Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 388/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 czerwca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (przewodniczący)
SSN Jan Górowski
SSN Dariusz Zawistowski (sprawozdawca)
Protokolant Ewa Zawisza
w sprawie z powództwa I. J.
przeciwko Skarbowi Państwa - Prezydentowi Miasta B.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 14 czerwca 2013 r.,
skarg kasacyjnych: powódki i strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 18 kwietnia 2012 r.,
1. oddala skargę kasacyjną powódki;
2. uchyla zaskarżony wyrok w części oddalającej apelację
strony pozwanej i w tym zakresie przekazuje sprawę
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, a także
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powódka I. J. wniosła o zasądzenie od pozwanego Skarbu Państwa -
Prezydenta Miasta B. kwoty 3.000.000,00 zł wraz z ustawowymi odsetkami i
kosztami postępowania tytułem odszkodowania za przejęcie nieruchomości
położonej w B. – K., zabudowanej budynkiem mieszkalnym.
Pozwany Skarb Państwa - Prezydent Miasta B. wniósł o oddalenie powództwa,
podnosząc zarzut przedawnienia.
Wyrokiem z dnia 27 października 2011 r. Sąd Okręgowy w K. zasądził od
pozwanego na rzecz powódki 1.594.000 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 27
października 2011 r., w pozostałej części powództwo oddalił, a koszty
postępowania wzajemnie zniósł.
Sąd ustalił, iż M. M. (matka powódki) była właścicielką nieruchomości
zabudowanej budynkiem mieszkalnym położonej w K. o powierzchni 1.26.43 ha,
dla której prowadzona była księga wieczysta lwh […] gm. kat K. B. Nieruchomość ta
została na podstawie Dekretu z dnia 6.09.1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej
(Dz.U.R.P. z 1945 Nr 3 poz. 13) przejęta na rzecz Skarbu Państwa. M. M. nie była
obywatelką niemiecką brak więc było podstaw do zastosowania podstawy prawnej
z art. 2 ust 1 lit b w/w Dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej. Postanowieniem z
dnia 29.12.1945 r. Sąd Grodzki nakazał zwolnienie majątku matki powódki spod
zajęcia. Orzeczenie to nie zostało nigdy wykonane. Decyzją z dnia 23.05.1951 r.
Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w B. odmówiło zwrotu nieruchomości.
Kolejnym orzeczeniem z dnia 6 grudnia 1956 r. Prezydium Wojewódzkiej Rady
Narodowej w K. uchyliło z urzędu powyższe orzeczenie, zwróciło M. M. jedną z
działek zajętych na rzecz Skarbu Państwa jednak domówiło zwrotu pozostałej
części nieruchomości. M. M. zmarła 21.05.1973 r., a spadek po niej na podstawie
postanowienia Sądu Rejonowego w B. z dnia 14.09.1987 r., …898/87 nabyła
powódka. W dniu 11.03.1991 r. powódka wystąpiła z wnioskiem o stwierdzenie
nieważności orzeczenia PWRN z dnia 6.12.1956 r. i zwrot nieruchomości. Minister
Rolnictwa decyzją z dnia 23.05.2000 r. odmówił stwierdzenia nieważności
orzeczenia z 6.12.1956 r. a organ nadrzędny decyzją z 3.03.2003 r. powyższą
decyzję utrzymał w mocy. Po uchyleniu powyższych decyzji przez Wojewódzki Sąd
3
Administracyjny w W. i ponownym rozpoznaniu sprawy Minister Rolnictwa i
Rozwoju Wsi na podstawie decyzji z dnia 18.03.2009r. stwierdził, że orzeczenie
Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej z dnia 6.12.1956 r. w części dotyczącej
pkt 3 (tj. w zakresie odmowy zwrotu części nieruchomości obj. Lwh […] gm. kat K.) i
przejęciu tej części nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa wydane zostało z
naruszeniem prawa. Jednocześnie Minister odmówił stwierdzenia nieważności
orzeczenia z powodu wystąpienia nieodwracalnych skutków prawnych. Z
uzasadnienia decyzji wynika, że rozstrzygnięcie zawarte w pkt 3 orzeczenia PWRN
z 6.12.1956 r. wydane zostało na podstawie art. 3 dekretu z dnia 28.11.1945 r.
