Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 39/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 października 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Iwona Koper
SSN Maria Szulc
w sprawie z powództwa K. S.
przeciwko Lokatorsko Własnościowej Spółdzielni Mieszkaniowej "O." w G.
o uchylenie uchwał i ustalenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 24 października 2013 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 8 maja 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz i
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
K. S. wniosła powództwo przeciwko Lokatorsko - Własnościowej Spółdzielni
Mieszkaniowej „O.” o uchylenie bądź stwierdzenie nieważności uchwały podjętej
przez walne zgromadzenie w dniu 29 czerwca 2010 r. w sprawie wprowadzenia
zmiany w statucie nakazującej pozbawienie członkostwa przez wykreślenie z
rejestru członków właścicieli domów jednorodzinnych w zabudowie szeregowej po
przekształceniu spółdzielczego prawa do domu jednorodzinnego w prawo odrębnej
własności i zaprzestanie zarządzania domem przez Spółdzielnię oraz o uchylenie
uchwały rady nadzorczej z dnia 28 maja 2009 r. w części dotyczącej wysokości
stawki eksploatacyjnej „dla członków spółdzielni, którzy są właścicielami domów
jednorodzinnych” bądź ustalenie nieistnienia zobowiązania z tytułu opłat
eksploatacyjnych oraz ustalenie, że pozwana jest zobowiązana ustalać opłaty
zgodnie z obowiązującymi przepisami, ewentualnie o ustalenie bezskuteczności tej
uchwały.
Sąd Okręgowy w G. wyrokiem z dnia 29 listopada 2011 r. oddalił powództwo
o uchylenie uchwały walnego zgromadzenia, ustalił, że nie istnieje zobowiązanie
powódki w stosunku do pozwanej z tytułu opłat eksploatacyjnych na pokrycie
kosztów związanych z eksploatacją i utrzymaniem nieruchomości wynikających z
uchwały rady nadzorczej, oddalił powództwo w pozostałym zakresie i zniósł między
stronami koszty procesu.
Sąd Okręgowy ustalił, że w dniu 28 maja 2009 r. rada nadzorcza Spółdzielni
podjęła uchwałę w sprawie ustalenia wysokości stawek eksploatacyjnych dla lokali
mieszkalnych, lokali użytkowych i garaży w budynkach mieszkalnych na pokrycie
kosztów związanych z eksploatacją i utrzymaniem nieruchomości, a także na
pokrycie kosztów związanych z eksploatacją i utrzymaniem nieruchomości dla
członków Spółdzielni, którzy są właścicielami domów jednorodzinnych (§ 1
uchwały). Pismem z dnia 2 czerwca 2010 r. grupa członków Spółdzielni wystąpiła
do zarządu z prośbą o zmianę postanowień statutu i umieszczenie w nim
postanowienia umożliwiającego wykreślenie ze Spółdzielni właścicieli domów
jednorodzinnych, które nie są zarządzane przez Spółdzielnię. W dniu 29 czerwca
2010 r. walne zgromadzenie Spółdzielni podjęło uchwałę w sprawie wprowadzenia
zmiany § 18 statutu przez dodanie ust. 3 w brzmieniu: „Wykreślenie następuje też
3
po przekształceniu spółdzielczego prawa do domu jednorodzinnego w zabudowie
szeregowej, budowanego w celu przeniesienia własności na rzecz członków
w prawo odrębnej własności i zaprzestaniu zarządzania lokalem przez
spółdzielnię”. Do udziału w walnym zgromadzeniu było uprawnionych 238
członków, z czego 182 zamieszkałych w budynkach wielorodzinnych i 57
zamieszkałych w budynkach jednorodzinnych, w tym 23 członków, co do których
przekształcono spółdzielcze prawo do domu jednorodzinnego w prawo odrębnej
własności. Co najmniej 5 członków, zamieszkujących w domach jednorodzinnych,
nie zostało zawiadomionych w terminie o miejscu, czasie i porządku obrad walnego
zgromadzenia. Kolejnych pięciu członków nie zostało zawiadomionych o tym
w terminie wynikającym ze statutu. Za podjęciem uchwały głosowało 26 osób,
przeciwko niej 7 osób.
