Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 264/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 lutego 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Józef Iwulski (przewodniczący)
SSN Katarzyna Gonera
SSN Krzysztof Staryk (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania S. P.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanych: […] o należności z tytułu składek na ubezpieczenie
społeczne,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 3 lutego 2014 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 9 października 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 9 października 2012 r. Sąd Apelacyjny– w sprawie z
wniosku S. P. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych o należności z tytułu
składek na ubezpieczenie społeczne – oddalił apelację wnioskodawcy S. P. od
wyroku Sądu Okręgowego – Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w T. z dnia 30
grudnia 2011 r., oddalającego odwołanie S. P. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych z dnia 10 lutego 2011 r. stwierdzającej, że posiada on zaległości w
opłacaniu składek na ubezpieczenie społeczne, ubezpieczenie zdrowotne oraz
Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych w łącznej
kwocie 30. 777,15 zł.
W sprawie ustalono między innymi, że wnioskodawca (jako płatnik składek)
ma zaległości z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne, na ubezpieczenie
zdrowotne oraz na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych za okresy wskazane w zaskarżonej decyzji organu rentowego w
łącznej wysokości 30.777,15 zł wraz z odsetkami. Wobec błędnych, w ocenie
organu rentowego, deklaracji rozliczeniowych i imiennych raportów miesięcznych
składanych przez wnioskodawcę, organ rentowy z urzędu dokonał korekty. W
wyniku tego powstały rozbieżności kwotowe, wygenerowane przez organ rentowy
w dniu 2 lipca 2008 r. przez wewnętrzne dokumenty rozliczeniowe (WDR),
ujawniające niedopłatę na koncie płatnika. Dokonana przez organ rentowy w dniu
19 sierpnia 2008 r. korekta deklaracji rozliczeniowej za maj 1999 r. spowodowała
zmianę rozliczenia konta odwołującego, wykazującą niedopłatę, a w konsekwencji,
przesunięcie wpłat na najstarszą zaległość.
Sąd Okręgowy – uznając bezzasadność odwołania – stwierdził między
innymi, że wnioskodawca nie wykazał – stosownie do przepisu art. 6 k.c., że
określone w zaskarżonej decyzji organu rentowego należności z tytułu składek
zostały uregulowane. Sąd pierwszej instancji uznał, że działanie organu rentowego
polegające na przesunięciu wpłat na najstarszą zaległość w wyniku dokonanej
przez organ rentowy w dniu 19 sierpnia 2008 r. korekty deklaracji rozliczeniowej za
maj 1999 r. jest prawidłowe i ma swoją podstawę w § 11 ust. 3 rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 18 kwietnia 2008 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu
postępowania w sprawie rozliczania składek, do których poboru jest zobowiązany
Zakład Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. Nr 78, poz. 465 ze zm.; dalej jako:
3
„rozporządzenie”), zgodnie z którym jeżeli płatnik składek dokona w
obowiązującym terminie wpłaty składek na ubezpieczenia społeczne, na Fundusz
Emerytur Pomostowych, na ubezpieczenie zdrowotne lub na Fundusz Pracy i
Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych nieoznaczonej co do okresu,
wpłatę tę zalicza się w pierwszej kolejności na pokrycie należności z danego tytułu,
poczynając od należności o najwcześniejszym terminie płatności, z zachowaniem
w ramach wpłaty składek na ubezpieczenia społeczne pierwszeństwa zaspokojenia
należności funduszu emerytalnego i otwartych funduszy emerytalnych.
Sąd drugiej instancji – rozpoznając apelację wnioskodawcy – uznał, że nie
zasługuje ona na uwzględnienie, ponieważ nie zawiera argumentów prawnych
pozwalających podważyć prawidłowość zaskarżonego wyroku Sądu pierwszej
instancji. Sąd Apelacyjny w całości podzielił ustalenia stanowiące podstawę
faktyczną zaskarżonego wyroku Sądu Okręgowego. Podkreślił przy tym, że nie
dostrzegł żadnych uchybień w zakresie postępowania dowodowego
przeprowadzonego przed Sądem pierwszej instancji oraz dokonanej oceny
dowodów.
