Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 187/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 lutego 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
SSN Anna Owczarek
w sprawie z powództwa M. L.
przeciwko D.P. o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 19 lutego 2014 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 28 września 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powoda na rzecz
pozwanego kwotę 3.600 (trzy tysiące sześćset) zł tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Powód M. L. w pozwie skierowanym przeciwko pozwanemu D. P. wniósł o
pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego w postaci aktu notarialnego z dnia
25 czerwca 2009 r., w którym poddał się egzekucji, wskazując, że nie zostały
spełnione przesłanki warunkujące nadanie temu aktowi klauzuli wykonalności oraz
skierowania sprawy do egzekucji.
Pozwany wniósł o oddalenie powództwa, zaprzeczając twierdzeniom
powoda.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 27 kwietnia 2012 r. oddalił powództwo,
przyjmując za podstawę rozstrzygnięcia następujące ustalenia i wnioski.
W dniu 23 czerwca 2009 r. powód jako inwestor zawarł z pozwanym jako
wykonawcą umowę o wybudowanie pawilonu dla sieci handlowej A. za cenę
3.850.000 zł. W umowie wskazano, że inwestor podejmuje końcowe działania
zmierzające do uzyskania pozwolenia na budowę i spodziewa się je otrzymać na
przełomie sierpnia i września 2009 r., aby wykonawca mógł w tym czasie
rozpocząć prace; termin ich zakończenia ustalono na 22 tygodnie. W celu
zabezpieczenia umowy pozwany zapłacił powodowi kwotę 140.000 zł, która miała
zostać zwrócona w terminie 14 dni od sporządzenia protokołu przekazania placu
budowy. Strony uzgodniły, że w razie odstąpienia od umowy przez inwestora lub
wystąpienia po jego stronie okoliczności uniemożliwiających budowę, zwróci on
wykonawcy sumę zabezpieczenia w podwójnej wysokości w terminie 14 dni od
wezwania. Jeżeli jednak sytuacja taka będzie następstwem nieuzyskania
pozwolenia na budowę obiektu a inwestor zleci wykonawcy do realizacji inną
porównywalną inwestycję, na warunkach nie gorszych niż określone w zawartej
umowie, obowiązek zwrotu obejmować będzie nominalną kwotę zabezpieczenia,
płatną w terminie 14 dni od wezwania lub protokolarnego przekazania placu
budowy. W akcie notarialnym z dnia 25 czerwca 2009 r., sporządzonym z udziałem
stron, powód poddał się egzekucji w zakresie obowiązku zwrotu zabezpieczenia
uregulowanego w umowie z dnia 23 czerwca 2009 r. do wysokości 280.000 zł;
możliwość wszczęcia egzekucji strony obwarowały obowiązkiem wezwania do
3
zapłaty oraz terminem do złożenia wniosku o nadania klauzuli wykonalności
(31 grudnia 2009 r.).
Po zawarciu umowy pozwany podjął działania związane z przygotowaniem
inwestycji. Powód nie przekazał pozwanemu placu budowy w umówionym
terminie, gdyż nie uzyskał wymaganego pozwolenia na budowę. Pozwany
dwukrotnie wezwał powoda do zwrotu zabezpieczenia w podwójnej wysokości, ale
wezwania te nie wywołały żadnej reakcji. W dniu 16 grudnia 2009 r. Sąd Rejonowy,
na wniosek pozwanego nadał klauzulę wykonalności aktowi notarialnemu z dnia 25
czerwca 2009 r. Na podstawie tego tytułu wykonawczego we wrześniu 2011 r.
została wszczęta egzekucja przeciwko powodowi.
W lutym 2011 r. D. spółka z ograniczoną odpowiedzialnością przesłała
pozwanemu materiały przetargowe dotyczące budowy pawilonu A. w Ż. z prośbą o
przygotowanie do dnia 7 marca 2011 r. wyceny obiektu; powód przesłał
pozwanemu dokumenty niezbędne do przygotowania oferty, po czym w dniu 4
kwietnia 2011 r. poinformował go o trudnościach w uzyskaniu pozwolenia na
budowę wynikających ze zmiany planu zagospodarowania przestrzennego
dokonanej w marcu 2011 r.
Oceniając tak ustalony stan faktyczny przez pryzmat art. 841 § 1 pkt 1 k.p.c.,
Sąd Okręgowy uznał, że spełnione zostały przesłanki rodzące obowiązek zapłaty
przez powoda podwójnego zabezpieczenia, gdyż po jego stronie wystąpiły
okoliczności uniemożliwiające wykonanie umowy. Powód miał świadomość,
że uzyskanie do końca września 2009 r. ostatecznego pozwolenia na budowę jest
niemożliwe z uwagi na warunki określone w planie zagospodarowania
przestrzennego. Dłużnik może przyjąć odpowiedzialność za niewykonanie
zobowiązania z powodu oznaczonych okoliczności, za które na mocy ustawy
odpowiedzialności nie ponosi (art. 473 § 1 k.c.). Mimo nieuzyskania pozwolenia na
budowę powód mógł uniknąć obowiązku zapłaty podwójnej sumy zabezpieczenia,
powierzając pozwanemu realizację inwestycji zamiennej, czego jednak nie uczynił.
Nie można uznać, że wysłanie do pozwanego przez inny podmiot zaproszenia do
konkursu ofert na budowę marketu w Ż. stanowiło wykonanie zobowiązania przez
powoda. Skoro powód nie wywiązał się z umowy z przyczyn, za które ponosi
4
odpowiedzialność a pozwany - wzywając go dwukrotnie do zapłaty kwoty 280.000
zł - odstąpił od umowy, powództwo należało uznać za usprawiedliwione (art. 394
§ 1 k.p.c.).
