Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 600/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 kwietnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Anna Kozłowska
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa "M." Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z
siedzibą w S.
przeciwko Gminie Miasta U.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 24 kwietnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 18 kwietnia 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację powódki od wyroku
Sądu Okręgowego w S. oddalającego powództwo o zapłatę kwoty 7.082,217 zł
tytułem zwrotu ceny nabycia nieruchomości.
Sąd Apelacyjny zaaprobował ustalenia faktyczne dokonane przez Sąd
pierwszej instancji i przyjął je za własne. Ustalił, że powodowa spółka kupiła od
pozwanej w drodze przetargu ograniczonego cztery działki położone w U., z których
działki nr 139/2 i 140/3 znajdują się na terenie o funkcji 10UZ tj. funkcji
podstawowej określonej jako zabudowa uzdrowiskowa z usługami zdrowia, a działki
nr 139/1 i 140/2 na terenie o funkcji podstawowej 02LS – tereny leśne, bez
ustalonej funkcji uzupełniającej i z wykluczoną funkcją inną, niż tereny leśne, dla
której ustanowiony jest zakaz zabudowy, a teren określony jest jako
ogólnodostępny publiczny z dopuszczalną gospodarką leśną. W ogłoszeniu
o przetargu i w protokole przetargu, wśród informacji dotyczących przeznaczenia
i dopuszczalnego sposobu zagospodarowania działek, nie było informacji
o określeniu terenu, na którym znajdowały się działki nr 139/1 i 140/2, jako teren
ogólnodostępny z dopuszczalną gospodarką leśną, natomiast była informacja, że
dodatkowe informacje można uzyskać w Urzędzie Miasta U. i w przygotowanej tam
dokumentacji dostępny był plan zagospodarowania przestrzennego z pełnym
opisem. W wyniku treści opinii prawnej kwestionującej poprawność przygotowania
przetargu powódka pismem z dnia 27 lipca 2009 r., powołując się na art. 84 § 1 i 2
k.c., złożyła pisemne oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych
oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu co do treści czynności prawnej,
w którym wskazała, że przystąpiła do przetargu i umowy sprzedaży kierując się
treścią niezgodnych z prawdą informacji zawartych w zaświadczeniach organów
Gminy odnośnie do przeznaczenia działek leśnych.
Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko Sądu Okręgowego, że powódka
składając oświadczenie woli o nabyciu nieruchomości działała pod wpływem błędu
co do treści czynności prawnej. Przeciwnie do Sądu pierwszej instancji uznał
jednak, że był to błąd obiektywnie istotny, polegający na mylnym wyobrażeniu
o możliwości wyłącznego korzystania z nieruchomości, która to możliwość stanowi
3
istotę prawa własności oraz wywołany przez pozwaną, bowiem wbrew treści § 13
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 14 września 2004 r. w sprawie sposobu
i trybu przeprowadzania przetargów oraz rokowań na zbycie nieruchomości (Dz. U.
Nr 7, poz. 2108 ze zm.) w zw. z art. 35 ust. 2 pkt 4 ustawy z dnia 21 sierpnia
1997 r. o gospodarce nieruchomościami (t.j. Dz. U. z 2010 r., Nr 102, poz. 6551 ze
zm.) pominęła ona okoliczność, że część nieruchomości ma pełnić funkcję
ogólnodostępną i publiczną. W konsekwencji Sąd drugiej instancji przyjął, że
istnieją podstawy do uznania, że umowa sprzedaży nieruchomości jest nieważna
w wyniku uchylenia się przez powoda od skutków oświadczenia woli zgodnie
z treścią art. 84 k.c. i 88 k.c., niemniej nie ma podstaw do uwzględnienia
powództwa z uwagi na jego przedwczesność. Wyraził pogląd, że celem roszczeń
dochodzonych w związku z nieważnością umowy wzajemnej jest przywrócenie
równowagi zachwianej nieuzasadnionym przejściem wartości z jednego majątku do
drugiego (art. 496 k.c. w zw. z art. 497 k.c.) stosownie do przepisów
o bezpodstawnym wzbogaceniu. Cel ten jest realizowany z jednej strony poprzez
prawo żądania zwrotu świadczenia, a z drugiej strony przez prawo zatrzymania
z tym, że nie ma ono zastosowania do sytuacji, w której jedno ze świadczeń
wzajemnych nie nadaje się do zwrotu, a zatem gdy świadczenie nabywcy
nieruchomości polega na złożeniu oświadczenia woli i wydaniu nieruchomości (art.
