Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 630/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 maja 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Teresa Flemming-Kulesza (przewodniczący,
sprawozdawca)
SSN Bogusław Cudowski
SSN Zbigniew Myszka
w sprawie z odwołania J. N.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o odpowiedzialność członka zarządu Spółki z tytułu zaległych składek na
ubezpieczenie społeczne,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 14 maja 2013 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 19 czerwca 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Decyzją z dnia 30 kwietnia 2004 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych
stwierdził odpowiedzialność ubezpieczonego J. N., jako wiceprezesa „T. E.” spółki
z o.o. w J., za zobowiązania z tytułu nieopłaconych składek na Fundusz
Ubezpieczeń Społecznych, Fundusz Ubezpieczeń Zdrowotnych i Fundusz Pracy i
Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych wraz z odsetkami, opłatami
dodatkowymi i kosztami egzekucyjnymi w łącznej kwocie 291 626,38 zł, plus dalsze
odsetki od 1 maja 2004 r.
J. N. wniósł odwołanie od powyższej decyzji.
Organ rentowy wniósł o oddalenie odwołania.
Sąd Okręgowy w K. zarządzeniem z 20 listopada 2004 r. na podstawie art.
477 § 4 k.p.c. zwrócił akta sprawy Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych „celem
uzupełnienia materiału w sprawie”. Sąd stwierdził, że organ rentowy nie pouczył
odwołującego się, że może uwolnić się od odpowiedzialności przez wskazanie
mienia Spółki. Polecił też organowi rentowemu przeprowadzenie dochodzenia, czy
wskazany przez odwołującego się majątek jest w stanie „zaspokoić w znacznej
części roszczenia ZUS”, dochodzenia mającego „na celu ustalenie wartości
nieruchomości, wartości wierzytelności Spółki z tytułu zawartej umowy najmu”. Sąd
zauważył też, że organ rentowy nie wystąpił do dłużnika o wyjawienie majątku
Spółki w trybie art. 26 ust. 5 „ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych”.
Stwierdził też że w aktach brak jest „dokumentacji, czy na nieruchomościach Spółki
została ustanowiona hipoteka przymusowa”.
Organ rentowy w piśmie z 27 czerwca 2008 r. ponownie przesłał do Sądu
Okręgowego akta sprawy i wniósł o przeprowadzenie postępowania
odwoławczego. Zakład Ubezpieczeń Społecznych podtrzymał decyzję z 30 kwietnia
2004 r., z tym że wobec tego, że J. N. zaprzestał pełnienia funkcji w zarządzie
Spółki z dniem 31 grudnia 2000 r. jego odpowiedzialność za zaległości składkowe
winna obejmować okres od czerwca do września 2000 r. oraz listopad i grudzień
2000 r.
Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z 21
grudnia 2010 r. w pkt. 1. zmienił zaskarżoną decyzję w ten sposób, ze przyjął
3
odpowiedzialność J. N. za zobowiązania Spółki „T. E.” z o.o. z siedzibą w J. z tytułu
składek na ubezpieczenie społeczne za okres od miesiąca czerwca do miesiąca
grudnia 2000 r., na Fundusz Ubezpieczeń Zdrowotnych za okres od miesiąca
czerwca do miesiąca grudnia 2000 r., na Fundusz Pracy i Fundusz
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych za okres od miesiąca czerwca do
miesiąca grudnia 2000 r. W pkt. 2. zwolnił J. N. od opłaty dodatkowej z tytułu
składek na ubezpieczenie społeczne, Fundusz Ubezpieczeń Zdrowotnych, Fundusz
Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, a w pkt 3. w
pozostałym zakresie oddalił odwołanie.
Sąd Okręgowy podał, że decyzją z 30 kwietnia 2009 r. organ rentowy
stwierdził odpowiedzialność A. D. – prezesa – i B. Z. za zobowiązania z tytułu
nieopłaconych składek Spółki „T. E.” B. Z. nie wniósł odwołania od tej decyzji.
Nieprawomocnym wyrokiem z 2 czerwca 2009 r. Sąd Okręgowy zamienił decyzję w
odniesieniu do A. D. ustalając jego odpowiedzialność za okres od czerwca do
grudnia 2000 r. i oddalił odwołanie w pozostałej części.
Sąd Okręgowy ustalił, że podstawowym przedmiotem działalności „T. E.”