Nieruchomość przejęta na rzecz Skarbu Państwa stanowiła nieruchomość
rolną o powierzchni 1.26.43 ha, zabudowaną budynkiem mieszkalnym murowanym,
podpiwniczonym i zadaszonym. Na parterze znajdowały się dwa pokoje mieszkalne
i kuchnia, na piętrze trzy pokoje. Działka była ogrodzona, znajdowała się na niej
również altana częściowo zabudowana. Po przejęciu nieruchomości na rzecz
Skarbu Państwa została ona podzielona na działki budowlane. Biegły dokonał
wyceny nieruchomości w opinii uzupełniającej z dnia 11.07.2011 r., w trzech
wariantach. Przy określeniu wysokości należnego odszkodowania Sąd pierwszej
instancji przyjął wariant I opinii uzupełniającej biegłego Z. K., w którym
wartość nieruchomości wraz z budynkiem według aktualnych cen określił na
1.594.100,00 zł, wyceniając wartość działek budowlanych metodą porównawczą,
a budynków metodą kosztową.
Zdaniem sądu pierwszej instancji powództwo jest częściowo zasadne.
Podstawę dla żądania powódki stanowił art. 4171
k.c. Powódka dochodziła
naprawienia szkody wyrządzonej wydaniem w dniu 6.12.1956 r. decyzji
administracyjnej, a w dniu 18.03.2009 r. stwierdzono, że decyzja ta została wydana
z naruszeniem prawa. Przepisy kodeksu cywilnego mają zastosowanie do roszczeń
o naprawienie szkody wyrządzonej ostateczną decyzją administracyjną wydaną
przed dniem 1.09.2004 r., której nieważność lub wydanie z naruszeniem art. 156
k.p.a. stwierdzono po tym dniu. W ocenie sądu pierwszej instancji nie ma podstaw
do przyjęcia, iż roszczenie powódki było przedawnione. Decyzja stwierdzająca, że
orzeczenie PWRN zostało wydane z naruszeniem prawa zapadła dopiero w dniu
18 marca 2009 r. i dopiero wtedy otworzyła się powódce droga do dochodzenia
4
roszczeń w związku z poniesioną szkodą. Pomiędzy niezgodnym z prawem
działaniem organu władzy publicznej, a szkodą zachodzi związek przyczynowy
w rozumieniu art. 361 § 1 k.c. Odszkodowanie należne powódce powinno
uwzględniać obecną wartość nieruchomości, w tym aktualne przeznaczenie
gruntów, czyli tereny przeznaczone pod budownictwo. Sąd Okręgowy zasądził na
rzecz powódki odszkodowanie w wysokości ustalonej przez biegłego. W pozostałej
części powództwo oddalił, a o kosztach procesu orzekł na mocy art. 100 k.p.c.
Wyrokiem z dnia 18 kwietnia 2012 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelacje
wniesione przez obie strony i zniósł koszty postępowania. Wskazał, że Sąd
pierwszej instancji dokonał trafnych ustaleń faktycznych, wszechstronnie rozważył
zebrany w sprawie materiał dowodowy, a dokonując jego oceny nie przekroczył
zasady swobodnej oceny dowodów. Uznał, że prawidłowo ustalono, iż pozwany
Skarb Państwa wyrządził powódce szkodę, a pomiędzy szkodą poniesioną przez
powódkę, a niezgodnym z prawem działaniem Skarbu Państwa istnieje związek
przyczynowy w rozumieniu art. 361 § 1 k.c. Prawidłowo została oceniona także
wysokość szkody. Uznał, że niezasadna była apelacja pozwanego kwestionująca
zasadę odpowiedzialności Skarbu Państwa. Z poczynionych ustaleń faktycznych
niezbicie wynika, że poprzedniczka prawna powódki już w 1945 r. utraciła
nieruchomość opisaną w pozwie i nigdy jej nie odzyskała. Nieruchomość ta została
zabrana bezprawnie, przejęto ją bowiem na podstawie art. 2 ust. 1 lit b dekretu
z dnia 6.09.1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz.U. z 1945 r., Nr 3,
poz. 13). Przepis ten stanowił, że na cele reformy rolnej przejęte będą
nieruchomości ziemskie będące własnością obywateli Rzeszy Niemieckiej, nie -
Polaków i obywateli polskich narodowości niemieckiej. Matka powódki nie należała
do żadnej z tych grup, zatem przejęcie jej nieruchomości było bezprawne. W ocenie
Sądu Apelacyjnego, spełnione zostały wszystkie przesłanki odpowiedzialności
odszkodowawczej Skarbu Państwa przewidziane w art. 160 § 1, 2, 3 i 6 k.p.a.
