Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 668/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 czerwca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Marian Kocon
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Województwa M.
przeciwko W.G.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 13 czerwca 2013 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 6 lipca 2012 r.,
I. uchyla zaskarżony wyrok w punkcie I (pierwszym),
w punkcie II (drugim) w części oddalającej apelację
pozwanego w całości oraz w punkcie III (trzecim) i w tym
zakresie przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach
postępowania kasacyjnego;
II. odrzuca skargę kasacyjną w pozostałej części.
2
Uzasadnienie
Powód dochodzi od pozwanego zapłaty kwoty 134.095 zł tytułem
kar umownych na podstawie § 10 pkt 1) umowy z dnia 27 marca 2007 r.,
uzasadniając żądanie odstąpieniem od umowy przez powoda (zamawiającego)
z przyczyn leżących po stronie pozwanego (wykonawcy).
Sąd pierwszej instancji zasądził na rzecz powoda kwotę 44.698,34 zł,
oddalając powództwo w pozostałej części.
W następstwie rozpoznania apelacji obu stron Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia
6 lipca 2012 r. zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że podwyższył zasądzoną
kwotę do 109.913,95 zł, oddalając w pozostałej części apelację powoda i apelację
pozwanego w całości.
W ocenie Sądu odwoławczego, postanowienia § 10 i § 11 łączącej strony
umowy, mimo użycia w nich sformułowań o rozwiązaniu umów ze skutkiem
natychmiastowym, faktycznie zastrzegały dla zamawiającego umowne prawo do
odstąpienia od umowy w razie spełnienia przesłanek przewidzianych w § 11,
a zarazem Sąd ten uznał, że zastrzeżona umową forma pisemna dla rozwiązania
umowy została zachowana, ponieważ oświadczenia o odstąpieniu od umowy
przybrały formę pisemną.
Sąd drugiej instancji nie podzielił oceny Sądu Okręgowego, że oświadczenie
powoda o odstąpieniu od umowy powinno być potraktowane jako odstąpienie od
umowy w trybie ustawowym. Natomiast Sąd drugiej instancji zaaprobował pogląd
prezentowany w piśmiennictwie i w judykaturze, że zasadzie swobody umów nie
sprzeciwia się zapis umowny, iż stronie przysługuje kara umowna na wypadek
odstąpienia od umowy z przyczyn leżących po stronie kontrahenta. Uznał, że tego
rodzaju postanowienie umowne nie narusza art. 395 § 1 k.c., zgodnie z którym
strony mogą zastrzec prawo odstąpienia od umowy w ciągu oznaczonego terminu.
W konsekwencji Sąd Apelacyjny przyjął, że powodowi należą się kary
umowne zastrzeżone w § 10 ust. 1 pkt 1 umowy, których wysokość nie może być
3
uznana za rażąco wygórowaną, co w rezultacie nie dało podstawy do ich
miarkowania i uzasadniało podwyższenie zasądzonej od pozwanego kwoty.
Wyrok Sądu Apelacyjnego pozwany zaskarżył w całości, opierając skargę
kasacyjną na obu podstawach.
Zarzuty mieszczące się w ramach drugiej podstawy kasacyjnej obejmują
naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. przez przekroczenie granic swobodnej oceny
dowodów oraz brak wszechstronnego rozważenia wszystkich istotnych okoliczności
sprawy, a także naruszenie art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 oraz art. 387 § 1 k.p.c.
poprzez pominięcie w uzasadnieniu wyroku wyjaśnienia przyczyny
nieuwzględnienia zarzutów apelacji pozwanego, dotyczących m.in. nieważności
postanowienia umowy dotyczącego umownego prawa odstąpienia od umowy
w sytuacji niezastrzeżenia w umowie terminu do skorzystania z tego prawa.
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej pozwany zarzucił naruszenie art.
395 § 1 k.c. w zw. z art. 58 § 1 k.c. wskutek uznania skuteczności umownego
zastrzeżenia prawa odstąpienia od umowy, pomimo braku zastrzeżenia w umowie
terminu skorzystania z tego uprawnienia.
