Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 166/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 lutego 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marian Kocon (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner
SSN Anna Kozłowska (sprawozdawca)
Protokolant Piotr Malczewski
w sprawie z powództwa "G." Spółki z o.o. w M.
przeciwko P. P. i B. P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 5 lutego 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Okręgowego w W.
z dnia 12 września 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w W. do ponownego rozpoznania,
pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 13 marca 2012 r. Sąd Rejonowy oddalił powództwo G. Sp.
z o.o. skierowane przeciwko B. P. i P. P. o odszkodowanie za szkodę jaką powód
poniósł na skutek niewyegzekwowania przez pozwane, w związku z wadliwie
prowadzoną przez nie egzekucją, zasądzonego od jego dłużnika długu. Sąd
Rejonowy ustalił, że powód w dniu 18 czerwca 2005 r. złożył u komornika Rewiru
XIII przy Sądzie Rejonowym wniosek o wszczęcie egzekucji przeciwko jego
dłużnikowi, P. W., składając tytuł wykonawczy w postaci nakazu zapłaty wydanego
przez Sąd w dniu 5 marca 2001 r., zaopatrzonego w klauzulę wykonalności.
We wniosku powód wnosił o skierowanie egzekucji do należącej do dłużnika
nieruchomości. W chwili złożenia wniosku funkcję komornika piastowała pozwana B.
P. i ona prowadziła egzekucję do 31 grudnia 2008 r., natomiast pozwana P. P.
egzekucję tę prowadziła od stycznia 2009 r. do lutego 2010 r. Powód w dniu 24
sierpnia 2005 r. złożył w kancelarii komornika wniosek o zajęcie wierzytelności
przysługującej dłużnikowi od A. sp. z o.o. w W. Zajęcie nie zostało dokonane. W
dniu 13 listopada 2007 r. wierzyciel zwrócił się do komornika z zapytaniem, czy
nastąpiło zajęcie wierzytelności i czy został sporządzony opis i oszacowanie
spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu, które zostało przez komornika
zajęte jako prawo należące do dłużnika. Pismem z dnia 30 czerwca 2008 r.
komornik poinformowała wierzyciela, że postępowanie egzekucyjne zostanie
umorzone, ponieważ nie zdołano ustalić majątku dłużnika. W dniu 9 lipca 2008 r.
wierzyciel zwrócił się do komornika o wyjaśnienie stanu sprawy i czy została zajęta
wskazywana przez niego wierzytelność oraz czy dokonano opisu i oszacowania
prawa do lokalu. Odpowiedzi w dniu 12 marca 2009 r. wierzycielowi udzieliła P. P.
informując, że zwróciła się do spółki A. z zapytaniem, czy dłużnikowi powoda
przysługiwała w stosunku do tej spółki wierzytelność oraz, że po zbadaniu księgi
wieczystej ustali, czy lokal stanowił własność dłużnika; wskazała, że powód nie
złożył w ciągu roku od wszczęcia postępowania wniosku o dokonanie opisu
i oszacowania nieruchomości, co powoduje, że postępowanie egzekucyjne w tym
zakresie podlega umorzeniu z mocy prawa.
3
Spółka A. odpowiadając na zapytanie komornika, w piśmie z dnia 30 marca
2009 r. stwierdziła, że z P. W. wiązały ją dwie umowy o roboty budowlane, z dnia 1
września 2006 r. i z dnia 29 września 2006 r. Z tytułu wykonania tych umów spółka,
do lutego 2007 r., wypłaciła P. W. łącznie kwotę 199.830 zł. Poza tą kwotą, do
zapłaty pozostaje jeszcze niewymagalna kwota 7.875 zł, zatrzymana przez spółkę z
tytułu gwarancji. Postanowieniem z dnia 26 czerwca 2010 r. komornik umorzył
egzekucję ze spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu, a postanowieniem z
dnia 5 listopada 2010 r. umorzył postępowanie egzekucyjne wobec stwierdzenia
bezskuteczności egzekucji. W związku z ustaleniem, że dłużnikowi przysługuje w
stosunku do spółki A. wierzytelność w kwocie 7.875 zł, komornik wszczął egzekucję
co do tej wierzytelności i w dniu 23 lutego 2012 r. na zaspokojenia powoda
przekazał mu kwotę 6.971,78 zł. W tej części powód w toku niniejszego procesu
cofnął powództwo i zrzekł się roszczenia.
