r., sygn. akt I OSK 1138/08, Lex nr 552276, oraz
wyroki WSA w Białymstoku z 2 marca 2004 r., sygn. akt SA/Bk 1444/03, Lex nr
13
173693, i sygn. akt SA/Bk 461/03, Lex nr 173689, wyrok NSA w Warszawie
z 20 kwietnia 1998 r., sygn. akt IV SA 1033/96, Lex nr 45936).
Omawiany art. 137 ustęp 1 u.g.n. został poddany kontroli jego zgodności
z art. 21 ustęp 2 Konstytucji RP, stanowiącym, że wywłaszczenie jest dopuszczalne
jedynie wówczas, gdy jest dokonywane na cele publiczne i za słusznym
odszkodowaniem. W wyroku z dnia 13 grudnia 2012 roku (P 12/11,
Dz.U.2012/1472) Trybunał Konstytucyjny uznał, że art. 137 ustęp 1 u.g.n.
w zakresie, w jakim nie uznaje za zbędną nieruchomość, na której w terminach
wskazanych w tym przepisie zrealizowano cel określony w decyzji
o wywłaszczeniu, a następnie nieruchomość tę przeznaczono na realizację innego
celu, nie jest niezgodny z art. 21 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Podsumowując wcześniejsze rozważania podnieść należy, że w sytuacji
realizacji celu wywłaszczenia określonego w akcie wywłaszczenia, następcza
zmiana sposobu wykorzystywania nieruchomości lub zmiana jej przeznaczenia po
upływie kilkudziesięciu lat od wywłaszczenia, nie prowadzi do powstania po stronie
poprzedniego właściciela lub jego spadkobiercy prawa do żądania zwrotu
nieruchomości na podstawie wskazanych wyżej przepisów. W konsekwencji, skoro
powodowie nie mogli domagać się zwrotu nieruchomości w naturze, nie doszło do
powstania po ich stronie roszczenia o naprawienie szkody wynikającej z faktu
niemożności realizacji tego uprawnienia. Powoduje to zbędność odniesienia się do
sformułowanego w skardze kasacyjnej zarzutu naruszenia art. 136 ustęp 2 u.g.n.
w związku z art. 23 ustęp 3 ustawy z dnia 30 maja 1996 roku o gospodarowaniu
niektórymi składnikami mienia Skarbu Państwa oraz o Agencji Mienia Wojskowego
poprzez błędną wykładnię prowadzącą do przyjęcia, że na Agencji nie spoczywa
obowiązek zawiadomienia byłych właścicieli o zamiarze użycia wywłaszczonej
nieruchomości na inny cel oraz zarzutu naruszenia art. 416 k.c. poprzez
niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, że w sprawie brak jest podstaw
odpowiedzialności odszkodowawczej Agencji Mienia Wojskowego i nie
zastosowanie art. 420 k.c. w brzmieniu obowiązującym na dzień wyrządzenia
szkody. Zarzuty te byłyby istotne i podlegałyby rozpoznaniu przez Sąd Najwyższy,
gdyby podzielić pogląd skarżących, że przysługiwało im prawo żądania zwrotu
wywłaszczonej nieruchomości, zniweczone przez bezprawne zaniechanie
14
zawiadomienia powodów o zmianie przeznaczenia wywłaszczonej nieruchomości,
która została następnie zbyta na rzecz osoby trzeciej.
W tym stanie rzeczy apelacja powodów podlegała oddaleniu jako
bezzasadna na podstawie art. 39814
k.p.c. Sąd Najwyższy odstąpił na podstawie
art. 102 k.p.c. od obciążania powodów kosztami postępowania kasacyjnego
z uwagi na ich trudną sytuację materialną.
jw