Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 156/13
POSTANOWIENIE
Dnia 19 czerwca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
SSN Agnieszka Piotrowska
SSN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w P.
przy uczestnictwie S. B.
o umieszczenie w domu pomocy społecznej bez zgody uczestnika,
na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 19 czerwca 2013 r.,
na skutek skargi kasacyjnej uczestnika postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego w W.
z dnia 5 października 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 5 października 2012 r. oddalił
apelację uczestnika postępowania, S. B., od postanowienia Sądu Rejonowego z
dnia 25 kwietnia 2012 r., ustalającego na wniosek Miejskiego Ośrodka Pomocy
Społecznej w P., że zachodzą przesłanki do umieszczeni go w domu pomocy
społecznej bez jego zgody.
Sąd Rejonowy ustalił, że uczestnik - cierpiący na schizofrenię paranoidalną,
kilkakrotnie leczony w szpitalach psychiatrycznych - mieszkał z matką do chwili jej
śmierci w lipcu 2011 r. Po śmierci matki brat uczestnika, K. B., sprzedał lokal, w
którym matka mieszkała. Wskutek tego uczestnik stał się bezdomny. Do nadejścia
mrozów mieszkał w domku letniskowym swojej ciotki, H. B. Potem przeniósł się do
piwnicy bloku, w którym wcześniej mieszkał z matką. Utrzymuje się z renty w
wysokości 700 zł. Brat nie interesuje się jego losem, a ciotka nie może zapewnić
mu prawidłowej opieki, sama jej wymaga. Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w P.
nie jest w stanie zapewnić uczestnikowi mieszkania socjalnego. W okresie od
połowy grudnia 2011 r. do początku kwietnia 2012 r. uczestnik był hospitalizowany
w trybie art. 23 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego
(Dz. U. 2011.231.1375 ze zm. – dalej: „u.o.z.p.”). Następnie zamieszkał w
pensjonacie socjalnym Ojców Kamilianów. Potrafi samodzielnie zaspokajać
podstawowe potrzeby. Nie jest jednak zdolny do samodzielnego funkcjonowania.
Wymaga stałej pomocy oraz nadzoru osób trzecich ze względu na konieczność
leczenia farmakologicznego. Do czasu hospitalizacji na przełomie 2011/2012 r. nie
zażywał zapisywanych mu leków. Zaznaczyły się u niego negatywne objawy
schizofrenii. Nastąpiła dezorganizacja osobowości. Występujące cechy ubytkowe
schizofrenii nie poddają się leczeniu. Ze względu na utrwalone zaburzenia myślenia
uczestnik nie jest w stanie samodzielnie podjąć decyzji co do umieszczenia w domu
pomocy społecznej.
Ustalenia te Sąd Rejonowy oparł na pisemnych opiniach sądowo -
psychiatrycznych, ustnej, uzupełniającej opinii sądowo - psychiatrycznej,
zeznaniach świadków oraz wyjaśnieniach osoby reprezentującej wnioskodawcę.
3
W ocenie Sądu Rejonowego dokonane ustalenia pozwalały uznać za
spełnione określone w art. 39 ust. 1 u.o.z.p. przesłanki przyjęcia uczestnika do
domu pomocy społecznej bez jego zgody. Zdiagnozowano u niego chorobę
psychiczną. Nie przyjmował długo leków. Istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że
nie będzie ich przyjmował także w przyszłości. Mimo iż nie wymaga leczenia
szpitalnego, wymaga ze względu swą chorobę stałej opieki i nadzoru nad
leczeniem, a ani jednego, ani drugiego nie mogą mu zapewnić członkowie rodziny.
Nie jest też w stanie samodzielnie zaspokoić swoich potrzeb mieszkaniowych.
W rezultacie zagrożone jest jego zdrowie i życie. Umieszczenie w domu pomocy
społecznej jest więc w jego interesie.
Oddalając apelację, w której uczestnik zarzucił Sądowi Rejonowemu
w szczególności naruszenie art. 3 pkt. 4 i art. 39 u.o.z.p. oraz art. 328 k.p.c.
w związku z art. 233 i 13 § 2 k.p.c. oraz art. 42 u.o.z.p. – przez sporządzenie
uzasadnienia na podstawie wzajemnie wykluczających się okoliczności
faktycznych, a także naruszenie art. 217 § 1 i 2 k.p.c. w związku z art. 42 u.o.z.p. –
przez pominięcie prawidłowo zgłoszonych dowodów - oraz naruszenie art. 233 § 1
i 2 w związku z art. 42 u.o.z.p. - przez dowolną i wybiórczą ocenę materiału
dowodowego - Sąd Okręgowy wyjaśnił, że ustalenia faktyczne Sądu Rejonowego
są prawidłowe, a „zaskarżone postanowienie jest trafne i odpowiada prawu”.