Dokonując oceny prawnej tak ustalonego stanu faktycznego, Sąd Rejonowy
wskazał na podstawy prawne odpowiedzialności odszkodowawczej komornika,
stwierdził, że zaniechanie wyrażające się w braku dokonania zajęcia wierzytelności
było niewątpliwe, jednakże nie zostały spełnione pozostałe przesłanki tej
odpowiedzialności, to jest istnienie związku przyczynowego pomiędzy
stwierdzonym zaniechaniem a szkodą. Zakładając bowiem, że pozwana
dokonałaby zajęcia wierzytelności, nie doszłoby do zaspokojenia ponieważ
wówczas wierzytelność nie istniała. Sąd Rejonowy wskazał nadto, że zaniedbań
dopuścił się również wierzyciel, który nie otrzymawszy pisemnej informacji od
komornika o podjętych czynnościach, dopiero w dniu 8 listopada 2007 r.
wystosował pismo do komornika z zapytaniem o stan sprawy, a więc po upływie
dwóch lat od złożenia wniosku o zajęcie wierzytelności, a więc po czasie, kiedy
poddłużnik zaspokoił już dłużnika.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 12 września 2012 r. oddalił apelację powoda
od wyroku Sądu Rejonowego. Sąd Okręgowy podzielił ustalenia faktyczne Sądu
pierwszej instancji i dokonaną przez ten Sąd ich ocenę prawną. Wskazał, że
zajęcie wierzytelności obejmuje tylko wierzytelność istniejącą, tymczasem
wierzytelność, o zajęcie której powód wystąpił, na dzień złożenia wniosku nie
4
istniała, wobec czego komornik nie mógł względem niej dokonać skutecznej
czynności. Gdy zajęcie jest niemożliwe z uwagi na nieistnienie wierzytelności, dla
skutecznej egzekucji niezbędne jest złożenie nowego wniosku, o jej prowadzenie, z
wierzytelności istniejącej, czego powód nie dokonał. Sąd wskazał również, że
jakkolwiek pozwana B. P. nie podjęła żadnych czynności, to przecież powód przez
okres dwóch lat nie wykazał żadnej aktywności, zaś przepisy kodeksu
postępowania cywilnego nakładają na wierzyciela obowiązek aktywności. W jej
braku, zgodnie z art. 823 k.p.c., postępowanie egzekucyjne umarza się z mocy
prawa jeżeli wierzyciel w ciągu roku nie dokonał czynność potrzebnej do dalszego
prowadzenia postępowania lub nie żądał podjęcia zawieszonego postępowania.
Powód zatem, pozostając bierny przez tak długi okres czasu, przyczynił się do
powstania szkody przez zaniechanie ponowienia wniosku o zajęcie wierzytelności,
przed upływem roku od pierwszego wskazania takiego sposobu egzekucji.