Spółki z o.o. w J. była produkcja i sprzedaż stolarki budowlanej z plastiku, drewna i
aluminium. J. N. był pracownikiem spółki od grudnia 1993 r. Zatrudniony był w
charakterze kierownika Działu Sprzedaży, a następnie kierownika Działu Logistyki a
od 21 czerwca 2000 r. powierzono odwołującemu się stanowisko wiceprezesa
Spółki, z tym samym dniem stanowisko prezesa zarządu objął A. D. Z taką też datą
Sąd Rejonowy w K. dokonał wpisu do rejestru handlowego o powołaniu na
stanowisko prezesa A. D. i na stanowisku wiceprezesa zarządu J. N. W dniu 30
czerwca 2000 r. dokonano zmiany warunków wynagradzania odwołującego się w
związku z trudną sytuacją ekonomiczną spółki. Wynagrodzenie zasadnicze
ustalono w kwocie 1.600 zł, określono nowe wskaźniki wysokości premii:
regulaminowej na 60%, motywacyjnej na 55%. Zasady te miały obowiązywać w
okresie od 1 lipca do 31 grudnia 2000 r. Zmiany te dotyczyły wszystkich
pracowników Spółki. Nie dokonano wypowiedzeń zmieniających. Obniżenie
wysokości wynagrodzenia nastąpiło po uzyskaniu zgody zatrudnionych. Pierwsze
problemy z płynnością finansową Spółki pojawiły się w 1998 r. W 1999 r. sytuacja
uległa pogorszeniu, Spółka miała problemy z zakupem środków do produkcji,
4
narastały wierzytelności, bowiem część klientów nie regulowała zobowiązań.
Dłużnikami w większości były osoby fizyczne, nieposiadające środków na pokrycie
zobowiązań. Więksi odbiorcy nie opłacali faktur w terminie. Zadłużenie tej grupy
kształtowało się w wysokości od 20.000 do 100.000 zł. Produkcja odbywała się
normalnie. Przyczyną nieuiszczania składek na ubezpieczenie społeczne był brak
środków pieniężnych. Produkcja odbywała się do wiosny 2002 r. Uzyskane z jej
sprzedaży środki przeznaczane były na opłatę bieżących rachunków, typu energia
elektryczna, wynagrodzenia pracowników. W celu poprawienia sytuacji spółka
zredukowała zatrudnienie. Przez organ rentowy zostało zablokowane konto
bankowe.
Wyrażając zgodę na objęcie stanowiska wiceprezesa J. N. miał świadomość
złej sytuacji Spółki. Pełny rozmiar wierzytelności i zadłużenia poznał dopiero
wykonując obowiązki, w czerwcu 2000 r. Wpływ na sytuację Spółki miało
pogorszenie się koniunktury, pojawienie konkurencji na rynku. W tym okresie
aktywa i pasywa jeszcze się bilansowały. Odwołujący się zajmował technologią i w
pewnym zakresie sprzedażą produktów wytwarzanych przez Spółkę. W dniu 7
grudnia 2000 r. J. N. złożył oświadczenie o rezygnacji ze stanowiska członka
zarządu i wiceprezesa. Swoje stanowisko umotywował problemami zdrowotnymi,
deklarując wolę dalszej współpracy dla dobra firmy. Rada nadzorcza pismem z 11
grudnia 2000 r. poinformowała o przyjęciu rezygnacji z dniem 31 grudnia 2000 r.
Uchwałą rady nadzorczej oraz zgromadzenia wspólników Nr 1/1 z dnia 2
stycznia 2001 r. przyjęto rezygnację odwołującego i prezesa zarządu A. D. i na
stanowisko prezesa zarządu powołano W. D. W związku z przedstawioną przez
zarząd sytuacją ekonomiczną spółki i przyjęciu informacji o zaistnieniu jednej z
przesłanek ogłoszenia upadłości spółki, a to przekroczenia 50% udziału wartości
zobowiązań w stosunku do kapitału Spółki, uchwałą Nr 2/12 z dnia 20 grudnia 2000
r. zgromadzenie wspólników upoważniło zarząd do wystąpienia do sądu z
wnioskiem o otwarcie postępowania układowego, a w przypadku niedojścia do
otwarcia postępowania układowego - wystąpienia z wnioskiem o otwarcie
postępowania upadłościowego. W dniu 5 stycznia 2001 r. Spółka „T. E.” wystąpiła
do Sądu Rejonowego w K. z wnioskiem o otwarcie postępowania układowego.
Wniosek ten nie wywołał jednak żadnych skutków prawnych, gdyż z uwagi na
5
bezskuteczny upływ terminu do uzupełnienia braków formalnych, został zwrócony.
Kolejny wniosek Spółki o otwarcie postępowania układowego, postanowieniem
Sądu Rejonowego z 13 kwietnia 2001 r. został oddalony z uwagi na to, że zdaniem
Sądu przedsiębiorca przewidywał zaprzestanie płacenia długów i nie było to
spowodowane wyjątkowymi i niezależnymi od przedsiębiorcy okolicznościami.
