Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 120/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 listopada 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący)
SSN Marian Kocon
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego
w W.
przeciwko D.K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 6 listopada 2013 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 9 października 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Okręgowego
w B. z dnia 28 marca 2012 r. i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Okręgowemu w B., pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Sąd Okręgowy w B. wyrokiem z dnia 28 marca 2012 r. oddalił powództwo
Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego w W. skierowane przeciwko
D. K. o zapłatę kwoty 75.679,49 zł z tytułu zwrotu wypłaconego przez Fundusz
świadczenia. Wskazaną przez powoda podstawą prawną roszczenia był art. 110
ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2002 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych,
Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli
Komunikacyjnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 392, powoływana dalej jako
„u.u.o.”). Pozwany w dniu 13 kwietnia 2003 r. spowodował wypadek drogowy, w
którego następstwie śmierć ponieśli dwaj pasażerowie kierowanego przez niego
samochodu, natomiast dwaj inni odnieśli obrażenia ciała. Uszkodzony został też
motocykl, z którym zderzył się pojazd kierowany przez pozwanego. Sąd karny
prawomocnie skazał pozwanego uznając, że jego czyn stanowił przestępstwo.
Pozwany nie zawarł umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy
pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów,
w związku z czym zadośćuczynienia i odszkodowania za krzywdy i szkody
spowodowane wypadkiem wypłacił powodowy Ubezpieczeniowy Fundusz
Gwarancyjny w okresie od stycznia 2004 r. do lutego 2007 r. Zwrotu spełnionych
świadczeń i poniesionych kosztów Fundusz dochodził od pozwanego jako sprawcy
szkody i osoby zobowiązanej do zawarcia umowy ubezpieczenia. Sąd ocenił, że
roszczenie powoda znajduje podstawę w art. 110 ust. 1 powołanej ustawy, jednak
nie może zostać uwzględnione z uwagi na uzasadniony zarzut przedawnienia
podniesiony przez pozwanego. Dokonując wykładni art. 110 ust. 4 u.u.o., Sąd
przyjął, że stanowi on przepis szczególny w rozumieniu art. 118 k.c., wprowadzając
trzyletni termin przedawnienia roszczeń Funduszu z tytułu zwrotu wypłaconych
świadczeń. Bieg terminu rozpoczyna się od dnia, w którym Fundusz spełnił
świadczenie. Tym samym, zdaniem Sądu, straciło aktualność orzecznictwo oparte
na przepisach obowiązujących przed dniem 1 tycznia 2004 r., nie regulujących
kwestii przedawnienia. Fundusz dokonał wypłat w okresie od stycznia 2004 r. do
lutego 2007 r., kiedy obowiązywały już przepisy ustawy z dnia 22 maja 2002 r. Jego
roszczenia przedawniły się więc przed wniesieniem pozwu, co miało miejsce w dniu
12 maja 2011 r.
3
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 9 października 2012 r. oddalił apelację
powoda od orzeczenia Sądu Okręgowego, podzielając przyjętą przez ten Sąd
interpretację art. 110 ust. 4 u.u.o. Poszerzył przy tym argumentację wskazując, że
poprzednio roszczenie zwrotne Funduszu oparte było na podstawie z art. 518 § 1
pkt 1 k.c., wobec czego zastosowanie znajdowały terminy liczone według zasad
przewidzianych dla poszkodowanego, którego roszczenie Fundusz nabywał do
wysokości dokonanej spłaty. Termin przedawnienia nie mógł wówczas być liczony
od dnia naprawienia szkody przez Fundusz. W aktualnie obowiązującym stanie
prawnym w ustawie kompleksowo regulującej całość zagadnień dotyczących
ubezpieczeń obowiązkowych oraz działalności Ubezpieczeniowego Funduszu
Gwarancyjnego określony został 3-letni, szczególny termin przedawnienia.
Zamieszczone w art. 110 ust. 4 u.u.o. odwołanie do zasad przedawnienia
określonych w kodeksie cywilnym rozumieć należy, zdaniem Sądu Apelacyjnego,
jako odniesienie do przepisów precyzujących inne zagadnienia niż termin
przedawnienia, takich jak wstrzymania, zawieszenia czy przerwy jego biegu.
Sąd wskazał dodatkowo, że uwzględnienie stanowiska powoda, według którego
termin przedawnienia roszczenia zwrotnego Funduszu w wypadku, gdy szkoda
wynikła z przestępstwa, wyznaczany był jednocześnie przez przepis art. 4421
§ 2
k.c. i art. 110 ust. 4 u.u.o., prowadziłoby do sytuacji, w której roszczenie zwrotne
Funduszu do sprawcy szkody mogłoby przedawniać się w terminie nawet ponad-
dwudziestoletnim.