535 k.c.). W sprawie niniejszej, dotyczącej wyłącznie zwrotu ceny, nie ma zatem
możliwości przywrócenia stanu równowagi majątkowej stron nieważnej umowy
sprzedaży nieruchomości. Skutek taki mógłby być osiągnięty jedynie wtedy, gdyby
powód wystąpił jednocześnie z żądaniem stwierdzenia nieważności umowy
i żądaniem zwrotu ceny, bo tylko wtedy uwzględnienie powództwa prowadziłoby do
zwrotu świadczeń nienależnych i gwarantowałoby pozwanej zwrot świadczenia
wzajemnego.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach kasacyjnych (art. 3983
§ 1
pkt 1 i 2 k.p.c.) powódka wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania. W ramach pierwszej
podstawy kasacyjnej zarzuciła: - naruszenie art. 88 § 1 k.c. poprzez jego błędną
interpretację i uznanie, że dla osiągnięcia skutków rzeczowych w zakresie przejścia
własności nieruchomości powrotnie na pozwaną wskutek uchylenia się przez
4
powódkę od skutków oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu w zakresie
spornej umowy sprzedaży nieruchomości, konieczne jest wyrażenie dodatkowego
oświadczenia woli o skutku rzeczowym, - art. 410 § 1 k.c. w zw. z art. 405 k.c.
polegające na ich niezastosowaniu. W ramach podstawy drugiej wskazała na
naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 189 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Art. 328 § 2 k.p.c. poprzez art. 391 § 1 k.p.c. ma odpowiednie zastosowanie
w postępowaniu apelacyjnym, co oznacza, że wprawdzie uzasadnienie orzeczenia
sądu odwoławczego nie musi zawierać wszystkich elementów uzasadnienia wyroku
sądu pierwszej instancji, niemniej sąd ten obowiązany jest zamieścić
w uzasadnieniu takie elementy, które ze względu na treść apelacji i zakres
rozpoznania, są potrzebne do rozstrzygnięcia sprawy (por. np. wyrok Sądu
Najwyższego z 6 lipca 2011 r., I CSK 67/11, nie publ. oraz orzecznictwo
przytoczone w jego uzasadnieniu). Odnosi się to również do elementu wyjaśnienia
podstawy prawnej wyroku z przytoczeniem przepisów prawa zwłaszcza, gdy sąd
drugiej instancji przyjmuje odmienną koncepcję prawną od wyrażonej
w zaskarżonym orzeczeniu. Lapidarne w tym zakresie uzasadnienie Sądu
Apelacyjnego nie zawiera wskazania podstawy prawnej rozstrzygnięcia oraz
wywodów prawnych uzasadniających, w oparciu o analizę stosownych przepisów,
przyjętego poglądu prawnego, jak również nie wyjaśnia jakie znaczenie dla
rozstrzygnięcia miały przytoczone przepisy art. 496 k.c. w zw. z art. 497 k.c. oraz
535 k.c. W konsekwencji, wyrażony pogląd prawny, aczkolwiek czytelny, nie został
umotywowany poprzez wyjaśnienie sposobu wykładni przepisów i ich
zastosowania, co uzasadnia ocenę sporządzenia uzasadnienia z naruszeniem art.
328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.
Odniesienie się do zarzutu naruszenia art. 189 k.p.c. wymaga uprzedniego
omówienia zarzutów prawa materialnego. Konieczna również jest uwaga, że
ustalenie, iż umowa jest dotknięta wadą oświadczenia woli (błąd) jest ustaleniem
faktycznym nie podlegającym kontroli kasacyjnej w ramach podstawy określonej
w art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c., wobec czego Sąd Najwyższy jest związany pozytywnym
ustaleniem Sądu drugiej instancji, że powódka zawierając przedmiotową umowę
5
złożyła oświadczenie woli o nabyciu nieruchomości pod wpływem błędu (art. 39813
§ 2 k.p.c.).