Sąd drugiej instancji stwierdził, że zgodnie z art. 46 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 205,
poz. 1585 ze zm.) płatnik składek jest obowiązany według zasad wynikających z
przepisów ustawy obliczać, potrącać z dochodów ubezpieczonych, rozliczać oraz
opłacać należne składki za każdy miesiąc kalendarzowy. Sąd drugiej instancji
uznał, że na wnioskodawcy, który prowadził działalność gospodarczą i będąc
płatnikiem składek za zatrudnionych pracowników ciążył obowiązek obliczania,
potrącania z dochodów ubezpieczonych, rozliczania oraz opłacania należnych
składek za każdy miesiąc kalendarzowy. Na wnioskodawcy spoczywał – stosownie
do przepisu art. 6 k.c. – ciężar dowodu, że należne składki opłacił lub, że powinien
je opłacić w innej wysokości niż to wskazał organ rentowy. W ocenie Sądu drugiej
instancji wnioskodawca takiego dowodu nie przedstawił. Jeżeli organ rentowy na
podstawie materiałów zgromadzonych w postępowaniu administracyjnym oraz
sądowym zarzucił wnioskodawcy zaległości składkowe w określonej wysokości za
szczegółowo wymienionych ubezpieczonych oraz okresy, to w postępowaniu
sądowym wnioskodawca był zobowiązany co najmniej do odniesienia się do tych
4
zarzutów i wskazania własnych środków dowodowych; wnioskodawca jednak tego
nie uczynił.
Powyższy wyrok Sądu Apelacyjnego wnioskodawca zaskarżył skargą
kasacyjną. Skargę oparto na pierwszej podstawie kasacyjnej określonej w art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. i zarzucono niewłaściwe zastosowanie przepisu § 11 ust. 3
rozporządzenia o rozliczaniu składek – wynikające z jego wadliwej wykładni przez
przyjęcie, że dawne wpłaty dokonywane z tytułu składek powinny być zaliczane na
poczet jeszcze dawniejszych. W ocenie skarżącego taka interpretacja powołanego
przepisu jest nieuprawniona, gdyż określoną w nim regulację można zastosować
jedynie w odniesieniu do składek bieżących, a ponadto – brak jest racji
przemawiających za stosowaniem takiego unormowania ze względu na
niespełnienie w niniejszej sprawie przesłanki „nieoznaczoności co do okresu”, za
który uiszczana była dana składka.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu drugiej instancji w
całości i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania lub o uchylenie oraz zmianę
zaskarżonego wyroku w całości i uwzględnienie odwołania skarżącego.
W uzasadnieniu podstawy skargi wskazano, że z brzmienia przepisu § 11
ust. 3 rozporządzenia o rozliczaniu składek wynika, że przyznana organowi
rentowemu kompetencja do zaliczenia danych wpłat na poczet należności o
najwcześniejszym terminie płatności jest uzależniona od przesłanki nieoznaczenia
okresu, za który określona wpłata jest lub też będzie dokonywana. Chodzi o wpłatę
dokonaną w obowiązującym terminie oraz „nieoznaczoną co do okresu”. W ocenie
skarżącego określona w powołanym przepisie przesłanka „nieoznaczoności
okresu” znalazła się poza zakresem ustaleń faktycznych oraz rozważań prawnych
zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego. Wskazano ponadto, że przepisu § 11
ust. 3 rozporządzenia o rozliczaniu składek nie należy wykładać tak, że „dawne”
(historyczne) wpłaty na poczet składek powinny być zaliczane na jeszcze
„dawniejsze”, co do których nastąpiła korekta. W ocenie skarżącego należy
rozważyć możliwość dokonania takiej interpretacji powołanego przepisu, zgodnie z
którą tylko aktualne (bieżące) wpłaty mogą być zaliczane na należności o
„najwcześniejszym terminie płatności”.