Spółka jest użytkownikiem wieczystym nieruchomości o powierzchni 17642
m2 położonej w J., przy ul. K. […], dla której Sąd Rejonowy w J. prowadzi księgę
wieczystą KW Nr […] oraz właścicielem posadowionych na niej budynków. Prawo
użytkowania wieczystego przedmiotowej nieruchomości, jak również stanowiące
odrębną własność budynki, obciążone są 8 hipotekami, z których 3 zostały
ustanowione na rzecz organu rentowego, na zabezpieczenie roszczeń z tytułu
zaległych składek na ubezpieczenia społeczne. Przedmiotowe hipoteki zostały
ustanowione do następujących kwot: […]
8. na rzecz ZUS w kwocie 6.215,22 zł.
Pierwszy wniosek o wpis hipoteki na rzecz ZUS został złożony 18 września
2000 r., a wpisana ona została w dniu 4 października 2000 r.
W skład majątku spółki wchodziło również wyposażenie budynków, maszyny
do produkcji, instalacja grzewcza, system komputerowy, wyposażenie biurowe,
będące w leasingu samochody: dostawczy Lublin i Daewoo Espero oraz dwa
Polonezy i wózek widłowy. Celem przeprowadzenia oględzin składników majątku
spółki, organ rentowy dwukrotnie podjął czynności w trybie przepisów ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych. W wyniku przeprowadzonych przez ZUS
kontroli uzyskano informację, że własność ruchomości pierwotnie będąca
własnością Spółki, w wyniku umowy przewłaszczenia z dnia 31 marca 1999 r.,
stanowiącej zabezpieczenie umowy kredytowej została przeniesiona na rzecz
Banku PKO S.A. Umowa przewłaszczenia objęła również ruchomości pod postacią
maszyn i urządzeń wymienionych w załączniku do przedmiotowej umowy. W toku
przeprowadzonych kontroli dokonano sprawdzenia, czy kwoty wynikające z
deklaracji zostały przekazane na konto organu rentowego. Na podstawie analizy
bilansów za rok powstania zaległości i za rok poprzedzający dokonywano oceny
sytuacji finansowej płatnika. Ustalano, czy kondycja finansowa ma charakter
spadkowy, czy też rosnący. Badaniem objęte były wszystkie wierzytelności.
6
Odnotowywano wielkość zapasów, wyprodukowanego towaru, numery fabryczne
maszyn i urządzeń, treść zapisów w dowodach rejestracyjnych pojazdów.
Jednocześnie, organ rentowy w ramach podejmowania działań mających na celu
ustalenie majątku ruchomego spółki, do którego mogłaby być skierowana
egzekucja, wielokrotnie wzywał Spółkę do dostarczenia informacji na temat tego
majątku oraz do przedstawienia propozycji spłaty zadłużenia.
Egzekucja prowadzona na podstawie tytułów wykonawczych wystawionych
przeciwko spółce „T. E.” przez Naczelnika Urzędu Skarbowego w J. okazała się
częściowo bezskuteczna. Naczelnik prowadził egzekucję ze środków pieniężnych
oraz z wierzytelności spółki. Jedynie wskutek egzekucji z rachunków bankowych
uzyskano częściowe zaspokojenie należności organu rentowego. W stosunku do
spółki „T. E.” Sp. z o.o. prowadzona była także egzekucja sądowa z nieruchomości
objętej księgą wieczystą Nr […]. Podczas pierwszej licytacji, jak i drugiej licytacji tej
nieruchomości oszacowana ona została na kwotę 800.710,00 zł. Wobec
niesprzedania na obu terminach licytacji nieruchomości oraz nieprzejęcia jej przez
wierzycieli, Komornik Sądowy postanowieniem z 10 grudnia 2001 r. umorzył
postępowanie egzekucyjne, pouczając jednocześnie strony, że nowa egzekucja z
tej nieruchomości może być wszczęta dopiero po upływie roku od daty umorzenia. I
tak, kolejna egzekucja z przedmiotowej nieruchomości została wszczęta w marcu
2003 r., z jednoczesnym pozostawieniem zarządu nieruchomości dłużnikowi.
Egzekucja z przedmiotowej nieruchomości nie doprowadziła jednak do
zaspokojenia należności organu rentowego. W ramach prowadzonej egzekucji,
spółka „T. E.” dokonała następujących wpłat: na Fundusz Ubezpieczeń
Społecznych - 80.736,84 zł; na Fundusz Ubezpieczeń Zdrowotnych -17.797,42 zł;
na Fundusz Pracy i Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych – 7.354,83 zł.
Łącznie należności z tytułu składek zostały wyegzekwowane w kwocie 29.654,98
zł.
