Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 290/12
POSTANOWIENIE
Dnia 16 maja 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Anna Kozłowska
SSN Bogumiła Ustjanicz
w sprawie z wniosku D. K.
przy uczestnictwie Gminy W. i "W. 2012" Sp. z o.o.
o wpis w dziale III księgi wieczystej […] roszczenia o zwrot
wywłaszczonej nieruchomości,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 16 maja 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od postanowienia Sądu Okręgowego
w W.
z dnia 4 listopada 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną i nie obciąża wnioskodawczyni
kosztami postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Postanowieniem z dnia 28 czerwca 2011 r. Sąd Rejonowy oddalił wniosek D.
K. o wpis w dziale III księgi wieczystej roszczenia o zwrot wywłaszczonej
nieruchomości.
Podstawą żądania wpisu było zaświadczenie Wojewody […] stwierdzające,
że przed tym organem jest prowadzone postępowanie odwoławcze od decyzji
Starosty W. odmawiające wnioskodawczyni zwrotu części wywłaszczonych
nieruchomości oraz umarzające postępowanie administracyjne o zwrot
pozostałych nieruchomości. W rozważaniach merytorycznych Sąd Rejonowy
wskazał, że skoro postępowanie odwoławcze jest nadal w toku, to fakt ten
uniemożliwia dokonanie żądanego przez wnioskodawczynię wpisu, dopiero
ostateczne zakończenie postępowania administracyjnego otworzy możliwość wpisu
roszczenia wnioskodawczyni, o ile zapadnie rozstrzygnięcie dające sądowi
wieczystoksięgowemu podstawę takiego wpisu.
Postanowieniem z dnia 4 listopada 2011 r. Sąd Okręgowy oddalił apelację
wnioskodawczyni. Sąd Okręgowy podkreślił, że podstawą oddalenia wniosku, a tym
samym rozstrzyganej apelacji jest brak materialnoprawnej podstawy do żądania
ujawnienia wpisu ostrzeżenia o wystąpieniu w trybie art. 136 i nast. ustawy z dnia
1997 r. o gospodarce nieruchomościami o zwrot uprzednio wywłaszczonej
nieruchomości. Sąd Okręgowy wskazał, że nie każde - jak to sugerowała apelująca
– prawo osobiste i roszczenie mogą być wpisane w dziale III księgi wieczystej.
Podstawowym warunkiem dla dokonania takiego wpisu jest dopuszczenie go w
przepisie rangi ustawowej, zaś żaden przepis ustawy o gospodarce
nieruchomościami nie formułuje uprawnienia zezwalającego na wpis ostrzeżenia o
toczącym się postępowaniu administracyjnym w przedmiocie zwrotu wywłaszczonej
nieruchomości.
Sąd Okręgowy nie podzielił poglądu wyrażonego w postanowieniu Sądu
Najwyższego z dnia 24 maja 2001 r. (sygn. akt IV CZ 141/00), w którym Sąd
Najwyższy dopuścił możliwość wpisu roszczenia z art. 142 ustawy o gospodarce
nieruchomościami w księdze wieczystej, ze względu na pominięcie wymogu
istnienia ustawowej podstawy dla takiego wpisu.
3
Od postanowienia Sądu Okręgowego wnioskodawczyni złożyła skargę
kasacyjną domagając się uchylenia zaskarżonego postanowienia w całości oraz
uchylenia postanowienia Sądu I instancji w całości i przekazania sprawy Sądowi
Rejonowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego, a nadto rozpoznania skargi kasacyjnej na rozprawie.
Wnioskodawczyni oparła złożoną skargę kasacyjną na naruszeniu prawa
materialnego, tj. art. 16 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych
i hipotece (Dz. U. z 2001 r. Nr 124 poz. 1361 ze zm.) poprzez błędną wykładnię
tego przepisu, wyrażającą się w niezasadnym uznaniu, że roszczenie o zwrot
wywłaszczonej nieruchomości nie podlega ujawnieniu w księdze wieczystej jako
roszczenie osobiste, albowiem ujawnienia tego roszczenia nie dozwala w sposób
dostatecznie wyraźny przepis rangi ustawowej, a na gruncie naruszonego przepisu
dopuszczalne jest jedynie ujawnienie tych roszczeń, co do których w sposób
wyraźny istnieje podstawa ustawowa dozwalająca na wpis.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie zasługuje na uwzględnienie.