W skardze kasacyjnej opartej na pierwszej podstawie z art. 3983
§ 1 k.p.c.
powód zarzucił błędną wykładnię art. 110 ust. 4 u.u.o. w zw. z art. 4421
§ 2 k.c.
oraz niewłaściwe zastosowanie art. 110 ust. 4 u.u.o. Wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
drugiej instancji oraz pozostawienie temu Sądowi rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego, ewentualnie wnioskował o uchylenie wyroku
i zasądzenie na rzecz powoda od pozwanego kwoty żądanej pozwem oraz kosztów
postępowania za obie instancje oraz za postępowanie przed Sądem Najwyższym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
O kierunku rozstrzygnięcia niniejszej sprawy decyduje wykładnia art. 110
ust. 4 u.u.o. Mimo, że spowodowany przez pozwanego wypadek, w wyniku którego
powstały naprawione przez powoda krzywdy i szkody, miał miejsce przed wejściem
w życie ustawy z dnia 22 maja 2002 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych,
Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli
Komunikacyjnych, rozpatrywane roszczenie, wywodzone z treści art. 110 ust. 1
ustawy podlega ocenie według tej ustawy, co wynika z postanowień jej art. 159
ust. 2 w zw. z ust. 1, nakazujących stosować odpowiednio do postępowań
dotyczących roszczeń Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego zasadę,
że według przepisów dotychczasowych toczą się postępowania dotyczące
roszczeń odszkodowawczych wszczęte i niezakończone przed dniem wejścia
w życie ustawy. Postępowanie Funduszu przeciwko sprawcy szkody (będącemu
jednocześnie osobą, która nie dopełniła obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia
obowiązkowego) o zwrot spełnionego przez Fundusz świadczenia i poniesionych
kosztów zostało wszczęte już w okresie obowiązywania nowej ustawy, toczy się
więc według jej przepisów. Jedynie w wypadku roszczeń z tytułu opłat
za niespełnienie obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia obowiązkowego
przepisy nowej ustawy mają zastosowanie wyłącznie do zdarzeń zaistniałych po
dniu wejścia ustawy w życie.
Powodowy Fundusz zarzuca, że interpretacja art. 110 ust. 4 u.u.o.
przeprowadzona przez Sądy obydwu instancji jest sprzeczna z podstawową
metodą wykładni polegającą na rozważeniu w pierwszej kolejności językowego
znaczenia przepisu i stosowaniu bardziej zaawansowanych sposobów odtwarzania
normy prawnej dopiero wtedy, kiedy wykładnia językowa nie doprowadzi do
zadowalającego rezultatu. Nie jest to stanowisko w pełni prawidłowe, ponieważ
w rzeczywistości proces tłumaczenia przepisów prawnych przebiega jednocześnie
na poziomie różnych metod, a więc nie tylko przy uwzględnieniu znaczenia
przepisu badanego na poziomie językowym, ale także przez poddanie go ocenie
w strukturze systemowej i skontrolowanie jego funkcjonalności. Ustalenie
znaczenia językowego wypowiedzi normatywnej jest konieczne, ponieważ wykładni
dokonywać należy przyjmując jako założenie, że ustawodawca wysłowił
z poszanowaniem reguł języka to, co było jego zamierzeniem, formułując przy tym
5
przepis w taki sposób, że żadne z użytych słów nie jest zbędne i każde powinno
zostać uwzględnione jako nośnik istotnej treści. Tymczasem Sądy obydwu instancji
nie dokonały kompleksowej analizy art. 110 ust. 4 u.u.o. Sąd Okręgowy ograniczył
się do sformułowania wniosku, natomiast Sąd Apelacyjny poświęcił uwagę
tylko znaczeniu pierwszej części przepisu, wskazując, że zawarte w nim odesłanie
do zasad przedawnienia określonych w kodeksie cywilnym odnosi się do
zdarzeń wpływających na bieg przedawnienia (wstrzymanie, przerwa, zawieszenie
itp.), natomiast nie upoważnia do włączania do treści normy terminu przedawnienia
roszczeń poszkodowanych jako terminu, który obowiązuje także powoda,
gdy występuje przeciwko sprawcy wypadku z roszczeniem określonym w art. 110
ust. 1 u.u.o.