Bezprawne zaniechanie pozwanych w terminowym podejmowaniu czynności
egzekucyjnych nie było wystarczające dla przypisania im odpowiedzialności
odszkodowawczej z uwagi na niewykazanie normalnego związku przyczynowego
pomiędzy wskazanym zaniechaniem a szkodą. Związek taki istniałby gdyby
zaniechano zajęcia wierzytelności istniejącej. Nie było go na skutek wniosku
powoda z roku 2005 r., o zajęcie wierzytelności, w tym czasie, nieistniejącej;
wniosek z tej daty mógł być traktowany jako aktualny jedynie przez rok, co wynika z
art. 823 k.p.c. Ze strony powódki zabrakło wniosku o nowe zajęcie wierzytelności,
która powstała w rok po pierwszym wniosku.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Okręgowego powód, z powołaniem
się na obie podstawy kasacyjne z art. 3983
§ 1 k.p.c., w ramach podstawy
naruszenia prawa materialnego zarzucił naruszenie art. 23 ust.1 i 2 ustawy z dnia
29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (tekst jedn.: Dz. U.
z 2011 r., Nr 231, poz. 1376 ze zm.) w związku z art. 361 i w związku z art. 362
k.c. oraz w związku z art. 823 w związku z art. 797 § 1 zd.1 w związku z art. 896 §1
k.p.c. i art. 763, art. 761 k.p.c. W ramach podstawy naruszenia przepisów
postępowania skarżący zarzucił naruszenie art. 328 § 1 w związku z art. 387 § 1
k.p.c.
5
We wnioskach kasacyjnych powód domagał się uchylenia zaskarżonego
wyroku i przekazania sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania,
ewentualnie uchylenia również wyroku Sądu Rejonowego i przekazania sprawy do
ponownego rozpoznania temu Sądowi.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia przepisów postępowania, zgłoszony w ramach podstawy
z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c., ocenić należy jako nietrafny. Skarżący, jako naruszone
wskazał art. 328 § 1 w związku z art. 387 § 1 k.p.c., w uzasadnieniu tego zarzutu
powołując się na wadliwość motywów Sądu Okręgowego w zakresie w jakim Sąd
ten wyraził pogląd o przyczynieniu się skarżącego do powstania szkody. Przy takim
uzasadnieniu zarzutu kasacyjnego, skarżący jako naruszone powinien był powołać
art. 328 § 2 w związku z art. 391 k.p.c. Sąd Najwyższy związany jest podstawami
skargi kasacyjnej (art. 39813
§ 1 k.p.c.), co oznacza związanie wymienionymi przez
skarżącego konkretnymi przepisami wypełniającymi podstawy kasacyjne z art. 3983
§ 1 k.p.c. Brak adekwatnego uzasadnienia zarzutu naruszenia wskazanych
w podstawie procesowej przepisów k.p.c. zarzut ten czyni bezprzedmiotowym.
Trafne są natomiast zarzuty podniesione w ramach pierwszej podstawy
kasacyjnej. Przepisy wskazane przez skarżącego jako naruszone są co prawda
przepisami postępowania umiejscowionymi w kodeksie postępowania cywilnego,
ale o charakterze prawnym przepisu nie decyduje rodzaj aktu prawnego w jakim są
pomieszczone lecz funkcja jaką pełnią. Te, powołane przez skarżącego,
określające obowiązki organu egzekucyjnego, są funkcjonalnym odpowiednikiem
przepisów prawa materialnego i mogły stanowić podstawę merytorycznego
rozstrzygnięcia sądu o zasadności żądania; powołanie ich zatem w podstawie
kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. jest prawidłowe.
Analizując wskazane przez Sąd Okręgowy przyczyny, które w ocenie tego
Sądu zdecydowały o oddaleniu apelacji od wyroku oddalającego powództwo,
zakwestionować należy stanowisko o potrzebie złożenia przez wierzyciela,
w okolicznościach sprawy, nowego wniosku o zajęcie wierzytelności wobec
stwierdzenia, że w dacie złożenia wniosku pierwszego wierzytelność nie istniała.