Istota rozstrzygnięcia w niniejszej sprawie sprowadza się do zagadnienia
prawnego, czy skuteczne uchylenie się od oświadczenia woli z powodu błędu co do
treści umowy sprzedaży nieruchomości (art. 84 i 86 k.c.) powoduje w zakresie
powrotnego przeniesienia prawa własności skutki jedynie obligacyjne, czy również
rzeczowe. Problem ten budzi wątpliwości w doktrynie, natomiast brak jest
stanowiska judykatury odnoszącego się bezpośrednio do tej kwestii.
Zgodnie z art. 535 k.c. skutkiem zawarcia umowy sprzedaży jest
zobowiązanie się sprzedawcy do przeniesienia własności rzeczy oraz zobowiązanie
kupującego do zapłaty ceny, a zatem przepis ten reguluje tylko skutki obligacyjne.
Ważność umowy zależy wyłącznie od zgodnych oświadczeń woli, a wydanie
rzeczy, czy zapłata ceny są zdarzeniami będącymi przejawami jej wykonania.
Istota prawna przeniesienia własności nieruchomości (art. 155 § 1 k.c.) wyraża się
w tym, że umowa wywiera podwójny skutek obligacyjny i rzeczowy, a zatem umowa
zobowiązująca przenosi jednocześnie własność na nabywcę. Jak wskazał Sąd
Najwyższy, konstrukcja przeniesienia własności została pozostawiona w obrębie
zobowiązań w takim zakresie, w jakim stanowiąca podstawę skutku rzeczowego
umowa zobowiązująca do przeniesienia własności podlega ocenie na podstawie
przepisów dotyczących stosunków obligacyjnych (uchwała z dnia 30 listopada
1994 r., III CZP 130/94, OSNCP 1995/7-8/159).
W dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego był rozważany wpływ
jednostronnych oświadczeń woli o odstąpieniu od umowy, odwołaniu darowizny
i rozwiązaniu umowy na dalszy jej byt i skutki, jakie te oświadczenia wywierają
w zakresie przejścia prawa własności. Wyrażany był w zasadzie jednolity pogląd,
zgodnie z którym odstąpienie od umowy sprzedaży nieruchomości oraz rzeczy
ruchomej od umowy sprzedaży użytkowania wieczystego, rozwiązanie umowy
sprzedaży nieruchomości, oświadczenie o odwołaniu darowizny wywierają jedynie
skutek obligacyjny, nie powodując powrotnego automatycznego przejścia własności
na zbywcę, a zatem konieczne jest złożenie przez strony odpowiedniego
oświadczenia (uchwała pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 28 września 1979 r.,
III CZP 15/79, OSNCP 1980, nr. 4, poz. 63, uchwały składu siedmiu sędziów Sądu
6
Najwyższego z dnia 7 stycznia 1967 r., III CZP 32/6, OSNCP 1968, nr 12, poz. 199,
z dnia 30 listopada 1994 r., III CZP 130/94, OSNC 1995, nr. 3, poz. 42, uchwały
z dnia 17 listopada 1993 r., III CZP 156/93, OSNC 1994, nr. 6, poz. 128, z dnia
27 kwietnia 1994 r., III CZP 60/94, „Biuletyn SN” 1994, nr 4, s.16, w wyrokach
z dnia 18 października 1995 r., I CRN 152/95, Prok. i Pr. – wkł 1996/2-3/46, z dnia
14 grudnia 2011 r., III CSK 260/11, OSNC 2012/6/77, Biul. SN 2012/1/10).
W odniesieniu do oświadczeń o odstąpieniu od umowy sprzedaży nieruchomości
lub o odwołaniu darowizny stanowisko to było podyktowane tym, że biorąc pod
uwagę treść art. 155 § 1 k.c., zastrzeżenie budzi, by jednostronne oświadczenie
osoby nie będącej właścicielem stwarzało skuteczną podstawę dla przejścia na nią
prawa własności, a nadto poglądem, że wywołanie przez takie oświadczenie tylko
skutków obligacyjnych służy bezpieczeństwu obrotu. Odmienne stanowisko zostało
wyrażone w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 13 stycznia 2012 r., I CSK
296/11 (OSNC 2012/7-8/91), w którego uzasadnieniu stwierdzono, że odrębności
ustawy z dnia 23 lutego 2012 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. 2012, Nr.
