Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CZ 25/13
POSTANOWIENIE
Dnia 14 czerwca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (przewodniczący)
SSN Jan Górowski (sprawozdawca)
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z powództwa K. P. i H. P.
przeciwko H. G.
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 14 czerwca 2013 r.,
zażalenia pozwanego na wyrok Sądu Okręgowego w O.
z dnia 21 lutego 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i pozostawia Sądowi Okręgowemu
w O. rozstrzygnięcie o kosztach postępowania zażaleniowego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 23 sierpnia 2012 r. Sąd Rejonowy w K. uwzględniając
powództwo K. P. i H. P. uzgodnił treść księgi wieczystej nr 41105 prowadzonej dla
nieruchomości stanowiącej lokal użytkowy nr A/1, położony na parterze budynku,
składający się z sześciu pomieszczeń, o powierzchni 99,50 m2
, wraz z udziałem
wynoszącym 104/1000 części we wspólnych częściach budynku i w prawie
użytkowania wieczystego terenu, objętych księgą wieczystą nr 37937, z rzeczywistym
stanem prawnym poprzez dokonanie wpisu w dziale II powyższej księgi o treści: „H.
P., córka J. i M. (pesel […]) oraz K. P., syn A. i H. (pesel […]) we współwłasności
łącznej, jako wspólnicy spółki cywilnej S. P. s.c. H. P., K. P." w miejsce
dotychczasowego wpisu: „H. P., córka J. i M. oraz H. G., syn J. i J. we współwłasności
łącznej, jako wspólnicy spółki cywilnej G. z siedzibą w K. ".
Sąd pierwszej instancji podniósł, że zgodnie z art. 10 ust. 1 ustawy z dnia
6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz.U. 2001, Nr 124,
poz. 1361), można żądać usunięcia niezgodności istniejącej pomiędzy stanem
prawnym ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym m.in.
w przypadku, gdy prawo podmiotu nie jest wpisane lub jest wpisane błędnie. Z uwagi
na fakt, iż podmiotem praw i obowiązków w spółce cywilnej mogą być wyłącznie
wspólnicy a nie spółka, to oni w przypadku nabycia nieruchomości stają się jej
współwłaścicielami na zasadach współwłasności łącznej. Majątek wspólny wspólników
spółki cywilnej (tzw. majątek spółki) przez cały czas jej trwania jest niepodzielny.
Wystarczającą podstawą do wykreślenia wpisu (dotyczącego nieruchomości)
w księdze wieczystej wspólnika występującego ze spółki, jest jego oświadczenie
o wypowiedzeniu udziału w spółce. Jednocześnie Sąd Rejonowy kierując się treścią
art. 871 k.c. oraz stanowiskiem Sądu Najwyższego wyrażonym w uchwale składu
siedmiu sędziów z dnia 10 czerwca 2011 r., III CZP 135/10 (OSNC 2011 nr 12,
poz. 128) stwierdził, że decyzja wspólnika o wystąpieniu ze spółki powoduje zarówno
utratę członkostwa w spółce, jak i statusu współwłaściciela majątku bez względu na
przedmiot tej współwłasności. Utrata uprawnień wspólnika do majątku wspólnego
powstaje z mocy prawa. Wspólnik nie może dysponować tym majątkiem, a zatem
przenosić udziału w tym majątku na rzecz pozostałych wspólników (dotychczasowy
3
majątek wspólny staje się współwłasnością łączną wspólników, którzy pozostali
w spółce). Z tego względu przyjął, że H. G. utracił w chwili wystąpienia ze spółki status
wspólnika oraz współwłaściciela składników majątku nabytych przez spółkę, w tym
współwłaściciela spornej nieruchomości a jednocześnie udział w prawie
współwłasności łącznej lokalu uzyskał H. P. z uwagi na jego przystąpienie do spółki.
Wyrok Sądu pierwszej instancji zaskarżył apelacją H. G., zarzucając m.in.