Przepis art. 797 k.p.c. nakłada na wierzyciela obowiązek wskazania we
wniosku sposobu egzekucji, co wiąże organ egzekucyjny. Ma on obowiązek
6
dokonania czynności egzekucyjnej bez nieuzasadnionej zwłoki, przy czym
terminem, z upływem którego czynność egzekucyjna powinna być dokonana
i pozwalającym uznać ją za dokonaną bez nieuzasadnionej zwłoki, jest termin
wynikający z art. 45a ustawy o komornikach sądowych i egzekucji. Jest to termin
7 dni od otrzymania wniosku wierzyciela, jeżeli wniosek nie zawiera braków
formalnych. W razie istnienia braków, termin ten należy liczyć od daty ich
usunięcia. Jeżeli zatem powód w dniu 24 sierpnia 2005 r. złożył w kancelarii
komorniczej pozwanych wniosek o zajęcie wierzytelności przysługującej P. W.
w stosunku do spółki A., to zakładając, że wniosek nie zawierał braków
formalnych, komornik powinna była dokonać zajęcia wierzytelności w dniu
31 sierpnia 2005 r. Komornik nie ma obowiązku uprzedniego ustalania
i sprawdzania ani u dłużnika, ani u poddłużnika, czy zajmowana wierzytelność
istnieje, czy przysługuje dłużnikowi. Ustalenie tej okoliczności następuje w trybie
art. 896 § 2 pkt 1 k.p.c. Przepis stanowi, że jednocześnie z zajęciem
wierzytelności komornik wzywa jej dłużnika, aby w ciągu tygodnia złożył
oświadczenie, czy i w jakiej wysokości dłużnikowi przysługuje zajęta
wierzytelność. Nieistnienie wierzytelności w chwili zajęcia powoduje, że zajęcie
jest nieskuteczne, to jest nie wywiera żadnych skutków materialnych jakie ustawa
wiąże z zajęciem (np. art. 885, art. 887), ale jako czynność procesowa, zajęcie,
stanowiąc realizację oznaczonego wniosku wierzyciela, nastąpiło. Ten procesowy
skutek oznacza, że poddłużnik obowiązany jest wykonać obowiązek informacyjny
z § 2 art. 896 k.p.c.; zajęcie należy traktować jako uchylone dopiero gdy
poddłużnik złoży oświadczenie o nieprzysługiwaniu dłużnikowi wierzytelności.
Jeżeli przyjąć, że wniosek wierzyciela o dokonanie zajęcia „konsumuje się”
w zajęciu dokonanym, mimo że okazuje się ono nieskuteczne i zostaje uchylone
przez oświadczenie poddłużnika, to należy też przyjąć, że wierzyciel ma
obowiązek ponowienia wniosku o zajęcie tylko wówczas gdy komornik zajęcia
wierzytelności dokonał. Obowiązek taki niewątpliwie nie istnieje gdy komornik
w ogóle nie dokonał zajęcia, a wskazana przez wierzyciela we wniosku
wierzytelność powstała później. Nietrafne było zatem stanowisko Sądu
Okręgowego, że powód miał obowiązek złożenia ponownego wniosku o zajęcie
wierzytelności istniejącej, czego, co Sąd Okręgowy powodowi wytknął, nie uczynił.
7
W tym miejscu można zauważyć, że brak informacji pochodzącej od komornika co
do losów wniosku z dnia 24 sierpnia 2005 r., nie pozwolił powodowi nie tylko na
złożenie nowego wniosku, ale nawet na powzięcie wiadomości, że wskazana
przez niego wierzytelność w danej chwili jeszcze nie istniała.
W skardze kasacyjnej skarżący analizuje trafność stanowiska Sądu
Okręgowego co do stopnia uszczegółowienia we wniosku wierzytelności
podlegającej zajęciu dla przypisania wnioskowi o jej zajęcie i samemu zajęciu,
skuteczności. Biorąc jednak pod uwagę, że z uzasadnienia Sądu Okręgowego nie
wynika, aby opis wierzytelności zawarty we wniosku z dnia 24 sierpnia 2005 r.
ocenił jako niewystarczający, zarzuty skargi kasacyjnej w tej części nie mają
znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy. Można jedynie dodać, że Sąd Najwyższy
podziela stanowisko wyrażone w wyroku z dnia 11 stycznia 2006 r. III CK 335/05
(nie publ.), że do zajęcia dochodzi jedynie wtedy gdy wierzytelność jest określona
w sposób, który nie budzi wątpliwości, o jaką konkretną wierzytelność chodzi.
