Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 375/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 marca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Marta Romańska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa A. P., T. P.,
C. B.-F., A. B.-F.
i Z.B.-F.
przeciwko Skarbowi Państwa - Ministrowi Gospodarki
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 7 marca 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 7 lutego 2013 r.
uchyla zaskarżony wyrok w części, w której Sąd Apelacyjny
oddalił apelację pozwanego od wyroku Sądu Okręgowego w B. z
dnia 27 lipca 2012 r., w zakresie rozstrzygnięcia o odsetkach
ustawowych należnych powodom od zasądzonych kwot i w tym
zakresie przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
2
ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
3
UZASADNIENIE
Powodowie A. P., T. P., C. B.-F., Z. B.-F. i A. B.-F. wnieśli o zasądzenie od
Skarbu Państwa - Ministra Gospodarki kwot po 521.806,50 zł z odsetkami
ustawowymi od dnia wniesienia pozwu, tytułem odszkodowania za niezgodne
z prawem przejęcie przez Skarb Państwa Fabryki Płyt Glazurowanych w B.,
należącej do poprzednika prawnego powodów A. Ł.
Pozwany Skarb Państwa - Minister Gospodarki wniósł o oddalenie
powództwa.
Wyrokiem z 27 lipca 2012 r. Sąd Okręgowy w B. zasądził od pozwanego na
rzecz A. P. i T. P. kwoty po 437.687,50 zł z odsetkami ustawowymi od 24 listopada
2010 r. a na rzecz C. B.-F., Z. B.-F. i A. B.-F. kwoty po 291.791,67 zł z odsetkami
ustawowymi od 24 listopada 2010 r.; w pozostałym zakresie powództwo oddalił i
orzekł o kosztach procesu.
Rozstrzygnięcie to zostało wydane po ustaleniu, że powodowie są
następcami prawnymi zmarłego w 1947 r. A. Ł., który był właścicielem położonej w
B. Fabryki Płyt Glazurowanych. Fabryka została przejęta pod przymusowy zarząd
państwowy zarządzeniem Prezesa Centralnego Urzędu Drobnej Wytwórczości z 22
kwietnia 1951 r., wydanego na podstawie dekretu z 16 grudnia 1918 r. w
przedmiocie przymusowego zarządu państwowego (Dz. Pr. Nr 21, poz. 67).
Orzeczeniem przewodniczącego Komitetu Drobnej Wytwórczości z 31 grudnia
1963 r. stwierdzono przejęcie fabryki na własność państwa. Na skutek starań
spadkobierców A. Ł. o zmianę tych decyzji, został im zwrócony grunt zabudowany
domem i pomieszczeniami gospodarczymi.
Decyzją z 6 lipca 2009 r. Minister Gospodarki stwierdził, że decyzje
z 22 kwietnia 1951 r. i z 31 grudnia 1963 r. zostały wydane z naruszeniem prawa
w części dotyczącej przedsiębiorstwa zlokalizowanego na nieruchomości A. Ł., a to
rozstrzygnięcie potwierdzało bezprawność przejęcia przedsiębiorstwa A. Ł. na
własność Skarbu Państwa i otwierało jego spadkobiercom drogę do dochodzenia
roszczeń odszkodowawczych zmierzających do naprawienia szkody wyrządzonej
im przez wydanie decyzji z 1951 r. i z 1963 r. Jej wysokość została przez Sąd
4
Okręgowy oznaczona z uwzględnieniem stanu nieruchomości wchodzącej w skład
przedsiębiorstwa A. Ł. z chwili jego przejęcia i cen z daty szacowania wysokości
szkody. Danych na ten temat dostarczyły Sądowi dwie opinie biegłych, przy czym
za rzetelną i wyczerpującą Sąd uznał opinię biegłego M. S. i zasądził na rzecz
powodów kwoty odpowiadające wysokości ich udziałów w określonej przez tego
biegłego wartości nieruchomości. O odsetkach od zasądzonych kwot Sąd orzekł na
podstawie art. 481 k.c., od daty wniesienia pozwu, zgodnie z żądaniem powodów.