Sąd Okręgowy wskazał, że w sytuacji gdy Spółdzielnia nie zarządza i nie
utrzymuje domów jednorodzinnych przeniesionych na własność członków wraz
z prawami do działek, uzasadniony jest wniosek, że część członków Spółdzielni nie
jest z nią związana żadną więzią, co nie pozwala na przyjęcie, by zaskarżona
uchwała walnego zgromadzenia była sprzeczna z ustawą. Nie zostało także
wykazane, by zaskarżona uchwała naruszała wskazywane przez powódkę dobre
obyczaje i zasady współżycia społecznego czy też miała na celu pokrzywdzenie
powódki. Zdaniem Sądu, uchybienia w zwołaniu walnego zgromadzenia nie
pozwalają na przyjęcie, by mogły mieć wpływ na treść i podjęcie zaskarżonej
uchwały. Sąd Okręgowy uwzględnił natomiast roszczenie powódki w zakresie
żądania uchylenia uchwały rady nadzorczej Spółdzielni.
Powódka wniosła apelację od wyroku Sądu Okręgowego.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 8 maja 2012 r. oddalił apelację. Uznał, że
brak jest podstaw zarówno do ustalenia nieważności uchwały walnego
zgromadzenia jako sprzecznej z prawem, jak też do jej uchylenia, podzielając
w tym zakresie stanowisko zajęte przez Sąd Okręgowy.
Powódka jako radca prawny samodzielnie wniosła skargę kasacyjną,
w której zaskarżyła wyrok Sądu Apelacyjnego w całości, zarzucając naruszenie
prawa materialnego, mianowicie art. 24 § 3 ustawy z dnia 16 września 1982 r. -
Prawo spółdzielcze (jedn. tekst: Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 ze zm.; dalej:
4
„Pr. spółdz.”) w związku z art. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach
mieszkaniowych (jedn. tekst: Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 ze zm.; dalej:
„u.s.m.”) w związku z art. 18 § 1 Pr. spółdz. w związku z art. 26 ust. 1 u.s.m.
w związku z art. 58 ust. 1, art. 32 i art. 2 Konstytucji RP oraz art. 58 k.c. w związku
z art. 42 § 2 i 3 Pr. spółdz. oraz art. 83
ust. 6 i 7 u.s.m., a także naruszenie
przepisów postępowania, mianowicie art. 378 § 1 i art. 382 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 24 § 3 Pr. spółdz., członek niewykonujący obowiązków
statutowych z przyczyn przez niego niezawinionych może być wykreślony z rejestru
członków spółdzielni, zaś statut określa przyczyny wykreślenia. Wykluczenie
i wykreślenie są sankcjami, których zastosowanie przez spółdzielnię prowadzi do
rozwiązania stosunku członkostwa (art. 24 § 1 Pr. spółdz.). O ile jednak
wykluczenie jest przejawem odpowiedzialności podmiotowej (subiektywnej), skoro
jego niezbędną przesłanką jest wina umyślna albo rażące niedbalstwo (art. 24 § 2
Pr. spółdz.), o tyle wykreślenie jest niezależne od winy i stanowi przejaw
odpowiedzialności przedmiotowej (obiektywnej).
Pierwszą przesłanką wykreślenia członka ze spółdzielni jest niewykonywanie
obowiązków statutowych z przyczyn przez niego niezawinionych. Chodzi tu jedynie
o obowiązki o podstawowym znaczeniu, tj. takie, których trwałe niewykonywanie
przekreśla społeczno-gospodarczy sens stosunku członkostwa w spółdzielni. Drugą
przesłanką wykreślenia jest istnienie przyczyny określonej w statucie, nie każdy
bowiem wypadek niezawinionego niewykonywania obowiązków członkowskich
może spowodować zastosowanie sankcji. Powstaje w związku z tym pytanie, czy
statutową przyczyną wykreślenia może być zaprzestanie zarządzania przez
spółdzielnię domem jednorodzinnym w następstwie przeniesienia jego własności na
rzecz członka (nazwanego w § 18 ust. 3 statutu pozwanej Spółdzielni niefortunnie
„przekształceniem spółdzielczego prawa do domu jednorodzinnego w prawo
odrębnej własności”).
Dopuszczalność wykreślenia członka ze spółdzielni mieszkaniowej została
znacznie ograniczona po wejściu w życie ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r.
o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu
cywilnego (jedn. tekst: Dz. U. z 2005 r. Nr 31, poz. 266 ze zm.; dalej: „u.o.p.l.”).