Postanowieniem Sądu Rejonowego w K. z 12 października 2007 r.
ustanowiono dla spółki „T. E.” Sp. z o.o. likwidatora w osobie B. Z. W związku z
powyższym Komornik Sądowy przy Sądzie Rejonowym w J. podjął postępowanie
egzekucyjne w 17 toczących się sprawach o egzekucję z nieruchomości będącej w
użytkowaniu wieczystym dłużnika. Nieruchomość ta została oszacowana na kwotę
7
315.740,00 zł. W ocenie B. Z. wartość ta została zaniżona, gdyż wartość
nieruchomości powinna kształtować się w wielkości 20.000.000 zł. Wycena została
uchylona. Ze względu na brak środków nie dokonano wyceny odpowiadającej
realnej wartości nieruchomości. W toku czynności egzekucyjnych nie zdołano
ustalić innego majątku dłużnika, z którego można prowadzić skuteczną egzekucję.
Obecnie w hali głównej prowadzony jest skup euro - palet przez firmę z D. W ten
sposób zapewniona jest ochrona obiektu a należności uzyskiwane z tytułu czynszu
przekazywane są na rzecz energetyki. Ochrona obiektu ma istotne znaczenie, gdyż
została dokonana kradzież dokumentów spółki wraz z szafami. Ukradziono i
zdewastowano majątek o wartości około 400.000 zł. Zdarzenie to miało miejsce w
kwietniu 2005 r. Sprawcy zostali ukarani, lecz majątku nie odzyskano.
W ocenie Sądu Okręgowego, odwołanie ubezpieczonego zasługiwało na
częściowe uwzględnienie. W pierwszej kolejności Sąd podniósł, że J. N. pełnił
funkcję wiceprezesa Zarządu Spółki tylko w okresie od czerwca do grudnia 2000 r.
Sąd pierwszej instancji zauważył, że organ rentowy w sposób należyty
udokumentował, iż egzekucja z majątku spółki okazała się bezskuteczna. Jak
wynika z dokumentacji zgromadzonej w toku postępowania, egzekucja ta została
skierowana do całości majątku spółki i została przeprowadzona z wykorzystaniem
możliwych sposobów egzekucji. Przeprowadzona została egzekucja z rachunków
bankowych dłużnika, egzekucja ze środków pieniężnych oraz egzekucja z
użytkowanej przez Spółkę nieruchomości. Ponieważ Spółka w momencie
wszczęcia postępowania egzekucyjnego nie posiadała już żadnego majątku
ruchomego podlegającego zajęciom egzekucyjnym, którego sprzedaż mogłaby
zaspokoić zaległości objęte tytułami wykonawczymi, nie sposób było taką
egzekucję przeprowadzić. W trakcie prowadzonego przez organ rentowy
postępowania egzekucyjnego z majątku spółki, nie istniał majątek pozwalający na
prowadzenie skutecznej egzekucji, ponieważ własność maszyn, sprzętu
informatycznego i wyposażenia biurowego spółki w wyniku umowy przewłaszczenia
z dnia 31 marca 1999 r., stanowiącej zabezpieczenie umowy kredytowej, została
przeniesiona na rzecz Banku PKO S.A. Samochody użytkowane przez Spółkę w
ramach umowy leasingu, nigdy nie stanowiły jej „faktycznej” własności, a
podnoszona okoliczność istnienia materiałów produkcyjnych nie została w żaden
8
sposób udowodniona. Również nieruchomość spółki obciążona 8 hipotekami, w
tym trzema na rzecz organu rentowego, nie stanowi majątku, z którego mógłby on
uzyskać zaspokojenie swojej należności, bowiem nieruchomość ta jest obciążona
ponad swą wartość wierzytelnościami również innych osób.
W ocenie Sądu Okręgowego, J. N. nie wskazał jakichkolwiek okoliczności
mogących skutkować zwolnieniem go od odpowiedzialności za zaległości spółki z
tytułu składek na ubezpieczenia społeczne. Gdy chodzi o złożenie w Sądzie
Rejonowym wniosku o otwarcie postępowania układowego, Sąd Okręgowy
zauważył, że wnioski o otwarcie postępowania układowego były składane przez
spółkę 16 czerwca 2000 r., a zatem jeszcze przed objęciem przez J. N. funkcji
wiceprezesa, a następnie w styczniu 2001 r., to jest gdy nie pełnił już funkcji.
Zdaniem Sądu, odwołujący nie wykazał, że mimo bardzo złej sytuacji finansowej
Spółki, podjął niezwłocznie jakichkolwiek działania mające na celu zabezpieczenie
pozostałego majątku na potrzeby wierzycieli, a także pracowników. Odwołujący
pomimo przewidzianego prawem uprawnienia do wystąpienia z wnioskiem o
ogłoszenie upadłości tego nie uczynił. Już w chwili objęcia funkcji ciążył na nim
obowiązek podjęcia decyzji co do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.
