Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 399/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 czerwca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Korzeniowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Hajn
SSN Józef Iwulski
w sprawie z wniosku P. K.
przeciwko Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego z udziałem
zainteresowanej A. K.
o składki,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 24 czerwca 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 11 kwietnia 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny wyrokiem z 11 kwietnia 2012 r. zmienił wyrok Sądu
Okręgowego z 27 września 2011 r. i oddalił odwołanie P. K. od decyzji pozwanego
z 18 maja 2011 r., stwierdzającej obowiązek opłacenia dodatkowej składki na
ubezpieczenie społeczne rolników P. K. i jego żony A. K. w okresie od 1
2
października 2009 r. do 30 czerwca 2011 r. oraz L. K. w okresie od 1 czerwca 2009
r. do 31 marca 2011 r., w łącznej kwocie 10.584 zł z odsetkami. Pozwany ustalił, że
P. K. wraz z 3 innymi osobami, wydzierżawił od Agencji Nieruchomości Rolnych
Skarbu Państwa (dalej jako Agencja), na podstawie umowy z 8 lutego 2006 r., 79
ha gruntów (126 ha przeliczeniowych) i łącznie z poprzednimi gruntami ma
gospodarstwo rolne obejmujące obszar 100,66 ha użytków rolnych, co stanowi
157,78 ha przeliczeniowych. Na podstawie nowej regulacji z art. 17 ust. 4 pkt 3
ustawy z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznych rolników (dalej jako
„ustawa o usr”) pozwany stwierdził obowiązek opłacania dodatkowej składki w
wysokości 36% emerytury podstawowej (w przypadku gdy gospodarstwo rolne
obejmuje obszar użytków rolnych powyżej 150 ha przeliczeniowych do 300 ha
przeliczeniowych). Odwołujący się P. K. zarzucił, że nie podlega obowiązkowi
opłacania dodatkowej składki na ubezpieczenie społeczne rolników, gdyż z tytułu
dzierżawy może być uwzględniana tylko ¼ dzierżawionego areału, gdyż po stronie
dzierżawcy występują cztery osoby, stąd łącznie posiadane przez niego grunty nie
przekraczają dolnego progu areału warunkującego dodatkową składkę. Sąd
Okręgowy podzielił argumentację odwołującego się i stwierdził, że na podstawie
nowej regulacji z przepisu art. 17 ust. 4 ustawy o usr do obszaru gospodarstwa
rolnego wlicza się jedynie grunty wchodzące w skład gospodarstwa rolnego
ubezpieczonego. Z uwagi na współwłasność ułamkową oraz współposiadanie
prawa do dzierżawy, niemożliwym jest uznanie, że całość dzierżawionych gruntów
wchodzi w skład gospodarstwa rolnego odwołującego się. Sąd Okręgowy przyjął,
że w skład gospodarstwa rolnego wchodzi wyłącznie ułamkowa część we
współwłasności oraz we współposiadaniu z tytuł dzierżawy, gdyż każdy ze
współwłaścicieli może rozporządzać wyłącznie swoim udziałem we współwłasności.