Zakres kognicji Sądu Najwyższego rozpoznającego skargę kasacyjną,
będącą nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia, wyznaczają, stosownie do art.
39813
§ 1 k.p.c., zarzuty objęte jej podstawą, granice zaskarżenia, wnioski
i przyczyny nieważności postępowania. Oznacza to, że rozważania Sądu
Najwyższego mogą dotyczyć jedynie kwestii naruszenia powołanego przepisu
prawa materialnego.
Celem prowadzenia księgi wieczystej, zgodnie z art. 1 k.w.h., jest ustalenie
stanu prawnego nieruchomości, który obejmuje ogół praw rzeczowych do tej
nieruchomości oraz podlegające ujawnieniu niektóre prawa osobiste i roszczenia,
przykładowo wskazane w art. 16 ust. 2 k.w.h. Każde prawo rzeczowe może być
ujawnione przez wpis w księdze wieczystej. Natomiast prawa osobiste i roszczenia
tylko w wypadkach w ustawie przewidzianych (art. 16 ust. 1 k.w.h.). Oznacza to, że
poza tymi wypadkami wpis jako niedopuszczalny nie wywoła skutku
przewidzianego w art. 17 u.k.w. Wykładnia gramatyczna i systemowa art. 16 ust. 2
k.w.h. prowadzą do powszechnie przyjmowanego wniosku, że wyszczególnienie
4
w tym przepisie praw osobistych i roszczeń nie ma charakteru wyczerpującego,
a te w nim wymienione mieszczą się w zakresie pojęciowym zwrotu „w wypadkach
przewidzianych w przepisach ustawowych” (art. 16 ust. 1 k.w.h.). W piśmiennictwie
wyrażone zostało zapatrywanie, że za „wypadki” objęte tym przepisem uznać
należy te, w których przepis wprost przewiduje dokonanie wpisu w księdze
wieczystej, jak też, gdy wyposaża dane prawo lub roszczenie w elementy właściwe
prawu rzeczowemu, których cel jest zbieżny z założeniem ujawnienia w księdze
wieczystej praw rzeczowych. Wpis prawa lub roszczenia ma zabezpieczyć
realizację zamierzonych zmian stanu prawnego, a zatem z natury ma charakter
tymczasowy. Nie podważa on domniemania z art. 3 k.w.h., ale sygnalizuje
możliwość dokonania zmiany. Analiza wymienionych w art. 16 ust. 2 k.w.h. praw
osobistych i roszczeń zezwala na przyjęcie, że o dopuszczalności ujawnienia ich
w księdze wieczystej decyduje treść odnosząca się do nieruchomości oraz
rzeczywiste istnienie. Do roszczeń przyszłych zaliczane są w literaturze takie
roszczenia, które jeszcze nie powstały, z uwagi na niespełnienie kreatywnej
przesłanki przewidzianej normą prawną, wolą stron, zdarzeniem prawnym lub
określonym stanem. Jako przykład podaje się roszczenie wynikające z oferty
uczynionej z odrębnym terminem w rozumieniu art. 66 k.c., czy też o zwrot
spełnionego świadczenia.
Zgodnie z wyrażoną w art. 31 ust. 1 k.w.h. zasadą, podstawą wpisu może
być dokument odzwierciedlający w całości zdarzenie powodujące zmianę stanu
prawnego, który podlega ujawnieniu w księdze wieczystej. W odniesieniu do
wpisów praw osobistych lub roszczeń warunek ten uległ złagodzeniu albowiem
zgodnie z art. 32 ust. 2 k.w.h. do tych wpisów wystarcza dokument obejmujący
oświadczenie woli o ustanowieniu tego prawa albo obejmujący zgodę na wpis
roszczenia. Jednak i w tych przypadkach dokumenty te muszą spełniać
przewidziane w art. 31 ust. 1 k.w.h. wymagania co do formy z podpisem notarialnie
poświadczonym lub innej formie przewidzianej w przepisach szczególnych. Tych
warunków nie spełnia zaświadczenie o wszczęciu postępowania administracyjnego
pochodzące od organu, przed którym toczy się to postępowanie.