5
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna ma uzasadnioną podstawę.
Z ustaleń Sądu pierwszej instancji - zaaprobowanych w całości przez Sąd
Apelacyjny - wynika, że S. P. prowadził od 1993 r. firmę transportową, zatrudniając
czterech pracowników. W dniu 12 czerwca 2002 r. ZUS wydał skarżącemu
zaświadczenie, że nie zalega on ze składkami na ubezpieczenie społeczne. Od
czerwca 2002 r. wnioskodawca zaprzestał płacenia składek, co spowodowało
wszczęcie przez organ rentowy postępowania egzekucyjnego, a od września 2003
r. skarżący uiszczał składki z opóźnieniem. W grudniu 2003 r. zakończył
prowadzenie działalności gospodarczej. W dniu 19 sierpnia 2009 r. organ rentowy
dokonał korekty deklaracji rozliczeniowej za maj 1999 r., w wyniku czego nastąpiło
przesunięcie wpłat na najstarszą zaległość. Ostatecznie, pomimo ustalenia, że
składka za okres styczeń 2000 r. uległa przedawnieniu, wysokość zaległych
składek ustalono decyzją z dnia 10 lutego 2011 r. na kwotę 30.777,15 zł, w tym
15.905 zł odsetek obliczonych na dzień 2 lutego 2011 r.
Stosownie do art. 46 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.),
płatnik składek jest obowiązany według zasad wynikających z przepisów ustawy
obliczać, potrącać z dochodów ubezpieczonych, rozliczać oraz opłacać należne
składki za każdy miesiąc kalendarzowy. Zgodnie z art. 48b ust. 2 w/w ustawy
Zakład może korygować z urzędu błędy stwierdzone w dokumentach związanych z
ubezpieczeniami społecznymi określonych w ustawie. Relewantny jest także art. 49
ust. 1 pkt 1 tej ustawy, zgodnie z którym Rada Ministrów określa, w drodze
rozporządzenia kolejność zaliczania wpłat składek na FUS oraz innych należności,
do których poboru jest zobowiązany Zakład, jeżeli płatnik opłaca je i przekazuje
niezgodnie z przepisami ustawy.
W ocenie Sądu Najwyższego z tego ostatniego przepisu wynika, że składki
wpłacone zgodnie z prawidłowo sporządzoną deklaracją za dany miesiąc –
powinny być zaewidencjonowane zgodnie z tą deklaracją, a nie na poczet innych
należności. Unormowanie to jest regułą, mającą duże znaczenie dla pewności
6
dokonywanych operacji finansowych. Płatnik składek powinien mieć poczucie
bezpieczeństwa i przekonanie, że wpłacone składki zostaną zaewidencjonowane
zgodnie z prawidłowo wypełnionymi deklaracjami. Przeciwne działania organu
rentowego mogłyby doprowadzić do chaosu, w którym płatnik składek nie wie, w
których miesiącach powstała niedopłata, a Zakład Ubezpieczeń Społecznych nie
potrafi precyzyjnie wskazać wpłaconych przez niego kwot, które zostały
zaewidencjonowane na zadłużenie z wcześniejszych miesięcy. Taka sytuacja
zapewne powstała w niniejszej sprawie, gdyż Sądy pierwszej i drugiej instancji w
uzasadnieniach wyroków nie wskazują dokładnie kwot i miesięcy, w których składki
nie zostały prawidłowo zapłacone. Przedstawione wyżej unormowanie znajduje
pewną analogię w art. 451 § 1 k.c., zgodnie z którym to dłużnik w pierwszej
kolejności (przed wierzycielem) ma uprawnienie do wskazania, który ze swoich
długów chce zaspokoić. Wyborowi dłużnika wierzyciel nie może się sprzeciwić,
bowiem popadnie w zwłokę (art. 486 § 2 k.c.), chyba że zachodzi sytuacja
wskazana w art. 451 § 1 zdanie drugie k.c.