Wyrokiem z 7 lutego 2013 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanego od
wyroku z 27 lipca 2012 r. i zasądził od niego na rzecz powoda A. P. kwotę 5.400 zł
tytułem kosztów postępowania apelacyjnego.
Sąd Apelacyjny zaakceptował ustalenia faktyczne poczynione przez Sąd
Okręgowy oraz ocenę prawną sprawy zaprezentowaną przez ten Sąd. Gdy chodzi
datę, od której zostały na rzecz powodów zasądzone odsetki od zasądzonego
odszkodowania, to Sąd Apelacyjny stwierdził, że jej określenie odpowiada kryteriom,
do których odwołuje się art. 481 k.c. Zobowiązania z czynów niedozwolonych mają
charakter bezterminowy, a dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia
wynikającego z tych zobowiązań po jego wezwaniu o zapłatę. Odsetki należą się
zatem wierzycielowi od następnego dnia po dniu wyznaczonym dłużnikowi dla
spełnienia świadczenia. Zasądzenie na rzecz wierzyciela odsetek od przyznanego
odszkodowania od dnia, w którym zapadł wyrok w sprawie o zasądzenie
odszkodowania jest zasadne tylko w tych wyjątkowych wypadkach, gdy
wysokość odszkodowania została oznaczona według cen z tej właśnie daty.
Obecnie funkcja odszkodowawcza odsetek przeważa nad ich funkcją
waloryzacyjną, a to oznacza, że zasądzenie odsetek od daty wyrokowania
stawiałoby dłużnika w uprzywilejowanej pozycji i skłaniało go do przewlekania
procesu o odszkodowanie. Jeśli zatem po weryfikacji w procesie okaże się,
że ustalona kwota odszkodowania nie przekracza wysokości kwoty żądanej od
dłużnika już wcześniej, to nie ma przeszkód do zasądzenia odsetek od
wcześniejszej daty niż data wyroku.
Pozwany zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego z 7 lutego 2013 r. skargą
kasacyjną w części co do oddalenia jego apelacji od rozstrzygnięcia o odsetkach od
5
kwot odszkodowania zasądzonych na rzecz powodów wyrokiem Sądu Okręgowego.
Poznany zarzucił, że orzeczenie w zaskarżonej części zostało wydane
z naruszeniem art. 481 § 1 i 2 k.c. oraz art. 363 § 2 k.c. przez niewłaściwe
zastosowanie i ustalenie odszkodowania należnego powodom według cen z daty
orzekania, przy jednoczesnym zasądzeniu odsetek od wcześniejszej daty.
Pozwany wniósł o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego w zaskarżonej
części i jego zmianę przez orzeczenie, że powodom należą się odsetki od
zasądzonych kwot od dnia wydania wyroku względnie o uchylenie wyroku Sądu
Apelacyjnego w zaskarżonej części i przekazanie w tym zakresie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Powód A. P. wniósł o oddalenie skargi kasacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Obowiązek naprawienia szkody przybiera postać obowiązku spełnienia na
rzecz wierzyciela świadczenia pieniężnego jeśli poszkodowany zdecyduje
o zażądaniu od dłużnika świadczenia w tej postaci (art. 363 § 1 zdanie pierwsze
k.c.), bądź wtedy, gdy przywrócenie stanu poprzedniego nie jest możliwe albo
pociągałoby dla zobowiązanego nadmierne koszty i trudności (art. 363 § 1 zdanie
drugie k.c.).
Co do zasady, roszczenie odszkodowawcze, także to, które z woli
wierzyciela lub na podstawie ustawy ma postać pieniężną, powinno być
zaspokojone dobrowolnie. Wymagalność tego roszczenia należy oznaczyć
zgodnie z art. 455 k.c. Wierzyciel może zatem zażądać od dłużnika odszkodowania
i wyznaczyć mu termin, w którym świadczenie powinno być spełnione.