Sąd Okręgowy zaznaczył, że jedną z możliwości uwolnienia się członka
zarządu od odpowiedzialności jest też wskazanie mienia spółki umożliwiającego
zaspokojenie znacznej części zaległości i to mienia, z którego egzekucja faktycznie
jest możliwa. Niemniej, samo twierdzenie odwołującego, że spółka ma majątek, z
którego może być prowadzona egzekucja, tj. zapasy magazynowe materiałów do
produkcji, sprzętu informatycznego i inne środki ruchome, nie daje, w ocenie Sądu,
możliwości wszczęcia egzekucji w stosunku do wskazanego mienia, po pierwsze z
uwagi na przewłaszczenie części tych ruchomości przez Bank Pekao S.A., a tym
bardziej z uwagi na fakt, że skarżący nie przedstawił żadnych jednoznacznych
dowodów świadczących o istnieniu materiałów produkcyjnych. Tymczasem ciężar
dowodu w zakresie istnienia okoliczności uwalniających członka zarządu Spółki od
odpowiedzialności za zaległość składkową spoczywał na ubezpieczonym w myśl
art. 6 k.c. Sąd Okręgowy uznał za niecelowe wymierzenie przez organ rentowy
opłaty dodatkowej.
9
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z 19
czerwca 2012 r. oddalił apelację odwołującego się od wyroku Sądu Okręgowego.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, Sąd pierwszej instancji ustalając stan
faktyczny przeprowadził szczegółowe postępowanie dowodowe, zaś zebrany w
sprawie materiał został oceniony prawidłowo.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że w przypadku spółek kapitałowych, do których
należy również spółka T. E. Spółka z o.o. z siedzibą w J., odpowiedzialność za
zaległości z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne może zostać przeniesiona
na członków zarządu tych spółek, w tym również byłych członków zarządu.
Odpowiedzialność ta ma charakter osobisty, członkowie zarządu odpowiadają
solidarnie ze spółką całym swoim majątkiem. Z art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej
wynika, że odpowiedzialność członków zarządu spółki ma charakter solidarny ze
spółką, ale solidarność występuje także pomiędzy członkami zarządu, a zatem, w
ocenie Sądu, w postępowaniu przed Sądem Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z
mocy przepisu art. 47711
k.p.c. wszyscy członkowie zarządu powinni występować
jako ubezpieczeni bądź zainteresowani w rozumieniu powołanego przepisu. Sąd
Apelacyjny podkreślił, że z urzędu wiadomo jest, że wobec członka zarządu Spółki
A. D. pełniącego funkcję w okresie obejmującym okres odpowiedzialności J. N.
zapadł prawomocny wyrok Sądu Apelacyjnego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych z dnia 16 marca 2010 r. w sprawie o sygn. akt III AUa …/09.
Sąd Apelacyjny uznał, że zaskarżona decyzja przenosząca
odpowiedzialność na członka zarządu Spółki w okresie od czerwca do grudnia
2000 r. wydana została „z zachowaniem zasady, iż egzekucja wobec spółki okazała
się bezskuteczna”. Sąd Apelacyjny podkreślił, że Sąd pierwszej instancji wskazał w
uzasadnieniu wyroku że ani egzekucja prowadzona przez Naczelnika Urzędu
Skarbowego w J. ze środków pieniężnych oraz z wierzytelności, ani egzekucja
sądowa z nieruchomości objętej księgą wieczystą Nr […] nie doprowadziły do
zaspokojenia wierzycieli i w toku czynności egzekucyjnych nie zdołano ustalić
innego majątku dłużnika - przedmiotowej spółki - z którego można by prowadzić
skuteczną egzekucję. Sąd Apelacyjny uznał, że przepis art. 116 § 1 Ordynacji
podatkowej w brzmieniu obowiązującym w dacie wydania zaskarżonej decyzji
wymagał co najmniej częściowej bezskuteczności egzekucji jako przesłanki
10
pozytywnej przeniesienia odpowiedzialności za zobowiązania spółki na członków jej
zarządu.
W zakresie drugiej przesłanki pozytywnej odpowiedzialności odwołującego
się - powstanie zobowiązań w okresie pełnienia funkcji członka zarządu – Sąd
Apelacyjny stwierdził, że jej występowanie jest w niniejszej sprawie bezsporne.