Tylko ułamkowa część we współposiadaniu może zostać uwzględniona przy
obliczaniu obszaru przeliczeniowego w celu opłacania dodatkowej składki na
ubezpieczenie społeczne rolników. Pozwany błędnie przyjął całość obszaru, w
którym wnioskodawca miał udział we współwłasności i współposiadaniu. Po
właściwym obliczeniu powierzchni jego gospodarstwo rolne nie przekroczyło 100 ha,
tym samym niezasadnym było obciążenie wnioskodawcy obowiązkiem opłacenia
dodatkowej składki. W apelacji pozwany zarzucił naruszenie prawa materialnego
3
oraz błędne ustalenie powierzchni gospodarstwa rolnego według ułamkowego
udziału we współwłasności oraz we współposiadaniu z tytułu umowy dzierżawy. W
umowie dzierżawy nie podzielono gospodarstwa, ani nie określono sposobu
użytkowania. Sąd Apelacyjny dodatkowo ustalił, że zawarta z Agencją umowa
dzierżawy z 8 czerwca 2006 r. przez P. K., D. K., W. W. i E. W. nie określała
sposobu podziału nieruchomości, ani nie wydzielała konkretnych części do
użytkowania dla dzierżawców, dotyczyła gospodarstwa o łącznej powierzchni
126,66 ha przeliczeniowych i obejmowała opisane w umowie działki. W umowie nie
określono sposobu podziału gruntu pomiędzy dzierżawiących. Sąd Apelacyjny
uznał apelację pozwanego za zasadną. Zgodnie z art. 17 ust. 4 ustawy o usr
dodatkowa składka zależy od obszaru użytków rolnych, które obejmuje
gospodarstwo rolnika. Błędne było stanowisko Sądu Okręgowego, że z tytułu
dzierżawy zaliczeniu podlegała tylko 1/4 gruntu, gdyż zawarta z Agencją umowa
dzierżawy nie określała sposobu podziału nieruchomości, ani nie wydzielała
konkretnych części do użytkowania dla dzierżawców. Z tego względu przedmiotem
umowy była rzecz określona ściśle co do miejsca położenia i rodzaju objętych nią
działek o oznaczonych numerach, traktowana jako całość. Odwołujący się w toku
procesu wyraźnie zaznaczył, że Agencja nie chciała wydzierżawić mniejszych
działek. Z tego względu nie ma podstaw do przyjęcia wielości dłużników po stronie
dzierżawców, skoro wolą wydzierżawiającego nie był podział nieruchomości, a
dzierżawcy zawierając umowę zaakceptowali te warunki. Na podstawie tej umowy
wnioskodawca stał się posiadaczem zależnym, którego uprawnienia należy odnieść
do całości gruntu będącego przedmiotem umowy. Przepis art. 17 ust. 4 ustawy o
usr uzależnia zakres obowiązku składkowego od wielkości gruntu będącego
gospodarstwem rolnym strony. W tej kwestii tytułem prawnym jest umowa
dzierżawy. Skoro nie nastąpiło wydzielenie poszczególnych części dla dzierżawców,
to całkowicie dowolne jest uzależnienie rozmiaru obowiązku składkowego tylko od
części gospodarstwa, którego rozmiar ma zależeć od ilości dzierżawców. Taka
praktyka jest sprzeczna z powiązaniem tytułu prawnego – treści umowy dzierżawy
z wymiarem składek w rozumieniu art. 17 ust. 4 ustawy o usr. Odmienna ocena
zmierza jedynie do bezpodstawnego zmniejszenia własnego zobowiązania. Inny
jest rodzaj więzi pomiędzy dzierżawcami, a wydzierżawiającymi w zakresie
4
wykonywania tej umowy, zupełnie inny jest charakter zobowiązania do opłacania
należnych składek. To ostatnie zobowiązanie jest własnym zobowiązaniem strony,
a jedynie wysokość należności z tego tytułu uwarunkowana jest wielkością
posiadanego gospodarstwa rolnego.
W skardze kasacyjnej odwołujący się zarzucił naruszenie art. 17 ust. 4
ustawy o usr przez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że z uwagi na
współwłasność ułamkową oraz współposiadanie prawa do dzierżawy wykazane
grunty w całości wchodzą w skład gospodarstwa rolnego powoda (odwołującego
się). We wniosku o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania wskazano na
podstawy z art. 3989
§ 1 pkt 2 i 4 k.p.c. Skarżący wniósł o zmianę bądź o uchylenie
wyroku i przyjęcie, że w skład gospodarstwa rolnego wchodzi wyłącznie udział w ¼
w gruntach dzierżawionych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty skargi kasacyjnej nie uzasadniają jej wniosków. W podstawie
kasacyjnej ograniczają się tylko do zarzutu naruszenia art. 17 ust. 4 ustawy o usr i
w takich granicach skarga powinna być rozpoznana (art. 39813
§ 1 k.p.c.). Zgodnie
z nową regulacją art. 17 ust. 4 ustawy o usr rolnik, którego gospodarstwo rolne
obejmuje określony obszar użytków rolnych (powyżej 50 ha przeliczeniowych),
opłaca dodatkową składkę miesięczną na ubezpieczenia społeczne, w wysokości
zależnej od obszaru użytków rolnych (12% emerytury podstawowej - w przypadku
gdy gospodarstwo rolne obejmuje obszar użytków rolnych do 100 ha
przeliczeniowych; 24% emerytury podstawowej - w przypadku gdy gospodarstwo
rolne obejmuje obszar użytków rolnych powyżej 100 ha przeliczeniowych do 150 ha
przeliczeniowych; 36% emerytury podstawowej - w przypadku gdy gospodarstwo
rolne obejmuje obszar użytków rolnych powyżej 150 ha przeliczeniowych do 300 ha
przeliczeniowych; 48% emerytury podstawowej - w przypadku gdy gospodarstwo
rolne obejmuje obszar użytków rolnych powyżej 300 ha przeliczeniowych). Widać
więc od razu, że art. 17 ust. 4 ustawy o usr nie reguluje wszystkich kwestii
materialnoprawnych do których odwołuje się skarżący, zwłaszcza dotyczących
prawa rzeczowego i zobowiązaniowego. O korzystnym dla skarżącego
5
rozstrzygnięciu decydować ma podział dzierżawionych gruntów pomiędzy cztery
osoby, stąd w jego przypadku obszar gospodarstwa rolnego łącznie z gruntami
dzierżawionymi, lecz tylko w ¼ części, nie przekraczałby areału uzasadniającego
obciążenie dodatkową składką na ubezpieczenie społeczne rolników.