Nadto skarżący zarzucił obrazę art. 395 § 2 k.c. wskutek uwzględnienia
powództwa o zapłatę kar umownych zastrzeżonych w umowie od której odstąpiono,
wobec wynikającej z tego przepisu fikcji nieistnienia całej umowy i wszystkich jej
postanowień.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej pozwany zarzucił błędne uznanie przez
sąd instytucji rozwiązania umowy jako instytucji konsumującej instytucję
odstąpienia od umowy i wadliwe uznanie, że powód odstąpił od umowy w sytuacji,
gdy ten rozwiązał umowę ze skutkiem natychmiastowym.
Ponadto skarżący akcentuje, że na podstawie art. 395 § 1 k.c. w zw. z art. 58
§ 1 k.c. nieważne jest zastrzeżenie umownego prawa odstąpienia od umowy, bez
zastrzeżenia terminu, w którym uprawniony może z tego prawa skorzystać.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną strona powodowa wniosła o oddalenie
skargi kasacyjnej i o zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego, m.in.
4
stwierdzając, że rozwiązanie umowy przez stronę powodową umożliwiało jej
naliczanie kar umownych w związku z odstąpieniem od umowy z pozwanym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wobec zaskarżenia skargą kasacyjną pozwanego wyroku Sądu
Apelacyjnego w całości Sąd Najwyższy odrzucił skargę kasacyjną w tej części,
w której skarżący nie miał interesu (gravamen) w zaskarżeniu korzystnego dla
niego orzeczenia Sądu odwoławczego, a mianowicie w odniesieniu do zawartego
w pkt II sentencji rozstrzygnięcia oddalającego apelację powoda w pozostałej
części. Z tych przyczyn Sąd Najwyższy orzekł w punkcie II sentencji na podstawie
art. 3986
§ 3 k.p.c.
Przechodząc do merytorycznej oceny zarzutów skargi kasacyjnej za
nietrafny należało uznać zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1
oraz art. 387 § 1 k.p.c., ponieważ wbrew stanowisku skarżącego Sąd Apelacyjny,
na s. 13-14 uzasadnienia zaskarżonego wyroku, odniósł się do zarzutów apelacji
pozwanego i jednoznacznie stwierdził, że zawarte w kontrakcie sformułowania
o rozwiązaniu umów faktycznie stanowiły zastrzeżenie dla zamawiającego
uprawnienia do odstąpienia od umowy w razie spełnienia przesłanek
przewidzianych w jej § 11. Okoliczność, że skarżący nie podziela takiej oceny Sądu
drugiej instancji w odniesieniu do dokonanej wykładni oświadczeń woli stron umowy
i w konsekwencji forsuje stanowisko, że powód rozwiązał umowę, a nie że od niej
odstąpił, mogłoby ewentualnie stanowić uzasadnienie zarzutu naruszenia art. 65
§ 2 k.c. Wymienionego przepisu skarżący nie objął jednak zakresem zarzutów
sformułowanych w ramach podstaw kasacyjnych, a Sąd Najwyższy rozpoznaje
skargę kasacyjną w granicach zaskarżenia oraz w granicach podstaw, a jedynie
nieważność postępowania bierze z urzędu pod uwagę i to w granicach zaskarżenia
(art. 39813
§ 1 k.p.c.).
Również zarzut obrazy art. 233 § 1 k.p.c., uzasadniony wadliwą, w ocenie
skarżącego, oceną dowodów nie zasługiwał na uwzględnienie, ponieważ z mocy
art. 3983
§ 3 k.p.c. podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące
m.in. oceny dowodów.
5
Wobec bezzasadności zarzutów sformułowanych w ramach drugiej
podstawy kasacyjnej, oceny zarzutów naruszenia prawa materialnego należało
dokonać z uwzględnieniem stanu faktycznego przyjętego za podstawę
rozstrzygnięcia przez Sąd drugiej instancji.