Sąd drugiej instancji podkreślił, że odwołujący się nie wskazał mienia spółki,
z którego egzekucja mogłaby zaspokoić w znacznej części zaległe należności z
tytułu składek. Jak zaznaczył Sąd drugiej instancji, w sprawie III AUa …/09 Sąd
Apelacyjny odniósł się szczegółowo do zarzutów w tej kwestii podnoszonych
również przez drugiego członka zarządu A. D. wyjaśniając, że ruchomości spółki
stanowiące wyposażenia jej siedziby nie mogły być w ogóle przedmiotem egzekucji
prowadzonej na rzecz organu rentowego, ponieważ ich własność została
przeniesiona na rzecz Banku PKO S.A. już w marcu 1999 r. jako zabezpieczenie
umowy kredytowej. To samo dotyczyło samochodów, które spółka użytkowała w
ramach umowy leasingu. Co do wierzytelności, nie zostało nigdy „formalnie
wykazane”, że były one wymagalne.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że spełnienie pozostałych przesłanek
egzoneracyjnych również nie zostało przez ubezpieczonego wykazane. Obejmując
funkcję członka zarządu spółki T. E. w czerwcu 2000 r. ubezpieczony miał
świadomość złej sytuacji finansowej i konieczności spłacania zaległych należności
Spółki, mnogości wierzycieli czyli sytuacji, z której wynika, że zarząd, a zatem
również odwołujący się miał obowiązek złożyć wniosek o wszczęcie postępowania
upadłościowego. Nie potrzebował zgody walnego zgromadzenia wspólników.
Sąd Apelacyjny nie podjął się oceny „czy czas właściwy do złożenia wniosku
o ogłoszenie upadłości” Spółki nastąpił przed objęciem funkcji przez odwołującego
się, ale uznał, że „z punktu widzenia jego odpowiedzialności był to na pewno
czerwiec 2000 r.”.
Odwołujący się nie może zatem ekskulpować się faktem, że większość
zaległych zobowiązań powstała w okresie poprzedniego zarządu, gdyż istota
odpowiedzialności zawarta w przepisie art. 116 Ordynacji podatkowej leży w
odpowiednio wczesnym złożeniu wniosku o ogłoszenie upadłości w celu ochrony
11
interesów wierzycieli w tym należności Funduszu Ubezpieczeń Społecznych,
niezależnie od tego, z jakich przyczyn trwałe zaprzestanie płacenia długów
nastąpiło.
Powyższy wyrok został w całości zaskarżony skarga kasacyjną wniesioną
przez J. N. Zarzucono w niej „naruszenie prawa materialnego, a to art. 116 § 1
ordynacji podatkowej w zw. z art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
(wg brzmienia obowiązującego w 2000 r. tj. od 13 listopada 1997 r. do 1 stycznia
2001 r.) przez jego niewłaściwe zastosowanie polegające na błędnym przyjęciu, iż
zaistniała przesłanka "bezskuteczności egzekucji" względem spółki, która z kolei do
odpowiedzialności subsydiarnej członka zarządu (ubezpieczonego) w sytuacji gdy z
materiału dowodowego wynika, iż egzekucja z majątku spółki trwała oraz że istniał
majątek spółki, który mógł posłużyć za przedmiot egzekucji, a sam fakt, że organ
rentowy egzekucji do tego majątku nie skierował nie pozwala mu na powoływanie
się na to, że egzekucja okazała się bezskuteczna (przesłanka powodująca
odpowiedzialność osoby trzeciej)”, oraz naruszenie „prawa materialnego, a to art.
21 ustawy z dnia 12 września 2002 r. o zmianie ustawy - Ordynacja podatkowa
oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 169, poz. 1387) przez jego
niezastosowanie, które polegało na błędnym przyjęciu odpowiedzialności osób
trzecich za zaległości w składkach ZUS w brzmieniu obowiązującym przed po dniu
wejścia w życie niniejszej ustawy, czyli po dniu 1 stycznia 2003 r., podczas gdy
winno się stosować ustawę sprzed tej daty”.
Wskazując na powyższe wniesiono o uchylenie zaskarżonego wyroku w
całości oraz orzeczenie co do istoty sprawy tj. uchylenie zaskarżonej decyzji ZUS z
30 kwietnia 2004 r. i rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna ma uzasadnione podstawy.
Treść przepisu art. 116 Ordynacji podatkowej stosowanego odpowiednio do
odpowiedzialności członków zarządu spółki handlowej (w tej sprawie: spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością) za zaległości składkowe na podstawie art. 31
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
12
(obecnie: jednolity tekst: Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585) ulegała istotnym
zmianom od czasu jego wejścia w życie (1 stycznia 1998 r.). Zmiany te dotyczyły
przesłanek i zasad subsydiarnej odpowiedzialności członków zarządu spółki za jej
długi publicznoprawne (zaległości podatkowe i – odpowiednio – składkowe).
Zgodnie z pierwotnym brzmieniem art. 116 Ordynacji podatkowej, za zaległości
podatkowe spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (a także spółki akcyjnej)
odpowiadają solidarnie całym swoim majątkiem członkowie jej zarządu, jeżeli
egzekucja przeciwko spółce okaże się bezskuteczna, chyba że członek zarządu
wykaże, że we właściwym czasie zgłoszono upadłość lub wszczęto postępowanie
układowe albo że niezgłoszenie upadłości oraz brak postępowania układowego
nastąpiły nie z jego winy, bądź też wskaże on mienie, z którego egzekucja jest
możliwa (§ 1). Odpowiedzialność członków zarządu spółki określona w § 1
obejmuje zobowiązania podatkowe, które powstały w czasie pełnienia przez nich
obowiązków członków zarządu spółki (§ 2). Od 1 stycznia 2001 r. przepis art. 116 §
1 Ordynacji podatkowej uległ zmianie tylko w zakresie określenia rodzajów spółek i
postępowań upadłościowych i zapobiegających upadłości. Znacznie poważniejsze
zmiany zostały wprowadzone do art. 116 Ordynacji podatkowej z dniem 1 stycznia
2003 r. ustawą z dnia 12 września 2002 r. o zmianie ustawy – Ordynacja
podatkowa oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 169, poz. 1387).