Zarzuty skargi nie są zasadne. Należy wyjść od stwierdzenia, że
rozstrzygającego znaczenia nie ma umowa zawarta przez skarżącego i pozostałych
trzech rolników, dotycząca podziału gruntów dzierżawionych od Agencji. Umowa ta
jedynie potwierdza, że skarżący ma prawo do całego przedmiotu umowy dzierżawy.
Umowa wszak swą legitymację czerpie z tego, że osobom, które ją zawarły,
przysługuje wspólne, pierwotne prawo do jednego przedmiotu dzierżawy. Z umowy
dzierżawy zawartej z Agencją wynika, że dzierżawca jest jeden, choć stanowią go
cztery osoby. Rolnicy, którzy otrzymali przedmiot dzierżawy mają prawo do
posiadania całej dzierżawionej nieruchomości. Z mocy umowy dzierżawy stali się
współposiadaczami i podobnie jak przy współwłasności posiadają nieruchomość
jako całość, co nie wyklucza zawarcia umowy o podziale nieruchomości do
korzystania (quod usum).
Podstawowe znaczenie ma więc umowa dzierżawy zawarta z Agencją, na
mocy której skarżący i trzy inne osoby uzyskali jako jeden dzierżawca grunty rolne
od Agencji. Stroną umowy jest jeden dzierżawca, choć stanowią go cztery osoby.
W zobowiązaniu więź prawna zachodzi między wierzycielem i dłużnikiem. Takie
strony występują w umowie dzierżawy i dzierżawcą może być kilka osób. Innymi
słowy na podstawie umowy dzierżawy nieruchomość dzierżawiona przysługuje
skarżącemu i pozostałym trzem rolnikom jako całość (art. 693 k.c.). Jeżeli osoby te
zawarły dalszą umowę o podziale nieruchomości, to tylko dlatego, że mogą w
ramach pierwotnego uprawnienia dzierżawcy decydować w odniesieniu do całości.
Nie inaczej wynika z umowy dzierżawy, gdyż jej przedmiotem jest
nieruchomość jako całość, ściśle opisana oraz określona w umowie, czyli
składająca się zasadniczo z gruntów ornych, ale także z terenów zabudowanych i
nieużytków (§ 2 umowy). Również jako całość przedmiot umowy dzierżawy traktuje
Agencja, gdyż nie wydzierżawiła wydzielonych części (areału) poszczególnym
rolnikom, lecz opisane w umowie gospodarstwo rolne dzierżawcy, którym jest
czterech rolników. Nie było i nie jest wykluczone porozumienie pomiędzy nimi przed
6
przystąpieniem do dzierżawy oraz po objęciu gruntów na podstawie umowy
dzierżawy, z tym, że umowa taka ma znaczenie tylko między nimi. To, że
skarżącemu wskutek umowy przypadła ¼ gruntów nie oznacza, że skarżący
przestał być dzierżawcą całości areału otrzymanego od Agencji. Z tytułu umowy
dzierżawy zawartej z Agencją jest posiadaczem zależnym całości dzierżawionych
gruntów (art. 336 k.c.). Innymi słowy podział faktyczny lub umowny potwierdza tylko
prawo do całości dzierżawionego areału. Rolnicy, którzy otrzymali nieruchomość w
dzierżawę nie mogą jednak żądać „zniesienia współposiadania”, czyli nie mają
takiego uprawnienia jak współwłaściciele w odniesieniu do współwłasności (art. 210
k.c.).