199, poz. 1175) uzasadniają tezę, iż odstąpienie przez syndyka od umowy
sprzedaży nieruchomości pociąga za sobą skutki zarówno obligacyjne, jak
i rzeczowe. Skutek rzeczowy został przyjęty także w wyroku z dnia 28 maja 1973 r.,
III CRN 118/73 (OSNCP 1974, nr. 5, poz. 93) i uchwale z dnia 4 lipca 1997 r.,
III CZP 31/97 (OSNC 1998, nr. 1, poz. 2) odnośnie do rozwiązania umowy
dożywocia, w uchwale z dnia 5 maja 1993 r., III CZP 9/93 (OSNC 1993, nr. 12, poz.
215) odnośnie do rozwiązania umowy przekazania gospodarstwa rolnego
i w uchwale z dnia 27 lutego 2003 r., III CZP 80 (OSNC 2003/11/141) odnośnie do
odstąpienia od umowy sprzedaży rzeczy ruchomej.
Dominujący pogląd Sądu Najwyższego o jedynie obligacyjnych skutkach
wskazanych wyżej czynności prawnych jednostronnych, nie przesądza o trafności
takiego samego stanowiska w odniesieniu do skutków oświadczenia o uchyleniu się
od skutków prawnych oświadczenia woli z powodu błędu co do treści umowy
sprzedaży nieruchomości.
Błąd istotny co do treści czynności prawnej (art. 84 § 1 k.p.c.) jest wadą
oświadczenia woli powodującą względną nieważność czynności prawnej.
Oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli z powodu
7
błędu ma charakter prawa podmiotowego kształtującego co oznacza, że jego
wykonanie kształtuje stosunki pomiędzy stronami prowadząc do przekształcenia
nieważności względnej czynności prawnej w nieważność bezwzględną. Sankcja
nieważności bezwzględnej oznacza, że czynność nie wywołuje żadnych skutków
prawnych w sferze cywilnoprawnej, a stan ten ma charakter definitywny, nie
podlegający konwalidacji. Możliwość skorzystania z uprawnienia do uchylenia się
od skutków prawnych wadliwego oświadczenia zależy wyłącznie od składającego
oświadczenie o uchyleniu, a skutek wywołany jego złożeniem następuje ex lege.
Dla unieważnienia czynności prawnej z omawianej przyczyny nie jest zatem
konieczne orzeczenie sądu, a w wypadku kwestionowania skuteczności uchylenia
przez adresata oświadczenia w powództwie o świadczenie lub ustalenie, wyrok
sądu ma charakter deklaratywny. Utrwalone jest także stanowisko, że
rozstrzygnięcie o nieważności może nastąpić zarówno w oddzielnym postępowaniu
o ustalenie, jak i w każdym postępowaniu, w którym rozstrzygnięcie takie jest
relewantne dla wyniku sprawy. Skutki prawne skutecznego wykonania
oświadczenia o uchyleniu się z powodu błędu od skutków prawnych oświadczenia
woli są tożsame zatem ze skutkami nieważności czynności prawnej z przyczyn
określonych w art. 58 k.c. Oświadczenie woli jest konstytutywnym elementem
czynności prawnej; określane jest jako uzewnętrzniony przejaw woli podmiotu
dokonującego czynności prawnej wywołania określonych skutków prawnych.
Niezbędną część czynności prawnej, jaką jest umowa, stanowią zgodne
oświadczenia woli jej stron. Nieważność oświadczenia woli w postaci błędu
powoduje skutek ex tunc, a zatem niweczy stosunek zobowiązaniowy. Inaczej
jednak, niż w wypadku oświadczeń o odstąpieniu od umowy sprzedaży, czy
odwołaniu darowizny, powód zniweczenia tego stosunku nie leży w tym, że w toku
wykonywania niewadliwej z punktu widzenia oświadczeń woli umowy upadła
przyczyna jej zawarcia, bowiem przestał istnieć zgodny zamiar stron wskutek
zajścia zdarzeń określonych ustawowo lub wolą stron. Powodem tym jest
pierwotna wadliwość umowy odnosząca się do jej elementu konstytutywnego, jakim
jest oświadczenie woli. Nieważne oświadczenie woli nie może wywrzeć żadnego
skutku prawnego, a zatem w wypadku umowy sprzedaży nieruchomości, nie może
doprowadzić do przeniesienia prawa jej własności. Ponadto skutek
8
rozporządzający umowy sprzedaży nieruchomości zależy od istnienia
zobowiązania, w wykonaniu którego dochodzi do przesunięcia majątkowego.