Zdaniem Sądu Najwyższego - ciężar dowodu w sprawie dotyczącej
wysokości składek na ubezpieczenie społeczne w zakresie wskazania kwoty i
miesiąca, za który składka nie została zapłacona, została zapłacona w niewłaściwej
wysokości lub zaewidencjonowana na poczet wcześniejszych należności - obciąża
Zakład Ubezpieczeń Społecznych – zwłaszcza w sytuacji, gdy organ rentowy wydał
płatnikowi zaświadczenie o niezaleganiu z zapłatą składek za ten okres. Dopiero
po otrzymaniu tych danych płatnik składek jest zobligowany na podstawie art. 6 k.c.
do udowodnienia, że składki za wskazane miesiące zostały zapłacone. Teza
prezentowana w tej kwestii przez Sąd Apelacyjny nie była więc w pełni adekwatna
do realiów niniejszej sprawy, gdyż w dniu 12 czerwca 2002 r. ZUS wydał
skarżącemu zaświadczenie, że nie zalega on ze składkami na ubezpieczenie
społeczne, a po dziewięciu latach (w zaskarżonej przez wnioskodawcę decyzji)
zajął odmienne stanowisko.
Zasady rozliczania składek określa rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 18
kwietnia 2008 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu postępowania w sprawach
rozliczania składek, do których poboru jest zobowiązany Zakład Ubezpieczeń
Społecznych (Dz. U. Nr 78, poz. 465 ze zm.), które w § 3 ust. 4 wskazuje, iż Zakład
7
dokonuje zewidencjonowania danych na koncie ubezpieczonego na podstawie
prawidłowych raportów lub prawidłowych raportów korygujących. Również § 25 ust.
1 i 2 tego rozporządzenia stanowi, że Zakład na podstawie prawidłowych raportów
dokonuje zewidencjonowania danych na koncie ubezpieczonego. Podstawą
rozliczeń na koncie płatnika składek jest deklaracja o najwyższym numerze
identyfikatora, z uwzględnieniem rozliczonych w niej uznań oraz dokonanych wpłat.
Podobna regulacja zawarta jest w § 11 ust. 1.
W ocenie Sądu Najwyższego wskazane wyżej przepisy rozporządzenia są
zgodne z opisaną wcześniej regułą i zobowiązywały organ rentowy do
zaewidencjonowania wpłaconych przez skarżącego składek zgodnie z prawidłowo
sporządzonym deklaracjami za poszczególne miesiące, bez możliwości ich
księgowego przesunięcia na inne okresy.
Rozporządzenie to zawiera też unormowania sytuacji, gdy wpłaty zostały
dokonane niezgodnie z przepisami. Stosownie do § 6 ust. 3 i 4 rozporządzenia -
wpłaty składek dokonane przez płatnika składek po terminie określonym w ustawie
powinny obejmować również odsetki za zwłokę. W przypadku gdy wpłata, o której
mowa w ust. 3, nie uwzględnia odsetek za zwłokę, mimo jej dokonania po terminie
określonym w ustawie, Zakład rozlicza dokonaną wpłatę proporcjonalnie na
pokrycie kwoty zaległych składek oraz kwoty odsetek za zwłokę w stosunku, w
jakim w dniu wpłaty pozostaje kwota zaległości z tytułu składek do kwoty odsetek
za zwłokę.
Zgodnie z § 11 ust. 3 - jeżeli płatnik składek dokona w obowiązującym
terminie wpłaty składek na ubezpieczenia społeczne, na Fundusz Emerytur
Pomostowych, na ubezpieczenie zdrowotne lub na Fundusz Pracy i Fundusz
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych nieoznaczonej co do okresu, wpłatę
tę zalicza się w pierwszej kolejności na pokrycie należności z danego tytułu,
poczynając od należności o najwcześniejszym terminie płatności, z zachowaniem
w ramach wpłaty składek na ubezpieczenia społeczne pierwszeństwa zaspokojenia
należności funduszu emerytalnego i otwartych funduszy emerytalnych.