Z umowy dzierżawy nie wynika też, iżby Agencja wyraziła zgodę na podział
wydzierżawionego gospodarstwa rolnego pomiędzy osoby dzierżawiące. Agencja
jest dzierżycielem państwowych nieruchomości rolnych, stąd jeżeli wydzierżawia te
nieruchomości, to dzierżawca jako posiadacz zależny zastępuje ją co do całości
przedmiotu dzierżawy. Na tym tle i zważając na argumentację podaną wyżej, nie
jest uzasadnione twierdzenie skarżącego, że „świadczeniem podzielnym jest
wzajemne świadczenie wydzierżawiającego, czyli Agencji Nieruchomości Rolnych,
które polega na oddaniu dzierżawcom nieruchomości do używania i pobierania
pożytków”. Na marginesie można zauważyć, że umowa dotycząca podziału
dzierżawionych nieruchomości, na którą powołuje się skarżący, nie określa
rzeczowo i konkretnie podziału (działek) dzierżawionego gospodarstwa. Jednak
nawet podział nieruchomości do korzystania nie znosi prawa każdego do całości
nieruchomości. Bez znaczenia jest wówczas twierdzenie, że nie dochodzi do
istotnej zmiany przedmiotu i wartości świadczenia w przypadku faktycznego
podziału użytkowanych części gruntu. Nie należy pomijać, że dzierżawa gruntów od
Agencji daje dzierżawcy określone uprawnienia związane z dzierżawą, które
odnoszą się do całości a nie tylko do części dzierżawionych gruntów. Przykładowo
można wskazać na pierwszeństwo w nabyciu nieruchomości (art. 29 ust. 1 pkt 3
ustawy z 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi
Skarbu Państwa) czy uzyskanie nieruchomości w dalszą dzierżawę bez przetargu
(art. 39 ust. 2 pkt 1 tej ustawy).
7
Przedmiotem regulacji art. 17 ust. 4 ustawy usr jest zasadniczo dodatkowa
składka na ubezpieczenie społeczne rolników zależna od wielkości gospodarstwa
rolnego. Jednakże przepis ten udziela też odpowiedzi w podstawowej kwestii w tej
sprawie, gdyż przy ustalaniu wielkości gospodarstwa rolnego nie wymaga badania
cywilnego prawa (tytułu) do gruntów (własności, posiadania), lecz ma na uwadze
samo potencjalne władanie lub posiadanie określonego areału gruntów, gdyż
uprawnienie rolnika do tych gruntów określone zostało słowem „obejmuje”.
Semantycznie słowo to odnosi się do wielu desygnatów. Jego znaczenie jest
szersze niż pojęcie prawa rzeczowego lub tytułu wynikającego z umowy.
Uprawnione byłoby więc nawet odnoszenie dodatkowej składki na ubezpieczenie
społeczne rolników do faktycznego podsiadania gruntów rolnych bez tytułu
prawnego, co wykracza poza potrzebę argumentacji w tej sprawie. Wystarczy
wskazać, że rolnicy, którzy dzierżawią nieruchomość (gospodarstwo rolne) ponoszą
wspólną odpowiedzialność wobec wydzierżawiającego jako jedna strona, podobnie
wspólnie ponoszą ciężary publiczne, związane z posiadaniem dzierżawionej
nieruchomości.