Przepis art. 116 § 1 Ordynacji otrzymał nowe brzmienie. Zgodnie z nim, za
zaległości podatkowe spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością w organizacji, spółki akcyjnej lub spółki akcyjnej w
organizacji odpowiadają solidarnie całym swoim majątkiem członkowie jej zarządu,
jeżeli egzekucja z majątku spółki okazała się w całości lub w części bezskuteczna a
członek zarządu: 1) nie wykazał, że a) we właściwym czasie zgłoszono wniosek o
ogłoszenie upadłości lub wszczęto postępowanie zapobiegające upadłości
(postępowanie układowe) albo b) niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości lub
niewszczęcie postępowania zapobiegającego ogłoszeniu upadłości (postępowania
układowego) nastąpiło bez jego winy, 2) nie wskazuje mienia spółki, z którego
egzekucja umożliwi zaspokojenie zaległości podatkowych spółki w znacznej części.
Zmianie uległa też treść paragrafu 2. Od 1 stycznia 2003 r. odpowiedzialność
członków zarządu obejmuje zaległości podatkowe z tytułu zobowiązań, które
13
powstały w czasie pełnienia przez nich obowiązków członka zarządu. Według
art. 21 ustawy zmieniającej z 12 września 2002 r., do odpowiedzialności
podatkowej osób trzecich z tytułu zaległości podatkowych powstałych przed dniem
wejścia w życie tej ustawy stosuje się przepisy ustawy zmienianej w brzmieniu
obowiązującym przed dniem wejścia w życie ustawy zmieniającej.
Materialnoprawna podstawa odpowiedzialności członka zarządu winna być
prawidłowo ustalona. W rozpoznawanej sprawie odwołujący się pełnił funkcję w
zarządzie od czerwca do grudnia 2000 r. Decyzja przenosząca na niego
odpowiedzialność za zaległości składkowe Spółki zapadła 30 kwietnia 2004 r. Sąd
Apelacyjny uznał, że podstawą odpowiedzialności odwołującego się winien być
przepis art. 116 Ordynacji podatkowej według brzmienia z daty wydania decyzji.
Jest to nieprawidłowy pogląd w świetle art. 21 ustawy zmieniającej z 12 września
2002 r. Zaległości składkowe, o które chodzi w tej sprawie powstały niewątpliwie
przed wejściem w życie tej ustawy. Nieopłacone w ustawowo określonym terminie
składki na ubezpieczenia społeczne powodują powstanie od tej daty zaległości
składkowej z mocy prawa (por. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z 13 maja 2009 r., I UZP 4/09, OSNP 2009 nr 23-24, poz. 319).
Zaległości powstały zatem bez wątpienia przed wejściem w życie ustawy
zmieniającej. Powstanie zaległości wyznacza podstawę materialnoprawną
odpowiedzialności członka zarządu czyli to, jaka wersja przepisu prawnego
kształtującego tę odpowiedzialność winna być zastosowana. Data wydania decyzji
w przedmiocie odpowiedzialności członka zarządu nie ma znaczenia w tym
zakresie.
J. N. może zatem odpowiadać całym swym majątkiem solidarnie ze Spółką
T. E. Sp. z o.o. za jej zaległości składkowe „jeżeli egzekucja przeciwko spółce
okaże się bezskuteczna”. Udowodnienie bezskuteczności egzekucji w dacie
wydania decyzji obciąża organ rentowy. Decyzja przenosząca na członka zarządu
odpowiedzialność za zaległości składkowe ma charakter konstytutywny. Kreuje ona
odpowiedzialność wyjątkową i subsydiarną za cudzy dług. Dla powstania tej
odpowiedzialności konieczne jest spełnienie jej przesłanek w dacie decyzji. Przepis
art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej w pierwotnym brzmieniu zawierał sformułowania
analogiczne do użytych w Kodeksie handlowym a później w Kodeksie spółek
14
handlowych. Chodzi zwłaszcza o zwrot „egzekucja przeciwko spółce okaże się
bezskuteczna”. W brzmieniu obowiązującym od 1 stycznia 2003 r. zwrot ten
zastąpiono sformułowaniem znacząco odmiennym: „egzekucja z majątku spółki
okazała się w całości lub w części bezskuteczna”. Różnice sprowadzają się do
czasu (przeszły a nie przyszły) czasownika „okazać się” oraz do wprowadzenia
pojęcia częściowej bezskuteczności egzekucji. Z różnic tych wypływają istotne dla
rozstrzygnięcia tej sprawy wnioski. Z konieczności zastosowania przepisu art. 116 §
1 w pierwotnym brzmieniu wynika możliwość wykorzystania poglądów
formułowanych na tle art. 298 k.h. (art. 299 k.s.h.), co do rozumienia
bezskuteczności egzekucji. Trzeba mieć jednakże na uwadze odmienność
konstrukcji prawnej odpowiedzialności członków zarządu spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością na gruncie prawa handlowego i Ordynacji podatkowej.