Sąd Apelacyjny uznał za niezasadne apelacje obu stron w części dotyczącej
zasądzonego odszkodowania, uznając, że zostało ustalone prawidłowo.
Wyrok Sądu Apelacyjnego został zaskarżony skargą kasacyjną przez obie
strony. Skarga kasacyjna powódki została oparta na obu podstawach określonych
art. 3983
§ 1 k.p.c. W ramach podstawy naruszenia przepisów postępowania
5
skarżąca zarzuciła obrazę art. 328 § 2 k.p.c. oraz art. 217 w zw. z art. 227 k.p.c.,
a w ramach podstawy naruszenia prawa materialnego obrazę art. 98 ust. 1 i 3
ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. z 2010 r.,
Nr 102, poz. 651 – u.g.n.). Skarżąca wniosła o uchylenie wyroku w zaskarżonej
części i uwzględnienie powództwa w części, w którym zostało oddalone,
ewentualnie przekazanie sprawy w tym zakresie do ponownego rozpoznania
Sądowi Apelacyjnemu. Strona pozwana zarzuciła naruszenie prawa materialnego
art. 160 § 1 k.p.a. w zw. z art. 361 § 2 k.p.c. W oparciu o ten zarzut wniosła o
uchylenie zaskarżonego wyroku w części oddalającej jej apelację i jego zmianę
poprzez oddalenie powództwa ponad kwotę 652 600 zł, ewentualnie uchylenie
wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy w tym zakresie Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Powódka dochodziła odszkodowania z tytułu czynu niedozwolonego i jako
źródło szkody wskazała decyzję administracyjną Prezydium Wojewódzkiej Rady
Narodowej w K. z dnia 6 grudnia 1956 r., której niezgodność z prawem stwierdzono
w decyzji Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 marca 2009 r. Sąd Apelacyjny
uznał zatem zasadnie, że w sprawie nie miał zastosowania art. 4171
k.c.- jak przyjął
sad pierwszej instancji - lecz art. 160 k.p.a. Na etapie postępowania kasacyjnego
strona pozwana nie kwestionowała istnienia jej odpowiedzialności co do zasady.
Zarzuciła jedynie wadliwe ustalenie wysokości odszkodowania z uwagi na ustalenie
wartości nieruchomości według jej obecnego stanu zamiast według stanu z daty jej
przejęcia przez Skarb Państwa. Także powódka w swojej skardze kasacyjnej
zakwestionowała jedynie wysokość przyznanego jej odszkodowania w wyniku jego
obniżenia o wartość gruntu przeznaczonego pod drogi w związku z dokonanym
podziałem nieruchomości.
Skarga kasacyjna powódki była nieuzasadniona. Zgodnie z art. 39813
§ 1
k.p.c. Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę kasacyjną w granicach jej podstaw.
Zarzuty zawarte w skardze kasacyjnej powódki były zaś bezzasadne.