Nieuprawniony jest zatem zarzut, że organ rentowy uzyskuje składkę na
ubezpieczenie społeczne od każdego rolnika, co ma być nieprawidłowe, gdyż
otrzymuje „czterokrotną wartość składek” na ubezpieczenia społeczne, czyli taką
jaka przysługiwałaby z odrębnych gospodarstw rolnych obejmujących łącznie aż
514,13 ha (powierzchnia dzierżawiona x 4). Zarzut ten jest błędny, gdyż składka na
ubezpieczenia społeczne rolnika wynika z indywidualnego podlegania
ubezpieczeniom. Składka na ubezpieczenia społeczne jest długiem indywidualnym
ubezpieczonego, stąd nieuprawnione jest odwoływanie się w uzasadnieniu skargi
do konstrukcji świadczenia podzielnego (art. 379 k.c.), skoro dłużnikiem składki jest
sam ubezpieczony. Należy więc odróżnić regulacje prawa ubezpieczeń
społecznych dotyczące składek, a przede wszystkim dotyczące podlegania
ubezpieczeniu społecznemu rolników, od regulacji dotyczących tytułu do gruntów,
na których rolnik prowadzi działalność rolniczą. Jak wyżej zauważono tytuł ten
ujmowany jest w ustawie szeroko jako podstawa dodatkowej składki na
ubezpieczenia społeczne (art. 17 ust. 4 ustawy o usr). Przez umowę między sobą
rolnicy nie mogą zmienić umowy z Agencją. Na podstawie własnej umowy rolnicy
8
nie stali się odrębnymi dzierżawcami. Niedopuszczalne jest więc twierdzenie skargi
o solidarnej odpowiedzialności dzierżawców i to na podstawie ustawy, gdyż nie było
odrębnych (samodzielnych) dzierżaw i nie ma odrębnego statusu dzierżawców.
Ustawa z 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi
Skarbu Państwa takiej sytuacji nie przewiduje, czyli zmiany statusu z mocy własnej
umowy na „współdzierżawcę” czy „samodzielnego dzierżawcę” części
nieruchomości pierwotnie otrzymanej od Agencji do wspólnej dzierżawy. Tak
prowadzona argumentacja jest też przeciw wnioskom skarżącego, bo legitymacja
do umownego podziału odpowiedzialności wynika z odpowiedzialności za całość
zobowiązania (art. 366, art. 369 k.c.). Tak jest w przypadku jednej dzierżawy przez
kilka osób, gdyż zgodnie z umową z Agencją, każdy znajduje się w sytuacji
pozwalającej na korzystanie z całej dzierżawionej rzeczy, a ponadto do istnienia
posiadania wystarcza przy tym sama możność takiego postępowania, nie jest
natomiast konieczne wykonywanie władztwa.
W systemie powszechnym składka na ubezpieczenie społeczne zależy
generalnie od dochodu zatrudnianego (podstawy wymiaru) lub określana jest w
granicach minimalnych w przypadku działalności gospodarczej. Ustawodawca w
nowej regulacji o dodatkowej składce na ubezpieczenie społeczne rolników nie
przyjął dochodu jako podstawy składek na ubezpieczenie społeczne rolników, gdyż
dochód ten nie jest oficjalnie liczony, stąd odwołał się do areału gospodarstwa
rolnego rolnika. W istocie jest to rozwiązanie oparte na ryczałcie, ustalanym w
zależności od powierzchni gospodarstwa. Decyduje ona o dodatkowej składce na
ubezpieczenie społeczne. Innymi słowy nieuprawniony jest zarzut skargi, że
dodatkowa składka na ubezpieczenia społeczne nie jest dopuszczalna, gdyż osoby
które wydzierżawiły grunty podzieliły je między siebie w równych częściach. Należy
powtórzyć stwierdzenie, że Agencja wydzierżawiła całość gospodarstwa i umowa
dzierżawy dotyczy zorganizowanej całości (§ 2). Uprawnione jest również
stwierdzenie, że większe gospodarstwo pozwala uzyskać większe dochody,
niezależnie nawet od wspólnego gospodarowania, kiedy koszty rozkładają się na
większy areał.
Za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi,
budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą
9
stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z
prowadzeniem gospodarstwa rolnego (art. 553
k.c.). Definicja ta nie jest sprzeczna
z regulacją art. 17 ust. 4 ustawy o usr, gdyż gospodarstwo rolne zwiększa się o
obszar gruntów współposiadanych przez rolnika z innymi osobami, uzyskanymi na
podstawie dzierżawy od Agencji. W przypadku takiej dzierżawy każdy z rolników
znajduje się w sytuacji pozwalającej na korzystanie z całej nieruchomości, a do
istnienia posiadania wystarcza sama możność takiego postępowania, czyli nie jest
konieczne wykonywanie faktycznego władztwa nad każdą częścią dzierżawionego
gospodarstwa rolnego.
Z tych motywów orzeczono jak w sentencji, stosownie do art. 39814
k.p.c.