Przepis art. 136 ust. 3 u.g.n. stanowi, że poprzedni właściciel lub jego
spadkobierca mogą żądać zwrotu wywłaszczonej nieruchomości lub jej części,
5
jeżeli, stosownie do przepisu art. 137, stała się ona zbędna na cel określony
w decyzji o wywłaszczeniu Z wnioskiem o zwrot nieruchomości lub jej części
wystąpić należy do starosty, wykonującego zadanie z zakresu administracji
rządowej, który zawiadamia o tym właściwy organ. Żądanie to uznawane jest
w piśmiennictwie za szczególnego rodzaju rzeczowe prawo podmiotowe, którego
treścią jest domaganie się zwrotu nieruchomości. Ma ono co do zasady
cywilnoprawny charakter, ale jego realizacja następuje w drodze postępowania
administracyjnego. Decyzja wydana w uwzględnieniu wniosku wywołuje skutek
rzeczowy z chwilą gdy stanie się ostateczna; samo zgłoszenie żądania nie
podważa skutków wywłaszczenia. Wszczęcie postępowania administracyjnego
dotyczącego zwrotu wywłaszczonej nieruchomości nie wywołuje stanu
niezgodności nieruchomości z rzeczywistym stanem prawnym. Generalnie żądanie
objęte art. 136 ust. 3 u.g.n. zaliczane jest do roszczeń o przeniesienie własności
nieruchomości z art. 16 ust. 2 pkt 2 k.w.h. Nie oznacza to jednak, że wystąpienie
z wnioskiem o zwrot nieruchomości jest równoznaczne z przysługiwaniem
wnioskodawcy roszczenia o przeniesienie jej własności, skoro w postępowaniu
administracyjnym poczynione być muszą ustalenia zezwalające na ocenę istnienia
materialnoprawnych przesłanek zwrotu, które będą podstawą decyzji
administracyjnej. Wobec tego do czasu wydania pozytywnej decyzji nie można
skutecznie powoływać się na roszczenie, które mogłoby być podstawą ujawnienia
w księdze wieczystej na zasadzie art. 16 ust. 2 pkt 2 k.w.h. Przekonanie
o zasadności wniosku o zwrot nieruchomości nie może być traktowane jako
roszczenie przyszłe, jeśli istnienie przesłanek roszczenia jest przedmiotem
kontrowersji, które rozstrzygnięte być muszą decyzją administracyjną. Powołane
w skardze kasacyjnej orzeczenia Sądu Najwyższego nie potwierdzają trafności
podniesionego zarzutu naruszenia prawa materialnego. W postanowieniu Sądu
Najwyższego z dnia 24 maja 2001 r., IV CZ 141/00, niepubl. wyrażony został
ogólny pogląd dopuszczający zaliczenie roszczenia o zwrot wywłaszczonej
nieruchomości do roszczeń objętych art. 16 ust. 1 k.w.h., który nie zawiera jednak
rozważań dotyczących przesłanek umożliwiających domaganie się ujawnienia go
w księdze wieczystej. Postanowienia z dnia 26 października 2005 r., V CK 776/04,
niepubl. i z dnia 16 stycznia 2009 r., III CSK 233/08, niepubl., dotyczą odmiennego
6
stanu spraw i nie mogą mieć wiążącego znaczenia dla oceny każdej sprawy
dotyczącej wykładni art. 16 k.w.h.
Sąd Okręgowy prawidłowo stwierdził brak uprawnienia wnioskodawczyni do
domagania się wpisu ostrzeżenia o toczącym się postępowaniu administracyjnym.
Nie stanowi takiej podstawy art. 16 ust. 2 pkt 2 k.w.h., ponieważ informacji o tym
postępowaniu nie można traktować jako roszczenia przewidzianego tym przepisem.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną na
podstawie art. 39814
k.p.c. Na zasadzie art. 102 w związku z art. 391 § 1, art. 39821
i art. 13 § 2 k.p.c. Za odstąpieniem od obciążenia skarżącej kosztami
postępowania kasacyjnego na zasadzie art. 102 w związku z art. 391 § 1, art. 39821
i art. 13 § 2 k.p.c. przemawiał szczególny charakter sprawy.
db