Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 296/12
POSTANOWIENIE
Dnia 16 maja 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Anna Kozłowska
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku E. M. i in. ,
przy uczestnictwie Gminy W.
o wpis w dziale III księgi wieczystej […] roszczenia o zwrot wywłaszczonej
nieruchomości,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 16 maja 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawców od postanowienia Sądu Okręgowego
w W.
z dnia 4 listopada 2011 r
oddala skargę kasacyjną i nie obciąża wnioskodawców
kosztami postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy oddalił apelacje
wnioskodawców od postanowienia Sądu Rejonowego z dnia 4 listopada 2011 r.,
którym oddalony został ich wniosek o dokonanie wpisu w księdze wieczystej […]
roszczenia o zwrot wywłaszczonych nieruchomości oznaczonych jako
wyszczególnione działki. Właścicielem nieruchomości objętej wymieniona księgą
wieczystą jest Skarb Państwa. Z dołączonego do wniosku zaświadczenia wynika,
że Starosta Powiatu W. prowadzi postępowanie administracyjne w sprawie zwrotu
wywłaszczonych nieruchomości.
Sąd Okręgowy stwierdził, że żądanie ujawnienia wpisu ostrzeżenia
o wystąpieniu, stosownie do art. 136 i nast. u.g.n., z wnioskiem o zwrot
nieruchomości nie został oparty na materialnoprawnej podstawie. Zasadniczym
warunkiem wpisu w oparciu o art. 16 ust. 1 i 2 u.k.w.h. jest dopuszczenie go przez
przepis ustawowy, pozwalający na ujawnienie w księdze wieczystej praw
osobistych i roszczeń. W ustawie o gospodarce nieruchomościami brak przepisu
uprawiającego do wpisu ostrzeżenia o toczącym się postępowaniu
administracyjnym w przedmiocie zwrotu wywłaszczonej nieruchomości. Nie
podzielił poglądu wyrażonego przez Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia
24 maja 2001 r., IV CZ 141/00, niepubl. Przepis art. 16 ust. 2 u.k.w.h. nie wskazuje
roszczenia o zwrot wywłaszczonej nieruchomości jako możliwego do ujawnienia.
W tej sytuacji nie miała znaczenia kwestia istnienia dokumentu mogącego
stanowić podstawę wpisu.
Wnioskodawcy oparli skargę kasacyjną na podstawie naruszenia prawa
materialnego, przewidzianej art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c., polegającego na błędnej
wykładni art. 16 ust. 1 u.k.w.h. przez uznanie, że roszczenie o zwrot wywłaszczonej
nieruchomości nie podlega ujawnieniu w księdze wieczystej, jako roszczenie
osobiste, ponieważ nie dozwala na to wyraźny przepis ustawowy. Domagali się
uchylenia zaskarżonego postanowienia oraz postanowienia Sądu pierwszej
instancji i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest pozbawiona uzasadnionych podstaw.
3
Zakres kognicji Sądu Najwyższego rozpoznającego skargę kasacyjną,
będącą nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia, wyznaczają, stosownie do art.
39813
§ 1 k.p.c., zarzuty objęte jej podstawą, granice zaskarżenia, wnioski
i przyczyny nieważności postępowania. Oznacza to, że rozważania Sądu
Najwyższego mogą dotyczyć jedynie kwestii naruszenia powołanego przepisu
prawa materialnego.
Celem prowadzenia księgi wieczystej, zgodnie z art. 1 k.w.h., jest ustalenie
stanu prawnego nieruchomości, który obejmuje ogół praw rzeczowych do tej
nieruchomości oraz podlegające ujawnieniu niektóre prawa osobiste i roszczenia,
przykładowo wskazane w art. 16 ust. 2 k.w.h. Każde prawo rzeczowe może być
ujawnione przez wpis w księdze wieczystej. Natomiast prawa osobiste i roszczenia
tylko w wypadkach w ustawie przewidzianych (art. 16 ust. 1 k.w.h.). Oznacza to,
że poza tymi wypadkami wpis jako niedopuszczalny nie wywoła skutku
przewidzianego w art. 17 u.k.w. Wykładnia gramatyczna i systemowa art. 16 ust. 2
k.w.h. prowadzą do powszechnie przyjmowanego wniosku, że wyszczególnienie
w tym przepisie praw osobistych i roszczeń nie ma charakteru wyczerpującego,
a te w nim wymienione mieszczą się w zakresie pojęciowym zwrotu „w wypadkach
przewidzianych w przepisach ustawowych” (art. 16 ust. 1 k.w.h.). W piśmiennictwie
wysunięte zostało zapatrywanie, że za „wypadki” objęte tym przepisem uznać
należy te, w których przepis wprost przewiduje dokonanie wpisu w księdze
wieczystej, jak też, gdy wyposaża dane prawo lub roszczenie w elementy właściwe
prawu rzeczowemu, których cel jest zbieżny z założeniem ujawnienia w księdze
wieczystej praw rzeczowych. Wpis prawa lub roszczenia ma zabezpieczyć
realizację zamierzonych zmian stanu prawnego, a zatem z natury ma charakter
tymczasowy. Nie podważa on domniemania z art. 3 k.w.h., ale sygnalizuje
możliwość dokonania zmiany. Analiza wymienionych w art. 16 ust. 2 k.w.h. praw
osobistych i roszczeń zezwala na przyjęcie, że o dopuszczalności ujawnienia ich
w księdze wieczystej decyduje treść odnosząca się do nieruchomości oraz
rzeczywiste istnienie. Do roszczeń przyszłych zaliczane są w literaturze takie
roszczenia, które jeszcze nie powstały, z uwagi na niespełnienie kreatywnej
przesłanki przewidzianej normą prawną, wolą stron, zdarzeniem prawnym lub
określonym stanem. Jako przykład podawane jest roszczenie wynikające z oferty
4
uczynionej z odrębnym terminem w rozumieniu art. 66 k.c., czy też o zwrot
spełnionego świadczenia.