Rację ma skarżący o tyle, że Sąd odwoławczy przytaczając hipotezę
i dyspozycję normy art. 395 § 1 k.c. (s. 16 uzasadnienia) przedwcześnie uznał, że
w ustalonym stanie faktycznym sprawy istnieją podstawy do zastosowania tego
przepisu.
Sąd Apelacyjny, przyjmując, że strony umowy skutecznie zastrzegły w niej
prawo odstąpienia od tej umowy, stwierdził zarazem stanowczo, że nie podziela
oceny Sądu I instancji, iż złożone przez powoda oświadczenie o odstąpieniu od
umowy powinno być traktowane jako odstąpienie od umowy w trybie ustawowym
(s. 14 uzasadnienia). Jednakże zastosowanie art. 395 § 1 k.c. wymaga
uprzedniego przesądzenia, że strony oznaczyły w umowie termin, w ciągu którego
będzie im przysługiwać prawo odstąpienia od umowy. O skutecznym zastrzeżeniu
i wykonaniu tego prawa nie może przesądzać jedynie stwierdzenie Sądu
Apelacyjnego, że oświadczenia o odstąpieniu od umowy przybrały formę pisemną.
W orzecznictwie utrwalone jest już stanowisko, że przesłanką umownego
zastrzeżenia odstąpienia od umowy jest określenie terminu, w którym może to
nastąpić, co stosuje się do każdego wypadku takiego zastrzeżenia (v. wyrok SN
z dnia 6 maja 2004 r., II CK 261/03, niepubl.). Brak stosownej wzmianki w umowie
wyklucza możliwość przyjęcia, że strony zastrzegły umowne prawo odstąpienia, co
oczywiście nie sprzeciwia się uznaniu, że strony przewidziały w tej umowie
obowiązek zapłaty kary umownej jedynie na wypadek skorzystania przez jedną
z nich z ustawowego prawa odstąpienia od umowy z przyczyn leżących po drugiej
stronie umowy (wyrok SN z dni 8 grudnia 2010 r., V CSK 177/10, niepubl.).
Zasadność zarzutu pozwanego naruszenia art. 395 § 1 k.c. przez jego
niewłaściwe zastosowanie przez Sąd Apelacyjny w ustalonym stanie faktycznym
nie może być jednak automatycznie utożsamiana z bezzasadnością roszczenia
strony powodowej o zapłatę kar umownych, jeśli ewentualnie ich zapłatę
6
zastrzeżono na wypadek skorzystania przez zamawiającego z ustawowego prawa
odstąpienia od umowy.
Nietrafny okazał się natomiast zarzut naruszenia art. 395 § 2 k.c.,
uzasadniony brakiem podstaw do dochodzenia kary umownej zastrzeżonej
w umowie na wypadek odstąpienia od tej umowy i skorzystania z tej możliwości
przez uprawnionego.
W uzasadnieniu uchwały SN z dnia 18 lipca 2012 r. (sygn. III CZP 39/12,
OSNC 2013 r., Nr 2, poz. 17) Sąd Najwyższy stwierdził, że ustawodawca w art. 494
k.c. jednoznacznie przesądził, iż wskutek odstąpienia od umowy – na podstawie
zarówno upoważnienia ustawowego jak również umownego (art. 492 k.c.) –
powstaje stan, który należy zakwalifikować jako niewykonanie zobowiązania, skoro
strona odstępująca od umowy może dochodzić naprawienia szkody wynikłej
z niewykonania zobowiązania. Powstanie stanu niewykonania zobowiązania
w następstwie odstąpienia od umowy, powoduje, że strona może dochodzić kary
umownej przewidzianej także na wypadek ustawowego odstąpienia od umowy, tj.
kary przewidzianej na wypadek niewykonania zobowiązania, oczywiście
z wyłączeniem możliwości równoczesnego dochodzenia kary umownej
zastrzeżonej z tytułu zwłoki lub opóźnienia.
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy orzekł na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
jak w pkt I sentencji wyłącznie z uwagi na zasadność zarzutu niewłaściwego
zastosowania art. 395 § 1 k.c. w przyjętym za podstawę orzekania stanie
faktycznym sprawy.
db