Ponadto, po przytoczeniu treści art. 38 i art. 39 ust. 1 u.o.z.p., wskazał, że
skierowanie osoby chorej psychicznie do zakładu opieki społecznej na podstawie
art. 39 ust. 2 u.o.z.p. uwarunkowane jest zagrażającą życiu tej osoby niemożnością
korzystania przez nią z opieki innych osób. W ocenie Sądu Okręgowego, ustalenia
Sądu Rejonowego wskazują na to, że uczestnik cierpi na schizofrenię
paranoidalną, która spowodowała dezorganizację jego osobowości, a w rezultacie
tego - niemożność zapewnienia sobie należytej opieki. Uczestnik, aby prawidłowo
funkcjonować, potrzebuje opieki innych osób, której nie jest w stanie zapewnić mu
jego rodzina. W toku postępowania przebywał najpierw w pensjonacie socjalnym
Ojców Kamilianów, a następnie w Domu Pomocy Społecznej w O. Na koniec Sąd
Okręgowy zanegował zarzut nieprawidłowej oceny materiału dowodowego przez
Sąd Rejonowy, w szczególności opinii biegłego lekarza z zakresu psychiatrii.
4
W skardze kasacyjnej na postanowienie Sądu Okręgowego uczestnik
zarzucił: naruszenie art. 316 § 1 w związku z art. 391 § 1 i art. 13 § 2 k.p.c. oraz art.
42 u.o.z.p. przez nieuwzględnienie, że w chwili zamknięcia rozprawy apelacyjnej
uczestnik kontynuował regularne leczenie farmakologiczne; naruszenie art. 382
w związku z art. 378 § 1 i art. 13 § 2 k.p.c. oraz art. 42 u.o.z.p. przez
nieustosunkowanie się do zarzutów podniesionych przez uczestnika w apelacji;
naruszenie art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 i art. 13 § 2 k.p.c. oraz art. 42
u.o.z.p. przez niewyjaśnienie podstawy prawnej zaskarżonego orzeczenia
(ograniczenie się jedynie do przytoczenia treści art. 38 i 39 ust. 1 i 2 u.o.z.p.)
i wynikającą stąd niemożność kontroli kasacyjnej zaskarżonego orzeczenia;
naruszenie art. 38 i 39 ust. 1 u.o.z.p. przez błędne przyjęcie, że ze stanu
faktycznego sprawy wynika, iż brak opieki zagrażał życiu uczestnika; naruszenie
art. 39 ust. 2 u.o.z.p. przez jego bezpodstawne zastosowanie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Orzeczenie sądu drugiej instancji wydane na skutek apelacji musi opierać
się na ustalonej samodzielnie przez ten sąd podstawie faktycznej i prawnej,
ponieważ postępowanie apelacyjne jest, stosownie do przepisów art. 378 § 1 i art.
382 oraz związanego z nimi przepisu art. 381 k.p.c. (mających zgodnie z art. 13 § 2
zastosowanie także w postępowaniu nieprocesowym), kontynuacją merytorycznego
rozpoznania sprawy (por. w szczególności uchwały składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego – zasady prawne - z dnia 23 marca 1999 r., III CZP 59/98, i z dnia
31 stycznia 2008 r., III CZP 49/07). Przyjmuje się, że gdy sąd odwoławczy uznaje
ustalenia faktyczne i oceny prawne sądu pierwszej instancji za trafne, wywiązanie
się z przewidzianego w art. 328 § 2 k.p.c. obowiązku wskazania w uzasadnieniu
orzeczenia podstaw rozstrzygnięcia może nastąpić przez samo oświadczenie
o akceptacji ustaleń faktycznych i ocen prawnych sądu pierwszej instancji
(por. przede wszystkim orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 1935 r.,
C III 680/34, Zb. Urz. 1935, nr 10, poz. 379, i z dnia 10 listopada 1998 r., III CKN
792/98).