W okolicznościach sprawy wierzytelności wskazanej przez powoda nie można
uznać za niewystarczająco zindywidualizowaną.
Skarżący ma natomiast rację, że Sąd Okręgowy dokonał nieprawidłowej
wykładni art. 823 k.p.c. Sąd przyjął, że wynikający z akt komorniczych brak
aktywności powoda przez okres ponad dwóch lat, to jest w okresie od 24 sierpnia
2005 r. do dnia 13 listopada 2007 r. prowadził do umorzenia postępowania
egzekucyjnego na podstawie art. 823 k.p.c., ponieważ, zgodnie z treścią tego
przepisu, wniosek z 24 sierpnia 2005 r. był aktualny tylko przez rok. Tymczasem,
z powołanego przepisu wynika, że skutek w postaci umorzenia postępowania
powstaje w następstwie niedopełnienia przez wierzyciela w ciągu roku czynności
potrzebnej do dalszego prowadzenia postępowania. Czynnością potrzebną
do dalszego prowadzenia postępowania jest wniosek, który powinien zgłosić
wierzyciel, aby organ egzekucyjny mógł kontynuować egzekucję. Chodzi
o wnioski dotyczące takich czynności, podjęcie których przewiduje przepis prawa.
Ponadto termin roczny biegnie od dnia ostatniej czynności dokonanej przez organ
egzekucyjny, a nie przez wierzyciela. Bezczynność wierzyciela istnieje zatem
wówczas gdy jest on zobowiązany do dokonania czynności niezbędnej do
dalszego prowadzenia postępowania egzekucyjnego, a obowiązek ten ma
8
podstawę prawną (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 kwietnia 2008 r.
IV CSK 16/2008 – nie publ.). Taka sytuacja miejsca w sprawie nie miała.
Nietrafnie też Sąd Okręgowy stwierdził, że przez zaniechanie ponowienia wniosku
o zajęcie powód przyczynił się do powstałej szkody. Pomijając wadliwość
stanowiska Sądu, tak co do wykładni art. 823 k.p.c., jak i co do potrzeby składania
ponownego wniosku o zajęcie, o czym była mowa, uwaga o przyczynieniu przy
jednoczesnym oddaleniu apelacji od wyroku oddalającego powództwo sugeruje,
że w ocenie Sądu Okręgowego możliwe jest przyczynienie poszkodowanego
wyłączające całkowicie odpowiedzialność odszkodowawczą pozwanego.
Tymczasem, w myśl art. 362 k.c. o przyczynieniu się poszkodowanego można
mówić wówczas gdy w rozumieniu przyjętego w art. 361 k.c. związku
przyczynowego zachowanie poszkodowanego może być uznane za jedno z ogniw
prowadzących do ostatecznego skutku w postaci szkody - a jednocześnie
za przyczynę konkurencyjną do przyczyny przypisanej osobie odpowiedzialnej;
skutek następuje przez współdziałanie dwóch przyczyn, z których jedna
pochodzi od zobowiązanego do naprawienia szkody, a druga
od poszkodowanego. Zachowanie poszkodowanego nie może być przyczyną
wyłączną, wówczas bowiem to sam poszkodowany jest sprawcą szkody
(por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 2010 r., I CSK 20/10, z dnia
12 września 2013 r. IV CSK 61/13, nie publ.).