W całości art. 110 ust. 4 u.u.o. składa się z jednego zdania o brzmieniu:
„Roszczenia Funduszu wynikające z ust. 1 ulegają przedawnieniu na zasadach
określonych w Kodeksie cywilnym, nie wcześniej jednak niż z upływem 3 lat od dnia
spełnienia przez Fundusz świadczenia.” Roszczenia wynikające z ust. 1 to
roszczenia Funduszu przeciwko sprawcy szkody i osobie, która nie dopełniła
obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia obowiązkowego o zwrot spełnionego
przez Fundusz Świadczenia i poniesionych kosztów. Przedawniają się one „na
zasadach określonych w kodeksie cywilnym” jednak z zastrzeżeniem, że nie może
to nastąpić wcześniej niż z upływem 3 lat od dnia spełnienia przez Fundusz
świadczenia. Przyjęta konstrukcja zdania złożonego, w którym zdanie podrzędne
precyzuje okoliczności związane z długością terminu powoduje, że sformułowanie
„nie wcześniej jednak niż z upływem 3 lat od dnia spełnienia przez Fundusz
świadczenia” odczytać należy jako dookreślenie terminu. Prowadzi to do wniosku,
że zdanie nadrzędne również dotyczy terminu, a więc ustawowe stwierdzenie,
iż roszczenia Funduszu ulegają przedawnieniu na zasadach określonych
w kodeksie cywilnym odnosi się nie tylko do innych postanowień kształtujących
instytucję przedawnienia, jak uznał Sąd Najwyższy, lecz przede wszystkim do
długości terminu przedawnienia. Ostatecznie więc art. 110 ust. 4 u.u.o. w warstwie
językowej wyraża nakaz stosowania do przewidzianych w ust. 1 roszczeń
Funduszu reguł, jakie przewidziane są dla tych roszczeń w kodeksie cywilnym.
Roszczenia, których dotyczy art. 110 ust. 4 u.u.o., dotyczą realizacji przez sprawcę
6
szkody i osobę, która pozbawiła poszkodowanego możliwości uzyskania świadczeń
z obligatoryjnej umowy ubezpieczenia, obowiązku zwrotu świadczenia spełnionego
na rzecz poszkodowanego przez Fundusz. Określenie w art. 110 ust. 1 u.u.o.
obowiązku sprawcy i osoby, która zaniechała zawarcia umowy ubezpieczenia
obowiązkowego jako zwrotu świadczenia nie tworzy materialnoprawnej podstawy
roszczenia Funduszu. Nadal - identycznie jak pod rządami art. 55 ust. 3 ustawy
z dnia 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej - jest to roszczenie
wynikające z przejęcia wierzytelności zaspokojonego wierzyciela, co szczegółowo
omówione zostało w uchwale w składzie siedmiu Sądu Najwyższego z dnia
19 października 1995 r., III CZP 98/95 (OSNC 1995/12/169), która w tym zakresie
nadal zachowuje aktualność. Jest to więc roszczenie odszkodowawcze
wywodzące się z odpowiedzialności deliktowej sprawcy, przedawniające się
w terminie przewidzianym w art. 4421
k.c. Jeżeli sprawca spowodował szkodę
popełniając przestępstwo, termin przedawnienia wyznacza art. 4421
§ 4 k.c.
Ponieważ jednak może się zdarzyć, a w praktyce nierzadko się zdarza, że
poszkodowany wystąpi o wypłatę świadczenia przez Fundusz w terminie, który - ze
względu na konieczność prowadzenia postępowania wyjaśniającego –
powodowałby, że roszczenie mogłoby się przedawnić zanim zostałoby przejęte -
celowe było wprowadzenie dodatkowego, niezależnego terminu zapewniającego
możliwość skutecznego ściągnięcia spełnionego za sprawcę świadczenia także
w wypadkach przedłużającego się postępowania tzw. likwidacyjnego. Rozwiązanie
takie wprowadza zastrzeżenie, że roszczenie Funduszu nie może się jednak
przedawnić wcześniej niż z upływem 3 lat od dnia wypłaty przez Fundusz
świadczenia poszkodowanym. Niewątpliwie konsekwencją takiego rozumienia
przepisu będzie wydłużenie okresu, w którym Fundusz może dochodzić od sprawcy
zwrotu sum wypłaconych poszkodowanym, jednak trudno znaleźć aksjologiczne
wady interpretacji przepisu zwiększającej szansę odzyskania od sprawcy szkody
wynikłej z przestępstwa, sum odszkodowań i zadośćuczynień, które świadczył
za niego poszkodowanym Fundusz. Przeciwnie, niewłaściwa byłaby wykładnia
premiująca go przez skrócenie terminu przedawnienia tych roszczeń. Rozwiązanie,
wprowadzające dodatkowy, buforowy termin zapewniający rzeczywistą możliwość
dochodzenia roszczeń, nie jest jednostkowe. Identyczną formułę zawiera art. 4421
7
§ 3 i 4 k.c. W konsekwencji zgodzić się należy z powodem, że prawidłowa
wykładnia art. 110 ust. 4 u.u.o., uwzględniająca brzmienie i cele tego przepisu
uzasadnia jego odmienną interpretację, niż dokonana przez Sądy obydwu instancji.
Ponieważ przyczyną oddalenia powództwa była błędna wykładnia art. 110 ust. 4
u.u.o. w zw. z art. 4421
k.c., a w jej konsekwencji niewłaściwe zastosowanie
art. 110 ust. 4 u.u.o., prowadzące do uznania roszczenia za przedawnione,
należało uchylić wyroki Sądów obu instancji i przekazać sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Okręgowemu. Orzeczenie o kosztach postępowania
kasacyjnego uzasadnia art. 39821
w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 108 § 2 k.p.c.
jw