Już więc sama wzmianka w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia
o akceptacji ustaleń faktycznych dokonanych przez Sąd Rejonowy oraz o trafności
5
i zgodności z prawem wydanego przez ten Sąd postanowienia wystarczała do
wywiązania się z zawartego w art. 328 § 2 k.p.c. obowiązku wskazania podstawy
faktycznej i prawnej rozstrzygnięcia. A jak wiadomo, w wyjaśnieniach dotyczących
podstawy prawnej zaskarżonego postanowienia wymieniony został ponadto
wyraźnie art. 39 ust. 1 w związku z art. 38 u.o.z.p. W konsekwencji, podniesiony
w skardze kasacyjnej zarzut naruszenie art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 i art.
13 § 2 k.p.c. oraz art. 42 u.o.z.p. przez niewyjaśnienie podstawy prawnej
zaskarżonego orzeczenia jest chybiony.
2. Nie mógł odnieść zamierzonego skutku także zarzut naruszenia art. 39
ust. 2 u.o.z.p. przez jego bezpodstawne zastosowanie w sprawie. Wymienienie art.
39 ust. 2 u.o.z.p. w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia nosi znamiona
oczywistej omyłki, polegającej na wskazaniu tego przepisu zamiast art. 39 ust. 1
u.o.z.p. Artykuł 39 ust. 2 u.o.z.p. przyznaje legitymację do wystąpienia z wnioskiem
o przyjęcie do domu opieki społecznej kierownikowi szpitala psychiatrycznego,
a w sprawie wnioskodawcą jest organ do spraw pomocy społecznej, legitymowany
w myśl art. 39 ust. 1 u.o.z.p. Poza tym wniosek kierownika szpitala
psychiatrycznego może dotyczyć osoby przebywającej w szpitalu, niezdolnej do
samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, potrzebującej
stałej opieki i pielęgnacji, bez konieczności dalszego leczenia w szpitalu, zaś
w zawartych w zaskarżonym postanowieniu wyjaśnieniach, wśród których
wymieniony został art. 39 ust. 2 u.o.z.p., jest mowa o zagrożeniu dla życia -
wymienionej w art. 39 ust. 1 u.o.z.p. przesłance przyjęcia do domu opieki
społecznej na wniosek organu do spraw pomocy społecznej.
3. Naruszenie art. 382 w związku z art. 378 § 1 i art. 13 § 2 k.p.c. oraz art. 42
u.o.z.p. skarżący wiąże z nieustosunkowaniem się przez Sąd Okręgowy
w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia do podniesionych w apelacji
zarzutów: nierozpoznania istoty sprawy, nieuwzględnienia prawidłowo zgłoszonych
wniosków dowodowych o przesłuchanie niektórych świadków (E. D., A. K., E. S.),
nieprzeprowadzenia dowodów z określonych dokumentów (z akt niektórych
postępowań). W istocie chodzi tu więc tylko, mimo wymienienia także, i to na
pierwszym miejscu, art. 382 k.p.c., o naruszenie art. 378 § 1 w związku z art. 13 § 2
k.p.c. i art. 42 u.o.z.p. (por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego -
6
zasada prawna - z dnia 31 stycznia 2008 r., III CZP 49/07); co do naruszenia art.
382 k.p.c. jako podstawy kasacyjnej zob. np. postanowienie Sądu Najwyższego z
dnia 26 marca 1998 r., II CKN 815/97.
Naruszenie przepisów postępowania może, zgodnie z art. 3983
§ 1 pkt 2
k.p.c., stanowić podstawę kasacyjną jedynie wtedy, gdy mogło mieć istotny wpływ
na wynik sprawy. W niniejszej sprawie nieustosunkowanie się wprost przez Sąd
Okręgowy do wskazanych wyżej zarzutów apelacyjnych nie daje jednak podstaw
do stwierdzenia takiego uchybienia art. 378 § 1 k.p.c., o jakim mowa w art. 3983
§ 1
pkt 2 k.p.c.
Podniesiony w apelacji przez uczestnika zarzut nierozpoznania istoty sprawy
należy uznać za wynik nieporozumienia. Nierozpoznanie istoty sprawy przez sąd
pierwszej instancji następuje w razie zaniechania zbadania przez ten sąd
materialnej przesłanki żądania powoda (wnioskodawcy), zazwyczaj na skutek
bezpodstawnego stwierdzenia braku pozytywnej przesłanki jurysdykcyjnej - np.
legitymacji procesowej strony - lub przyjęcia istnienia tzw. negatywnej przesłanki
jurysdykcyjnej - np. przedawnienia dochodzonego roszczenia - (por. oryginalne
wersje wyroków Sądu Najwyższego: z dnia 20 września 2001 r., II CKN 586/00,
z dnia 24 marca 2004 r., I CK 505/03, z dnia 15 października 2009 r., I CSK 84/09,
z dnia 25 lutego 2010 r., V CSK 242/09, z dnia 22 września 2011 r., V CSK 472/10).