naruszenie art. 31 ust. 1 u.k.w.h. Pozwany wniósł o uchylenie w całości zaskarżonego
wyroku oraz oddalenie powództwa. Zarzucił, że zarówno forma wystąpienia
pozwanego ze spółki, jak i przystąpienia do niej K. P. nie były odpowiednie, czyli
złożone na piśmie z podpisem notarialnie poświadczonym. Ponadto pozwany
wskazał, że nie zamierzał przekazać udziału we współwłasności przedmiotowego
lokalu K. P., sam zaś użytkował lokal na podstawie umowy najmu zawartej z
powodami.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 21 lutego 2013 r. uchylił zaskarżony wyrok i
przekazał sprawę do ponownego rozpoznania. Według jego oceny Sąd Rejonowy
trafnie przyjął, że wspólnik występując ze spółki na skutek jednostronnej czynności
prawnej traci nie tylko jej członkostwo, ale także status współwłaściciela majątku
wspólników i to niezależnie od tego, co jest przedmiotem tej wspólności, a więc
również gdy wspólny majątek wspólników spółki obejmuje nieruchomość, bądź prawo
użytkowania wieczystego. Skuteczne jest wypowiedzenie udziału w spółce cywilnej
złożone w formie pisemnej także wówczas, gdy do majątków wspólników należy
nieruchomość, gdyż taki jednostronny akt wystąpienia przez wspólnika ze spółki
pociąga za sobą nie tylko skutek obligacyjny, ale także podporządkowany mu skutek
rzeczowy, ze względu na nadrzędne znaczenie, jakie w spółce cywilnej ma istnienie
osobistej więzi korporacyjnej w postaci członkostwa.
W takim wypadku, dla wywołania skutku prawnego w postaci wykreślenia
w księdze wieczystej jako uprawnionego, wspólnika który wypowiedział swój udział,
jest wystarczające złożenie takiego wypowiedzenia na piśmie z podpisem notarialnie
poświadczonym. Niezachowanie tej formy, wymaganej unormowaniem zawartym
w art. 31 ust. 1 u.k.w.h., może być usunięte jego zdaniem w drodze powództwa,
przewiedzianego w art. 10 u.k.w.h. Stwierdził, że pozwany takie oświadczenie złożył
4
w formie pisemnej, pomimo zastrzeżeń wyartykułowanych w tym zakresie w apelacji,
gdyż wynika ono z treści dołączonej do akt umowy spółki cywilnej G. S.C. z dnia 29
kwietnia 2008 r. (k. 17) i dodatkowo nawet oświadczenia pełnomocnika skarżącego,
który wprost przyznał na rozprawie w dniu 23 sierpnia 2012 r. (k. 58), że w jego
ocenie do wystąpienia mocodawcy ze składu osobowego spółki cywilnej doszło
i „co nastąpiło w formie pisemnej, zwykłej, bez zachowania formy aktu notarialnego".
Wyraził zapatrywanie, że Sąd pierwszej instancji zupełnie jednak pominął
kwestię formy, jaką powinno mieć oświadczenie powoda K. P., który przystąpił do
spółki, ażeby wywołać skutek rzeczowy w postaci uzyskania statusu współwłaściciela
nieruchomości należącej do majątku wspólnego dotychczasowych wspólników spółki
cywilnej. Jego zdaniem na skutek wystąpienia wspólnika ze spółki dotychczasowy
wspólny majątek staje się ex lege współwłasnością łączną tylko tych wspólników,
którzy w niej pozostali. Natomiast gdy do spółki przystąpił nowy wspólnik, składając
oświadczenie woli o przystąpieniu w formie pisemnej (vide: umowa spółki cywilnej G.
S.C. z 28 kwietnia 2008 r., k. 5), to jest ono co do zasady skuteczne powodując
zmianę dotychczasowej umowy, gdyż przepisy o spółce cywilnej przewidują dla
zawarcia umowy spółki cywilnej tylko formę pisemną dla celów dowodowych, czyli co
do zasady zmiana takiej umowy nie wymaga zachowania szczególnej formy (art. 77
k.c.). Nie można natomiast było, bez zachowania formy aktu notarialnego, skutecznie
ustanowić współwłasności łącznej przedmiotowej nieruchomości pomiędzy aktualnymi
wspólnikami (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 kwietnia 2008 r., I CSK 473/07 i
uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego czerwca 2007 r., III CZP 164/06, OSNC
2008, nr 1, poz. 5).
Zwrócił w końcu uwagę na to, że powodowie domagali się uzgodnienia treści
księgi wieczystej w dziale drugim Kw nr 41105 w ten sposób, że jako właściciel
zostanie wpisana nie tylko H. P., a jako współwłaściciel - jedynie na podstawie
pisemnego oświadczenia - powód K. P. Z tego względu zalecił, aby przy ponownym
rozpoznaniu sprawy, Sąd pierwszej instancji zbadał, czy jest faktycznie możliwie
uwzględnienie powództwa zawierającego takie roszczenie jak ujęte w pozwie z 6
listopada 2011 r. i czy jest możliwie uzyskanie przez K. P., z pominięciem formy aktu
notarialnego, statusu współwłaściciela nieruchomości należącej do spółki, mając przy
5
tym na względzie, że w sprawie o usunięcie niezgodności między stanem prawnym
nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym
sąd jest związany żądaniem (por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 18 maja 2010 r., III CZP 134/09, OSNC 2010, nr 10, poz. 131).
Wyraził także zapatrywanie, że uchylenie orzeczenia miało także na celu zachowanie
konstytucyjnej zasady dwuinstancyjności.