5
Zgodnie z art. 11 ust. 8 tej ustawy, w wypadku stosunków prawnych, które nie
ustają przez wypowiedzenie, a w szczególności w wypadku spółdzielczego prawa
do lokalu, nie jest dopuszczalne ustanie stosunku prawnego w sposób i z przyczyn
mniej korzystnych dla lokatora niż to wynika z przepisów tego artykułu. Wykreślenie
członka ze spółdzielni mieszkaniowej prowadziłoby do ustania stosunku prawnego
z przyczyn mniej korzystnych dla lokatora niż to wynika z przepisów art. 11 u.o.p.l.
Możliwość wykreślenia ze spółdzielni mieszkaniowej może zatem odnosić się
wyłącznie do takiego członka, który nie jest już lokatorem. Mogłoby to dotyczyć
takiego członka, któremu przysługiwało spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu
mieszkalnego, które wygasło na skutek uchwały spółdzielni podjętej na podstawie
art. 11 ust. 11
-13
u.s.m., jednakże w takim wypadku członkostwo wygasa ex lege
(art. 11 ust. 14
u.s.m.). W praktyce wykreślenie członka, któremu przysługuje albo
przysługiwało spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego, jest więc de
lege lata niemożliwe, mimo że co innego zdaje się wynikać z art. 11 ust. 1 u.s.m.
Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 30 marca 2004 r., K 32/03 (OTK-A
2004, nr 3, poz. 22) ostatecznie przekreślił zasadę związania spółdzielczego
własnościowego prawa do lokalu z członkostwem w spółdzielni, stwierdzając m.in.
niezgodność art. 172
ust. 2 i art. 178
ust. 1 u.s.m. z Konstytucją. W konsekwencji
ustanie członkostwa w spółdzielni nie mogło już w żadnym wypadku doprowadzić
do wygaśnięcia spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu. Od początku zaś
obowiązywania ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych prawo odrębnej własności
lokalu nie było związane z członkostwem w spółdzielni. Oznacza to, że wykreślenie
członka ze spółdzielni mieszkaniowej może być de lege lata dopuszczalne
w szczególności w sytuacji, gdy członek zbył przysługujące mu spółdzielcze
własnościowego prawo do lokalu, albo odrębną własność lokalu albo własność
domu jednorodzinnego, ale nie wystąpił ze spółdzielni oraz nie przysługuje mu w tej
spółdzielni żadne prawo do lokalu ani też nie ubiega się o ustanowienie takiego
prawa.
Sytuacja, gdy spółdzielnia mieszkaniowa zaprzestaje zarządzania domem
jednorodzinnym w następstwie przeniesienia jego własności na rzecz członka,
nie mieści się natomiast w ustawowej formule wykreślenia. Po pierwsze, nie
oznacza ona niewykonywania przez członka spółdzielni obowiązków statutowych
6
z przyczyn przez nie tylko przez niego niezawinionych, ale również takich, na które
nie miał on żadnego wpływu. Po drugie, stosunek członkostwa w spółdzielni
mieszkaniowej może istnieć właśnie niezależnie od przysługiwania członkowi
majątkowych praw do lokalu znajdującego się w zasobach spółdzielni
mieszkaniowej (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia 2013 r., II CSK
283/13, Monitor Spółdzielczy 2013, nr 2, s. 35). Znajduje to potwierdzenie w art. 26
ust. 1 u.s.m., według którego po wyodrębnieniu własności ostatniego lokalu
w określonym budynku lub budynkach położonych w obrębie danej nieruchomości
stosuje się przepisy ustawy z dnia 24 czerwca 1994 r. o własności lokali (jedn. tekst:
Dz.U. z 2000 r. Nr 80, poz. 903 ze zm.), niezależnie od pozostawania przez
właścicieli członkami spółdzielni. Zgodnie z art. 2 ust. 3 zdanie 2 u.s.m., do domów
jednorodzinnych stosuje się przepisy ustawy dotyczące lokali. Z przepisu tego
zdaje się wynikać, że przewiduje on stosowanie prawa wprost. Nie ulega jednak
wątpliwości, że art. 26 ust. 1 u.s.m. może być stosowany do domów
jednorodzinnych nie wprost, ale odpowiednio, ustawa o własności lokali nie reguluje
bowiem sytuacji prawnej takich domów. Z odpowiedniego stosowania art. 26 ust. 1
u.s.m. wynika zatem, że mimo przeniesienia własności domów jednorodzinnych na
rzecz członków zachowują oni członkostwo w spółdzielni.