W sprawie taka sytuacja niewątpliwie nie wystąpiła.
Nie mogły odnieść zamierzonych skutków także dwa pozostałe, wymienione
wyżej zarzuty apelacyjne skarżącego. Sąd Rejonowy w uzasadnieniu swego
orzeczenia wyjaśnił, dlaczego nie przeprowadził dowodu z zeznań E. D., A. K. i E.
S. oraz dowodu z akt postępowania administracyjnego na okoliczności związane z
wymeldowaniem uczestnika oraz brakiem agresji i prób samobójczych z jego
strony. Uznał te okoliczności za niemające znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy, a
ich dowodzenie za mogące się jedynie przyczynić do przedłużenia postępowania -
szkodliwego z punktu widzenia dobra uczestnika, wymagającego zapewnienia mu
możliwie szybko właściwej opieki. Wyjaśnienia te przekonują.
4. Zgodnie z art. 316 § 1 k.p.c. – mającym zastosowanie także
w postępowaniu apelacyjnym - sąd wydaje orzeczenie, biorąc za podstawę stan
7
rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy. Wbrew twierdzeniom skargi
kasacyjnej, Sąd Okręgowy, miał na względzie fakt zażywania leków przez
uczestnika po hospitalizacji zakończonej z początkiem kwietnia 2012 r., ponieważ
fakt ten ustalił i poddał ocenie w zestawieniu z pozostałym materiałem dowodowym
już Sąd Rejonowy. Fakt ten był zatem objęty ogólną formułą użytą przez Sąd
Okręgowy o aprobacie ustaleń faktycznych i ocen prawnych Sądu Rejonowego. Jak
wiadomo, Sąd Rejonowy uznał za wysoce prawdopodobne, że uczestnik mimo
rozpoczęcia zażywania przepisanych leków po wyjściu ze szpitala w kwietniu
2012 r., w przyszłości nie będzie ich – tak jak to miało miejsce wcześniej –
przyjmował w razie niezapewnienia mu opieki w domu pomocy społecznej.
5. Według art. 38 u.o.z.p., osoba która wskutek choroby psychicznej lub
upośledzenia umysłowego nie jest zdolna do zaspokajania podstawowych potrzeb
życiowych i nie ma możliwości korzystania z opieki innych osób oraz potrzebuje
stałej opieki i pielęgnacji, lecz nie wymaga leczenia szpitalnego, może być za jej
zgodą lub zgodą jej przedstawiciela ustawowego przyjęta do domu pomocy
społecznej. Zgodnie zaś z art. 39 ust. 1 u.o.z.p., jeżeli osoba, o której mowa w art.
38 u.o.z.p., lub jej przedstawiciel ustawowy nie wyrażają zgody na przyjęcie jej do
domu pomocy społecznej, a brak opieki zagraża życiu tej osoby, organ do spraw
pomocy społecznej może wystąpić do sądu opiekuńczego miejsca zamieszkania tej
osoby z wnioskiem o przyjęcie do domu pomocy społecznej bez jej zgody.
Sądy orzekające w sprawie trafnie przyjęły, że dokonane ustalenia
uzasadniały stwierdzenie spełnienia w odniesieniu do uczestnika przewidzianych
w art. 39 ust. 1 w związku z art. 38 u.o.z.p. przesłanek przyjęcia do domu opieki
społecznej bez jego zgody. W szczególności wykazana została, kwestionowana
w skardze kasacyjnej, przesłanka zagrożenia dla życia uczestnika w razie braku
zapewnienia mu wnioskowanej opieki. Zagrożenie to wynika z bezdomności
uczestnika i jego choroby, wymagającej stałej pomocy w codziennym
funkcjonowaniu oraz stałego nadzoru w zakresie leczenia farmakologicznego.
W okolicznościach sprawy zagrożenie to może usunąć zapewnienie uczestnikowi
opieki instytucjonalnej w domu pomocy społecznej.
8
Z przedstawionych przyczyn Sąd Najwyższy orzekł na podstawie art. 39814
k.p.c. w związku z art. 13 § 2 oraz art. 42 u.o.z.p. jak w sentencji.