Odpowiedzialność według Kodeksu spółek handlowych (Kodeksu handlowego) ma
charakter odszkodowawczy, jakiego nie ma odpowiedzialność subsydiarna za dług
publicznoprawny innego podmiotu. Warto jednakże zwrócić uwagę na
przedstawiane w orzecznictwie Sądu Najwyższego wymaganie skierowania
egzekucji do całego majątku spółki (por. wyrok Sądu Najwyższego z 19 stycznia
2000 r., II CKN 682/98, LEX nr 51055 i powołane w nim wcześniejsze orzeczenia).
Gdy istnieje majątek spółki pozwalający na zaspokojenie wierzyciela, nie sposób
uznać przesłanki bezskuteczności egzekucji za spełnioną. Bezskuteczność
egzekucji nie musiała być stwierdzona w formalny sposób lecz mogła być
wykazywana wszelkimi dowodami. W przypadku ukończenia bez zaspokojenia
wierzyciela egzekucji skierowanej nie do całości majątku spółki tylko wtedy można
byłoby przyjąć jej bezskuteczność, gdyby z okoliczności sprawy wynikało, że także
pozostały majątek nie pozwalał na zaspokojenie wierzyciela (por. wyrok Sądu
Najwyższego z 26 czerwca 2006 r., V CKN 416/11, OSNC 2004 nr 7-8, poz. 129).
Bezskuteczność egzekucji oznacza sytuację, w której nie ma najmniejszych
wątpliwości, że nie ma żadnych możliwości zaspokojenia wierzyciela. Zatem nawet
przed zmianą treści art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej mogłaby być przyjęta bez
skierowania egzekucji przez organ rentowy do całego majątku spółki tylko w
zupełnie wyjątkowych wypadkach całkowitej pewności opartej na niebudzących
wątpliwości podstawach.
15
W orzecznictwie Sądu Najwyższego podkreślano, że zmiana zasad
odpowiedzialności członków zarządu spółek za zaległości składkowe wprowadzona
od 1 stycznia 2003 r. polega, między innymi, na wprowadzeniu dopiero od tej daty
przesłanki częściowej bezskuteczności egzekucji (por. uzasadnienie powołanej już
uchwały Sądu Najwyższego z 13 maja 2009 r., I UZP 4/09).
Różnice w zasadach odpowiedzialności członków zarządu spółek za
zaległości składkowe wynikających ze zmian dokonanych w brzmieniu art. 116 § 1
Ordynacji podatkowej dotyczą też przesłanek egzoneracyjnych. W szczególności
chodzi o wskazanie majątku spółki. Według pierwotnego brzmienia, członek
zarządu mógł uwolnić się od odpowiedzialności wskazując „mienie, z którego
egzekucja jest możliwa”. Po zmianie uwolnienie od odpowiedzialności może
nastąpić w razie wskazania „mienia spółki, z którego egzekucja umożliwi
zaspokojenie zaległości podatkowych spółki w znacznej części”. Zmiana ma zatem
charakter jakościowy, poprzednio nie było konieczne umożliwienie zaspokojenia
zaległości w znacznej części. Tymczasem Sąd Apelacyjny uznał, że takie
wymaganie ma zastosowanie w tej sprawie. O ile bezskuteczność egzekucji musi
istnieć (i być wykazana przez organ rentowy) w dniu wydania decyzji obciążającej
odpowiedzialnością członka zarządu, to wskazanie mienia do którego możliwe jest
prowadzenie egzekucji dotyczy tych składników, które istnieją i nadają się do
egzekucji po tym dniu.
Przedstawione rozważania prowadzą do wniosku, że podniesione w skardze
kasacyjne zarzuty naruszenia art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej (stosowanego
odpowiednio na podstawie art. 31 ustawy systemowej) i art. 21 ustawy zmieniającej
z 12 września 2002 r. okazały się słuszne.
Z tych względów zaskarżony wyrok podlegał uchyleniu a sprawa
przekazaniu do ponownego rozpoznania na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.