Natomiast w myśl § 12 ust. 1 rozporządzenia, jeżeli wpłata składek na
ubezpieczenia społeczne jest niższa od kwoty należnych składek rozliczonych w
deklaracji za dany miesiąc kalendarzowy, zgodnie z zasadami określonymi w § 6
8
ust. 1 pkt 1, w pierwszej kolejności rozlicza się ją na pokrycie należnych składek na
fundusz emerytalny i na otwarte fundusze emerytalne; § 13 ust. 1 stanowi, iż jeżeli
wpłata składek na ubezpieczenia społeczne jest wyższa niż kwota należnych
składek z tego tytułu wynikająca z rozliczenia dokonanego w deklaracji za dany
miesiąc kalendarzowy, nadwyżkę pozostałą po pokryciu należnych składek na
ubezpieczenia społeczne za dany miesiąc kalendarzowy zalicza się
proporcjonalnie na pokrycie zaległych należności funduszu emerytalnego i
otwartych funduszy emerytalnych, począwszy od zobowiązań o najwcześniejszym
terminie płatności.
Zdaniem Sądu Najwyższego ostatnio wskazane przepisy umożliwiają
zaewidencjonowanie wpłaconych niezgodnie z deklaracją lub z prawidłowo
ustalonymi kwotami za dany miesiąc składek tylko w przypadku, gdy: składka
została wpłacona po terminie bez prawidłowo naliczonych odsetek za zwłokę, w
niższej lub wyższej kwocie oraz w przypadku składki „nieoznaczonej co do okresu”.
W tej ostatniej sytuacji wpłatę tę zalicza się w pierwszej kolejności na pokrycie
należności z danego tytułu, poczynając od należności o najwcześniejszym terminie
płatności, z zachowaniem w ramach wpłaty składek na ubezpieczenia społeczne
pierwszeństwa zaspokojenia należności funduszu emerytalnego i otwartych
funduszy emerytalnych (§ 11 ust. 3 rozporządzenia). Ten przepis został
wymieniony przez Sąd pierwszej instancji, jednak nie wskazał on, która wpłata
dokonana przez płatnika była „nieoznaczona co do okresu”. Sąd drugiej instancji w
uzasadnieniu zaskarżonego wyroku nie dokonał w ogóle subsumcji ustalonego
stanu faktycznego pod normy w/w rozporządzenia, w tym również w aspekcie § 11
ust. 3 rozporządzenia, co prawidłowo zarzuca skarga kasacyjna. Podnosi ona, że
organ rentowy ex officio dokonał korekty deklaracji miesięcznych z uwagi na błędne
deklaracje rozliczeniowe i wadliwe imienne raporty miesięczne. W skutek korekty
deklaracji rozliczeniowej za maj 1999 roku doszło do modyfikacji rozliczeń, co
zaowocowało niedopłatą, finalnie sprawiło zaś, iż nastąpiło przesunięcie wpłat na
najstarszą zaległość.
Słusznie skarga kasacyjna wskazuje, że taka sytuacja w ogóle nie stanowiła
przedmiotu rozważań sądu, jak również - egzegezy § 11 ust. 3 rozporządzenia. Na
podstawie wskazanego przez Sąd pierwszej instancji § 11 ust. 3 rozporządzenia
9
Rady Ministrów z dnia 18 kwietnia 2008 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu
postępowania w sprawach rozliczania składek, do których poboru jest zobowiązany
Zakład Ubezpieczeń Społecznych - jedynie wtedy, gdy wpłata nie została
oznaczona co do okresu – zakład ten jest uprawniony do zaliczenia tej wpłaty w
pierwszej kolejności na należności o najwcześniejszym terminie płatności na
pokrycie zadłużenia z danego tytułu.
Mając na powyższe na względzie Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§
1 k.p.c. uchylił zaskarżony wyrok, o kosztach postępowania kasacyjnego orzekając
stosownie do art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c.