Orzeczenie to zaskarżył zażaleniem pozwany. Zarzucając naruszenie art. 386
k.p.c. wniósł o jego uchylenie i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w O.
do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 3941
§ 11
k.p.c. - w brzmieniu nadanym ustawą z dnia
16 września 2011 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz
niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 233, poz. 1381), która weszła w życie z dniem
3 maja 2012 r. - zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje także w razie uchylenia
przez sąd drugiej instancji wyroku sądu pierwszej instancji i przekazania sprawy do
ponownego rozpoznania.
W uzasadnieniu projektu nowelizacji wskazano, że instytucja uchylenia wyroku
sądu pierwszej instancji wraz z przekazaniem sprawy do ponownego rozpoznania jest
nadużywana, zaś obecny model postępowania cywilnego zakłada, że druga instancja
stanowi instancję merytoryczną, w ramach której rozpoznanie sprawy powinno
nastąpić ex novo i zakończyć się wydaniem merytorycznego rozstrzygnięcia
kończącego spór pomiędzy stronami.
W uchwale składu siedmiu sędziów z 31 stycznia 2008 r., III CZP 49/07 (OSNC
2008, nr 6, poz. 55), Sąd Najwyższy wyjaśnił, że sąd drugiej instancji rozpoznający
sprawę na skutek apelacji nie jest związany przedstawionymi w niej zarzutami
dotyczącymi naruszenia prawa materialnego, wiążą go natomiast zarzuty dotyczące
naruszenia prawa procesowego; w granicach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod
uwagę nieważność postępowania.
Zgodnie z art. 386 § 4 k.p.c., poza wypadkami określonymi w § 2 i 3, sąd
drugiej instancji może uchylić zaskarżony wyrok i przekazać sprawę do ponownego
6
rozpoznania tylko w razie nierozpoznania przez sąd pierwszej instancji istoty sprawy
albo gdy wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego
w całości.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się jednolicie, że do
nierozpoznania istoty sprawy dochodzi wtedy, gdy rozstrzygnięcie sądu pierwszej
instancji nie odnosi się do tego, co było przedmiotem sprawy, gdy zaniechał on
zbadania materialnej podstawy żądania albo merytorycznych zarzutów strony,
bezpodstawnie przyjmując, że istnieje przesłanka materialnoprawna lub procesowa
unicestwiająca roszczenie (por. wyrok Sądu Najwyższego z 9 stycznia 1936 r.,
C 1839/36, Zb. Orz. 1936, poz. 315; postanowienia Sądu Najwyższego: z 23 września
1998 r., II CKN 897/97, OSNC 1999, nr 1, poz. 22; z 15 lipca 1998 r. II CKN 838/97,
LEX nr 50750; z 3 lutego 1999 r., III CKN 151/98, LEX nr 519260; wyroki Sądu
Najwyższego: z 12 lutego 2002 r., I CKN 486/00, OSP 2003 nr 3, poz. 36;
z 21 października 2005 r., III CK 161/05, LEX nr 178635; z 12 listopada 2007 r., I PK
140/07, OSNP 2009, nr 1-2, poz. 2). Do nierozpoznania istoty sprawy przez sąd
pierwszej instancji dochodzi w szczególności w razie oddalenia powództwa z uwagi na
przyjęcie braku legitymacji procesowej po którejś ze stron albo z uwagi na
wygaśnięcie lub przedawnienie roszczenia, jeżeli sąd pierwszej instancji sformułuje
takie wnioski na podstawie samych tylko twierdzeń stron, czy po przeprowadzeniu
ograniczonego postępowania dowodowego, a sąd drugiej instancji oceny tej nie
podzieli (por. wyroki Sądu Najwyższego z 23 września 1998 r., II CKN 897/97, OSNC
1999, nr 1, poz. 22 oraz z 14 maja 2002 r., V CKN 357/00, LEX nr 55513).
Ustalenia sądu pierwszej instancji wraz z możliwością ich uzupełnienia przez
sąd drugiej instancji pozwalają dojść do wniosku, że sąd pierwszej instancji rozpoznał
istotę sprawy, a także iż wydanie wyroku przez sąd drugiej instancji nie wymaga
przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości. Oczywiście w sprawie
zostało już przeprowadzone dwuinstancyjne postępowanie sądowe, a więc nie
wchodzi w rachubę naruszenie art. 78 Konstytucji. W tym stanie rzeczy, nie wystąpiły
ustawowe przesłanki uchylenia zaskarżonego wyroku, określone w art. 386 § 4 k.p.c.
Z tych względów zażalenie jako uzasadnione należało uwzględnić na
podstawie art. 39815
w związku z art. 3941
§ 3 k.p.c.
7