Budzi uzasadnione wątpliwości stanowisko Sądu Okręgowego o braku
związku przyczynowego pomiędzy zaniechaniem zajęcia wierzytelności a szkodą
powoda. W ocenie Sądu związek ten wystąpiłby tylko wówczas, gdyby
zaniechano zajęcia wierzytelności istniejącej. W związku z takim stanowiskiem
zauważyć należy, że podstawa faktyczna żądania nie była przez powoda
ograniczona wyłącznie do zaniechania przez pozwane zajęcia wierzytelności.
Podstawę tę powód zakreślał szerzej, jako wadliwie prowadzone postępowanie
egzekucyjne, polegające nadto na nieinformowaniu go jako wierzyciela o
podejmowanych czynnościach lub też nieudzielaniu mu w ogóle informacji. Tę szerzej
zakreśloną podstawę faktyczną Sąd Okręgowy dostrzegł, zaaprobował bowiem nie tylko
ustalenia faktyczne dokonane przez sąd pierwszej instancji, z których niewątpliwie
wynikało, że od roku 2005 do roku 2009 powód nie otrzymał od komornika żadnej
9
informacji dotyczącej przebiegu egzekucji, ale i stwierdził, że powód żądanie
zapłaty odszkodowania wiązał z nieprawidłowo prowadzonym postępowaniem
egzekucyjnym; wskazał, że „po stronie pozwanych wystąpiło bezprawne
zaniechanie w terminowym podejmowaniu czynności egzekucyjnych”. W tej sytuacji
zawężenie oceny istnienia związku przyczynowego tylko do relacji bezpośredniej,
to jest relacji: brak zajęcia nieistniejącej wierzytelności - brak szkody, było
nieprawidłowe. Brak obowiązku komornika sprawdzania przed zajęciem, czy
wierzytelność istnieje powoduje, że komornik powinien (ma obowiązek) dokonać
czynności egzekucyjnej wskazanej przez wierzyciela. Nieistnienie wierzytelności
czyni zajęcie bezskutecznym, z tym że, jak wskazano, procesowe skutki zajęcia
ustaną dopiero gdy poddłużnik złoży oświadczeniem, iż zajęta wierzytelność nie
istnieje; wówczas komornik, zgodnie z art. 763 k.p.c., ma obowiązek udzielić
wierzycielowi wyjaśnienia co do stanu sprawy. Można zasadnie wnioskować,
że powzięcie przez wierzyciela wiadomości o powyższym, skłoniłoby go chociażby
do poszukiwania innego majątku dłużnika, a niewątpliwie do wyjaśnienia przyczyny
swej pomyłki. Postępowanie egzekucyjne jest postępowaniem sformalizowanym,
a jego normy zostały skonstruowane w taki sposób, aby przy współdziałaniu
komornika i wierzyciela, zapewnić wierzycielowi zaspokojenie. Jeżeli komornik
narusza te normy nie podejmując czynności egzekucyjnych i nie informuje
wierzyciela o stanie sprawy, to w konkretnych okolicznościach można przyjąć,
iż zaniechanie takie może być poczytane za kolejne ogniwo jednego, chociaż
wieloczłonowego, łańcucha przyczynowego skutkującego szkodą. Badanie, czy
istnieje związek przyczynowy pomiędzy szkodą a zdarzeniem szkodzącym,
przybierającym, jak w sprawie niniejszej postać zaniechania, wymaga
przeprowadzenie testu conditio sine qua non, sprowadzającego się do oceny, z jak
dużym prawdopodobieństwem, według zasad wiedzy i oświadczenia życiowego,
ukształtowałyby się stosunki faktyczne, gdyby zostało podjęte zaniechane działanie.
Rzeczą sądu było zatem ustalić i ocenić, czy w razie podjęcia powinnego działania
polegającego na wykonaniu ciążących na komorniku w toku prowadzonej egzekucji
obowiązków, w ustalonej sytuacji faktycznej doszłoby do powstania skutku
szkodowego.
10
Z przedstawionych przyczyn Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c. oraz art. 39821
w związku z art. 108 § 2 k.p.c., orzekł jak w sentencji.
es