Zgodnie z wyrażoną w art. 31 ust. 1 k.w.h. zasadą, podstawą wpisu może
być dokument odzwierciedlający w całości zdarzenie powodujące zmianę stanu
prawnego, który podlega ujawnieniu w księdze wieczystej. W odniesieniu do
wpisów praw osobistych lub roszczeń warunek ten uległ złagodzeniu albowiem
zgodnie z art. 32 ust. 2 k.w.h. do tych wpisów wystarcza dokument obejmujący
zgodę na wpis roszczenia. Jednak i w tych wypadkach dokumenty te muszą
spełniać, przewidziane w art. 31 ust. 1 k.w.h., wymagania co do formy z podpisem
notarialnie poświadczonym lub innej formy przewidzianej w przepisach
szczególnych. Tych warunków nie spełnia zaświadczenie o wszczęciu
postępowania administracyjnego pochodzące od organu, przed którym toczy się to
postępowanie.
Przepis art. 136 ust. 3 u.g.n. stanowi, że poprzedni właściciel lub jego
spadkobierca mogą żądać zwrotu wywłaszczonej nieruchomości lub jej części,
jeżeli, stosownie do przepisu art. 137, stała się ona zbędna na cel określony
w decyzji o wywłaszczeniu Z wnioskiem o zwrot nieruchomości lub jej części
wystąpić należy do starosty, wykonującego zadanie z zakresu administracji
rządowej, który zawiadamia o tym właściwy organ. Żądanie to uznawane jest
w piśmiennictwie za szczególnego rodzaju rzeczowe prawo podmiotowe, którego
treścią jest domaganie się zwrotu nieruchomości. Ma ono co do zasady
cywilnoprawny charakter, ale jego realizacja następuje w drodze postępowania
administracyjnego. Decyzja wydana w uwzględnieniu wniosku wywołuje skutek
rzeczowy z chwilą gdy stanie się ostateczna; samo zgłoszenie żądania nie
podważa skutków wywłaszczenia. Wszczęcie postępowania administracyjnego
dotyczącego zwrotu wywłaszczonej nieruchomości nie wywołuje stanu
niezgodności nieruchomości z rzeczywistym stanem prawnym. Generalnie żądanie
objęte art. 136 ust. 3 u.g.n. zaliczane jest do roszczeń o przeniesienie własności
nieruchomości z art. 16 ust. 2 pkt 2 k.w.h. Nie oznacza to jednak, że wystąpienie
z wnioskiem o zwrot nieruchomości jest równoznaczne z przysługiwaniem
wnioskodawcy roszczenia o przeniesienie jej własności, skoro w postępowaniu
administracyjnym poczynione być muszą ustalenia zezwalające na ocenę istnienia
5
materialnoprawnych przesłanek zwrotu, które będą podstawą decyzji
administracyjnej. Wobec tego do czasu wydania pozytywnej decyzji nie można
skutecznie powoływać się na roszczenie, które mogłoby być podstawą ujawnienia
w księdze wieczystej na zasadzie art. 16 ust. 2 pkt 2 k.w.h. Przekonanie
o zasadności wniosku o zwrot nieruchomości nie może być traktowane jako
roszczenie przyszłe, jeśli istnienie przesłanek roszczenia jest przedmiotem
kontrowersji, które rozstrzygnięte być muszą decyzją administracyjną.
Powołane w skardze kasacyjnej orzeczenia Sądu Najwyższego nie potwierdzają
trafności podniesionego zarzutu naruszenia prawa materialnego. W postanowieniu
Sądu Najwyższego z dnia 24 maja 2001 r., IV CZ 141/00, niepubl. wyrażony został
ogólny pogląd dopuszczający zaliczenie roszczenia o zwrot wywłaszczonej
nieruchomości do roszczeń objętych art. 16 ust. 1 k.w.h., który nie zawiera jednak
rozważań dotyczących przesłanek umożliwiających domaganie się ujawnienia go
w księdze wieczystej. Postanowienia z dnia 26 października 2005 r., V CK 776/04,
niepubl. i z dnia 16 stycznia 2009 r., III CSK 233/08, niepubl., dotyczą odmiennego
stanu spraw i nie mogą mieć wiążącego znaczenia dla oceny każdej sprawy
dotyczącej wykładni art. 16 k.w.h.
Sąd Okręgowy prawidłowo stwierdził brak uprawnienia wnioskodawczyni do
domagania się wpisu ostrzeżenia o toczącym się postępowaniu administracyjnym.
Nie stanowi takiej podstawy art. 16 ust. 2 pkt 2 k.w.h., ponieważ informacji o tym
postępowaniu nie można traktować jako roszczenia przewidzianego tym przepisem.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną
na podstawie art. 39814
k.p.c. Na zasadzie art. 102 w związku z art. 391 § 1, art.
39821
i art. 13 § 2 k.p.c. Za odstąpieniem od obciążenia skarżących kosztami
postępowania kasacyjnego na zasadzie art. 102 w związku z art. 391 § 1, art. 39821
i art. 13 § 2 k.p.c. przemawiał charakter sprawy oraz znaczenie dla skarżącej
rozpoznania złożonej skargi.