W kwestionowanym przez powódkę postanowieniu statutu zamieszczono
kategoryczne sformułowanie, że „wykreślenie następuje ...”, co oznacza obowiązek
właściwego organu spółdzielni wykreślenia jej członka. Tymczasem z zasady
samorządności spółdzielni wynika, że wykreślenie członka ze spółdzielni jest
zawsze tylko jej prawem, nigdy zaś obowiązkiem. Spółdzielnia samodzielnie
decyduje o tym, czy wykluczyć lub wykreślić członka. Żaden organ ani podmiot
zewnętrzny nie może jej narzucić decyzji o pozbawieniu członkostwa. Wykreślenie
nie jest też zależne od niczyjej zgody. O tym, że de lege lata nie istnieje prawny
obowiązek spółdzielni wykreślenia jej członka, świadczą expressis verbis
sformułowania art. 24 § 1 („spółdzielnia może rozwiązać stosunek członkostwa”)
i § 3 („członek ... może być wykreślony”) Pr. spółdz. Rozważane postanowienie
statutu pozwanej Spółdzielni jest poza tym niezgodne z wyrażoną w art. 58 ust. 1
Konstytucji RP zasadą wolności zrzeszania się, na co trafnie zwrócono uwagę
w skardze kasacyjnej.
7
Postanowienie zamieszczone w § 18 ust. 3 statutu pozwanej Spółdzielni jest
zatem sprzeczne z art. 24 § 1 i 3 Pr. spółdz., art. 26 ust. 1 w związku z art. 2 ust. 3
zdanie 2 u.s.m. oraz art. 58 ust. 1 Konstytucji RP i w konsekwencji nieważne.
Sankcja nieważności znajduje podstawę prawną w art. 42 § 2 Pr. spółdz.
Nie stanowi natomiast takiej podstawy art. 58 § 1 k.c., którego stosowanie
w zakresie dotyczącym sprzeczności czynności prawnej z ustawą została
wyłączona przez art. 42 § 2 Pr. spółdz. na zasadzie lex specialis derogat legi
generali.
Bezprzedmiotowe są podniesione w skardze kasacyjnej zarzuty naruszenia
art. 83
ust. 6 i 7 u.s.m. Nie ma bowiem podstaw do przyjęcia, że - jak twierdzi
skarżąca - przepisy te wyłączają możliwość odwołania się do jednolicie przyjętej
w orzecznictwie interpretacji, iż uchybienia formalne, związane ze zwołaniem
walnego zgromadzenia lub obradowania na nim, mogą prowadzić do uchylenia
(ustalenia nieważności) uchwały tylko wtedy, gdy miały one lub mogły mieć wpływ
na treść uchwały.
Bezprzedmiotowe są również zarzuty naruszenia art. 18 § 1 Pr. spółdz.
w związku z art. 32 i art. 2 Konstytucji RP. Artykuł 2 i art. 32 ust. 1 Konstytucji RP
odnoszą się odpowiednio do Rzeczypospolitej Polskiej i władz publicznych, a nie do
spółdzielni bądź innych podmiotów prawa prywatnego. Artykuł 32 ust. 2 Konstytucji
RP i art. 18 § 1 Pr. spółdz., dotyczące odpowiednio zakazu dyskryminacji oraz
równości praw i obowiązków wynikających z członkostwa w spółdzielni,
teoretycznie mogą mieć zastosowanie do spółdzielni. Zarzuty naruszenia tych
przepisów zostały podniesione w skardze kasacyjnej w kontekście niedostarczenia
przez pozwaną Spółdzielnię powódce lokalu o innym przeznaczeniu. Trzeba się
zgodzić z powódką, że nawet przy założeniu, iż jej wykreślenie mogłoby nastąpić
w związku z przeniesieniem na nią własności domu jednorodzinnego, byłoby ono
niedopuszczalne w związku z ubieganiem się przez powódkę o ustanowienie prawa
do lokalu o innym przeznaczeniu. Okoliczność ta nie ma jednak znaczenia
w niniejszej sprawie, której przedmiotem nie jest zasadność wykreślenia powódki
z pozwanej Spółdzielni, ale ocena zgodności z ustawą abstrakcyjnego
postanowienia § 18 ust. 3 statutu.
8
Zarzuty naruszenia przepisów postępowania, mianowicie art. 378 § 1 i art.
382 k.p.c., zostały w skardze kasacyjnej sformułowane w taki sposób, że w istocie
powtarzają zarzuty naruszenia prawa materialnego i w konsekwencji nie mogą być
przedmiotem samodzielnej oceny.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c. orzekł, jak w sentencji.
db