Złożenie oświadczenia o uchyleniu się od oświadczenia woli nabywcy lub zbywcy
prowadzi do unicestwienia zobowiązania z mocy prawa, upadku skutku
rozporządzającego i automatycznego powrotu własności do zbywcy bez potrzeby
dokonywania odrębnego rozporządzenia. W konsekwencji stwierdzić należy, że
skuteczne uchylenie się od skutków oświadczenia woli z powodu błędu co do treści
umowy sprzedaży nieruchomości (art. 84 i 88 k.c.) wywołuje skutki obligacyjne
i rzeczowe w zakresie przeniesienia własności.
Nie można zatem podzielić poglądu Sądu Apelacyjnego, że przywrócenie
stanu równowagi majątkowej pomiędzy stronami jest możliwe w oparciu o przepisy
o bezpodstawnym wzbogaceniu jedynie w wypadku, gdyby powód wystąpił
z żądaniem o ustalenie nieważności i o zapłatę. Wskutek uchylenia się przez
powódkę (nabywcę) od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli własność
nieruchomości powróciła do pozwanej (zbywcy) bez potrzeby składania
dodatkowych oświadczeń woli przez powódkę, a zatem brak równowagi majątkowej
wyraża się w spełnieniu nienależnego świadczenia przez nabywcę. Podstawą
prawną żądania zwrotu zapłaconej ceny jest art. 410 § 1 i 2 k.p.c. w zw. z art. 405
k.c., przy czym wzruszenie czynności prawnej rodzi (condictio causa finita)
odpadnięcie podstawy prawnej. Kondykcja nieważności czynności prawnej
(condictio sine causa) ma zastosowanie jedynie w wypadku nieważności
bezwzględnej czynności prawnej, istniejącej z mocy prawa i branej pod uwagę
z urzędu. Irrelewantna dla oceny przesłanek określonych w art. 410 k.c. jest
kwestia, czy nieruchomość została wydana przez powódkę zbywcy, jako że nie ma
obowiązku równoczesnego zwrotu świadczeń wzajemnych. Jedynie na marginesie
można zauważyć, że korzystanie z cudzej nieruchomości może podlegać
rozliczeniu na podstawie przepisów o rozliczeniach pomiędzy właścicielem
a posiadaczem nieruchomości. Poza rozważaniami pozostaje również kwestia
ujawnienia zbywcy jako właściciela w Dziale II księgi wieczystej. Ochronie interesu
osoby nie wpisanej do księgi wieczystej służy powództwo przewidziane w art. 10
ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. z 2001 r.,
nr. 124, poz. 1361 ze zm.). Zasadnie zatem skarżąca zarzuca naruszenie art. 410
9
§ 1 k.c. w zw. z art. 405 k.c. poprzez jego niezastosowanie z tym, że roszczenie
niezasadnie wywodzi z kondykcji nieważności czynności prawnej.
Żądanie zwrotu zapłaconej ceny bez jednoczesnego wydania nieruchomości
lub złożenia oświadczenia o powrotnym przeniesieniu prawa własności nie
powoduje obowiązku ustalenia nieważności umowy wyrokiem sądu. Jak wskazano
wyżej, rozstrzygnięcie o nieważności może nastąpić zarówno w oddzielnym
postępowaniu o ustalenie, jak i w każdym postępowaniu, w którym rozstrzygnięcie
takie jest istotne dla wyniku sprawy, w tym również w sprawie o zwrot nienależnego
świadczenia w postaci ceny zapłaconej w wykonaniu nieważnej umowy. Słusznie
skarżąca kwestionuje pogląd, że posiada interes prawny do wniesienia powództwa
o ustalenie (a nie jak w motywach zaskarżonego wyroku o stwierdzenie)
nieważności umowy na podstawie art. 189 k.p.c., skoro może zaspokoić swoje
prawa w drodze powództwa o świadczenie.
Brak było nadto podstaw do przywołania w uzasadnieniu zaskarżonego
wyroku art. 496 k.c. w zw. z art. 497 k.c., które przyznają stronom nieważnej
umowy wzajemnej prawo zatrzymania świadczenia do czasu zaofiarowania zwrotu
świadczenia przez drugą stronę. W sprawie niniejszej pozwana na to prawo się nie
powoływała, zaś powołanie tych przepisów w kontekście przywrócenia równowagi
w majątkach stron, jest chybione.
Zważywszy na powyższe orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39815
k.p.c.