Wbrew stanowisku skarżącej Sad Apelacyjny wskazał, z jakich powodów
przyznane powódce odszkodowanie zostało obniżone. Sam fakt, że w swoich
rozważaniach nie odniósł się do treści art. 98 ust. 3 u.g.n. nie uzasadniał zaś
6
stwierdzenia naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. Nieuzasadniony był także zarzut
naruszenia art. 217 i art. 227 k.p.c. w wyniku pominięcia wniosków dowodowych
powódki zmierzających do wykazania wysokości szkody powódki. Wysokość
szkody została ustalona w oparciu o opinię biegłego, a częściowe oddalenie
powództwa nie było związane z niewykazaniem przez powódkę dalej idącej szkody,
lecz stwierdzeniem, że szkoda ta nie obejmuje wartości gruntów wydzielonych pod
drogi. Oddalenie wniosków dowodowych powódki powołanych dla wykazania
wysokości szkody nie miało zatem wpływu na sposób rozstrzygnięcia sprawy przez
Sąd Apelacyjny. Nieuzasadniona była także podstawa naruszenia prawa
materialnego. W jej ramach skarżąca zarzuciła wyłącznie naruszenie art. 98 ust. 1 i
3 u.g.n. poprzez ich niezastosowanie. Tymczasem przepisy te w sprawie o
zasądzenie odszkodowania za wydanie wadliwej decyzji administracyjnej nie miały
bezpośrednio zastosowania. Skarżąca mogła je powołać co najwyżej dla
wykazania, że przy ustaleniu wysokości szkody nie było podstaw do pominięcia
wartości gruntów przeznaczonych pod drogi. Podstawą dla orzekania przez Sąd o
wysokości odszkodowania był jednak art. 363 k.c. Ponieważ w skardze kasacyjnej
powódki nie zawarto zarzutu naruszenia tego przepisu ani też zarzutu naruszenia
art. 160 k.p.a., brak było podstaw do jej uwzględnia z uwagi na wadliwe ustalenie
wysokości przyznanego powódce odszkodowania.
Z tych względów skarga kasacyjna powódki podlegała oddaleniu na
podstawie art. 39814
k.p.c.
Częściowo uzasadniona była natomiast skarga kasacyjna strony pozwanej.
Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko powódki, że źródłem jej szkody była decyzja
administracyjna z dnia 6 grudnia 1956 r. Strona pozwana w skardze kasacyjnej nie
podważyła tej oceny formułując zarzut naruszenia art. 160 § 1 k.p.a. w zw. z art.
361 § 2 k.c. Dokonane w sprawie ustalenia faktyczne wskazują zaś,
że nieruchomość nie została przejęta przez Skarb Państwa na podstawie decyzji
z dnia 6 grudnia 1956 r. lecz wcześniej, już w 1945 r. Nie można zatem podzielić
zasadności zarzutu, że wysokość odszkodowania nie została ustalona prawidłowo
z tego względu, że nie uwzględniono stanu nieruchomości z „daty jej przejęcia”.
Skarga kasacyjna podważa natomiast zasadnie przyjęcie za podstawę ustalenia
wysokości odszkodowania obecnego stanu nieruchomości. W judykaturze
7
wyrażono już pogląd, że w sytuacji, gdy źródłem szkody jest wadliwa decyzja
nacjonalizacyjna, dla ustalenia odszkodowania za szkodę związaną z jej wydaniem
- w przypadku gdy nieruchomość nie może być zwrócona z uwagi na
nieodwracalne skutki decyzji - jest jej stan w chwili wydania tej decyzji. Pogląd ten
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym skargę kasacyjną podziela. Oznacza to,
że dla ustalenia wysokości odszkodowania miarodajny był stan nieruchomości
z końca 1956 r. Prawidłowe zastosowanie art. 361 § 2 k.c. wymagało zatem
ustalenia w jakiej dacie nieruchomość została podzielona na działki budowlane.
Ustalenia dokonane w tym zakresie są niewystarczające. Ograniczają się one
bowiem do stwierdzenia, że czynności tej dokonano po przejęciu nieruchomości
przez Skarb Państwa, co jak wyżej wskazano nastąpiło w 1945 r. Nie pozwala to
stwierdzić, czy podział nieruchomości nastąpił przed czy po wydaniu decyzji
administracyjnej z dnia 6 grudnia 1956 r. Brak dostatecznych ustaleń uniemożliwia
zatem ocenę, czy art. 361 § 2 k.c. został zastosowany prawidłowo, co nakazuje
uznanie zarzutu naruszenia tego przepisu za uzasadniony. Uwzględniając
powyższe skargę kasacyjną strony pozwanej należało uwzględnić i zaskarżony nią
wyrok podlegał uchyleniu na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.