Sąd Apelacyjny wyrokiem zaskarżony skargą kasacyjną oddalił apelację
pozwanego od wyroku Sądu Okręgowego, podzielając ocenę, że niewykonanie
umowy z dnia 23 czerwca 2009 r. nastąpiło z przyczyn leżących po stronie powoda
i to przez niego zawinionych. Uznał przy tym, że w umowie tej strony, korzystając
ze swobody kontraktowania (art. 3531
k.c.), nadały zabezpieczeniu znaczenie
zbliżone do zadatku i przewidziały obowiązek jego zwrotu w podwójnej wysokości
bez konieczności składania oświadczenia o odstąpienia od umowy. Zastrzeżenie
możliwości uchylenia się przez powoda od tego obowiązku - w razie nieuzyskania
pozwolenia na budowę - przez powierzenie powodowi realizacji innej
porównywalnej inwestycji sprzeciwia się uznaniu umowy za sprzeczną z zasadami
współżycia społecznego (art. 58 § 2 k.c.).
W skardze kasacyjnej, opartej na podstawie naruszenia prawa materialnego
(art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.), powód zarzucił Sądowi Apelacyjnemu niezastosowanie
art. 394 § 3 w związku z art. 58 § 1 k.c. oraz art. 394 § 3 w związku z art. 58 § 2 k.c.
w następstwie uznania, że postanowienie umowy zastrzegające obowiązek zwrotu
pozwanemu sumy zabezpieczenia w podwójnej wysokości, w przypadku
wystąpienia okoliczności uniemożliwiających wykonanie umowy, leżących
po stronie powoda, nie narusza bezwzględnie obowiązujących przepisów prawa
i zasad współżycia społecznego.
Powołując się na tak ujętą podstawę kasacyjną powód wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku i uwzględnienie apelację, ewentualnie uchylenie tego
orzeczenia i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu dom ponownego
rozpoznania.
Pozwany w odpowiedzi na skargę kasacyjną wniósł o jej odrzucenie bądź
oddalenie i zasądzenie na jego rzecz od skarżącego kosztów postępowania
kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
Zarzuty skarżącego zostały oparte na założeniu, że art. 394 § 3 k.c. wyraża
normy o charakterze imperatywnym a umowa zawierająca postanowienia
sprzeczne z nimi dotknięta jest – stosownie do art. 58 k.c. - sankcją nieważności.
Z zapatrywaniem tym nie można jednak się zgodzić.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego ugruntował się pogląd wskazujący na
dyspozytywny charakter wszystkich norm wyrażonych w art. 394 k.c. Podkreśla się,
że skutki prawne określone tymi normami mogą wystąpić jedynie w braku
odmiennych postanowień umownych lub zwyczaju (zob. wyroki: z dnia 8 lutego
2008 r., I CSK 328/07, nie publ.; z dnia 23 lutego 2001 r., II CKN 314/99, nie publ.;
z dnia 23 stycznia 1997 r., I CKU 64/96, nie publ. oraz z dnia 11 stycznia 2006 r.,
III CK 357/05, nie publ.). W ostatnich trzech wymienionych orzeczeniach Sąd
Najwyższy opowiedział się wprost za możliwością odejścia od reguły wyrażonej
w art. 394 § 3 k.c., łączącej przepadek zadatku lub obowiązek zapłaty sumy
dwukrotnie wyższej z sytuacją, w której niewykonanie umowy nastąpiło wskutek
okoliczności, za które odpowiada jedna ze stron i dopuszczalnością uregulowania
losu wręczonego zadatku w sposób odmienny (nawet na zasadzie ryzyka
niewykonania zobowiązania), zastrzegając jedynie, że powinno to wynikać
z wyraźnego sformułowania umowy. Skład orzekający w pełni podziela ten pogląd,
gdyż trudno znaleźć argumenty usprawiedliwiające poddanie regulacji znaczenia
(skutków) dania zadatku normom o charakterze dyspozytywnym, a jego dalszych
losów - normom o charakterze imperatywnym. Wbrew zapatrywaniu skarżącej,
odmiennego wniosku nie uzasadnia stanowisko zajęte przez Sąd Najwyższy
w wyroku z dnia 27 stycznia 2000 r., II CKN 719/98 (nie publ.). W uzasadnieniu
tego orzeczenia wskazano, że wygaśnięcie obowiązku zapłaty dwukrotnej sumy
zadatku, mimo niewykonania umowy, ustawodawca powiązał z każdą okolicznością
skutkującą niewykonanie umowy, za którą żadna ze stron nie ponosi
odpowiedzialności (art. 394 § 3 k.c.), a nie tylko z niemożliwością świadczenia (art.
475 § 1 k.c.). Stwierdzenie to nie odnosi się do możliwości umownej regulacji losu
zadatku; w świetle ustaleń przyjętych za podstawę powołanego rozstrzygnięcia,
strony modyfikacji takiej nie dokonały.
Na marginesie wypada zauważyć, że skarga kasacyjna nie mogłyby odnieść
zamierzonego skutku również w przypadku uznania, do czego - jak wskazano - nie
6
ma podstaw, że art. 394 § 3 k.c. wyraża normy o charakterze imperatywnym. Sąd
Apelacyjny stwierdził bowiem wyraźnie, że niewykonanie umowy zawartej w dniu
23 czerwca 2009 r. nastąpiło z przyczyn zawinionych przez powoda i to nie tylko
z uwagi na to, iż nie uzyskał on wymaganego pozwolenia na budowę, ale również
dlatego, że nie zaoferował pozwanemu realizacji innej porównywalnej inwestycji.
Skarżący nie podniósł zarzutów podważających powyższą ocenę.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. orzekł, jak na
wstępie.