Jeżeli wierzyciel żąda od dłużnika odszkodowania bez określenia terminu, w którym
oczekuje zaspokojenia, to świadczenie odszkodowawcze powinno być przez
dłużnika spełnione „niezwłocznie". Naruszenie terminów spełnienia świadczenia
pieniężnego, zarówno wyznaczonego przez wierzyciela, jak i ustalonego według
cechy „niezwłoczności" od wezwania, usprawiedliwia zażądanie przez wierzyciela
od dłużnika odsetek ustawowych za opóźnienie. Podstawą dla tego żądania jest art.
481 § 1 k.c. Odsetki należą się wierzycielowi za samo opóźnienie w spełnieniu
świadczenia, choćby nie poniósł żadnej szkody i choćby opóźnienie było
6
następstwem okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności. Stanowią
one zatem opartą na uproszczonych zasadach rekompensatę typowego
uszczerbku majątkowego doznanego przez wierzyciela wskutek pozbawienia
go możliwości czerpania korzyści z należnego mu świadczenia pieniężnego
(por. wyrok Sądu Najwyższego z 10 lutego 2000 r., II CKN 725/98).
Do procesu o zasadność roszczenia odszkodowawczego dochodzi wtedy,
gdy pozwany - dłużnik kwestionuje przesłanki decydujące o jego powstaniu lub
wysokości. W takim przypadku powód - wierzyciel może żądać zasądzenia
odszkodowania przez sąd wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie.
W art. 363 § 2 k.c., korespondującym z art. 316 § 1 k.p.c., wyrażona została
zasada, że rozmiar szkody poniesionej przez wierzyciela określa się według cen
z daty ustalenia odszkodowania. Unormowanie to ma na celu zagwarantowanie
wierzycielowi możliwie pełnej kompensaty szkody ze względu na jej dynamiczny
charakter i zmienność w czasie (por. wyroki Sądu Najwyższego z 22 maja 1990 r.,
II CR 225/90, Lex nr 9030; z 10 lutego 2000 r., II CKN 725/98; z 16 kwietnia 2009 r.,
I CSK 524/08, OSNC-ZD 2009, nr D, poz. 106).
2. W orzecznictwie sądowym okresowo występowały rozbieżności stanowisk
co do tego, od jakiego terminu należy naliczać odsetki za opóźnienie w zapłacie
odszkodowania i zadośćuczynienia, mających kompensować szkodę i krzywdę
wyrządzoną czynem niedozwolonym.
Niewątpliwie dominował pogląd, zgodnie z którym terminem, od którego
należą się odsetki za opóźnienie w zapłacie odszkodowania, jest - w zależności od
okoliczności sprawy - dzień poprzedzający wyrokowanie o odszkodowaniu lub
dzień tego wyrokowania (np. uchwała Sądu Najwyższego z 31 stycznia 1994 r.,
III CZP 184/93, OSNC 1994, nr 7-8, poz. 155; wyroki Sądu Najwyższego
z 8 grudnia 1997 r., I CKN 361/97, nieopubl.; z 9 stycznia 1998 r., III CKN 301/97,
Lex nr 477596; z 20 marca 1998 r., II CKN 650/97, Lex nr 477665; z 4 września
1998 r., II CKN 875/97, Lex nr 477661; z 9 września 1999 r., II CKN 477/98,
niepubl.; z 30 października 2003 r., IV CK 130/02, Lex nr 82273).
W niektórych orzeczeniach kwestia ta rozstrzygana była jednak odmiennie
(zob. wyroki Sądu Najwyższego z 18 września 1970 r., II PR 257/70, OSNC 1971,
7
nr 6, poz. 103; z 12 lipca 2002 r., V CKN 1114/00, Lex nr 56056; z 18 lutego 2010 r.,
II CSK 434/09, Lex 602683). W wyroku z 22 lutego 2007 r., I CSK 433/06, Lex
nr 602683, Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że odsetki za opóźnienie w okresie 1997
- 2004 r. pełniły jeszcze funkcję waloryzacyjną, co eksponowano w judykaturze
(por. np. wyrok z 30 października 2003 r., IV CK 130/02, Lex nr 82273; wyrok
z 18 kwietnia 2002 r., II CKN 606/00, nieopubl.; wyrok z 11 marca 2003 r., V CKN
1723/00, Lex nr 738134), a ten waloryzacyjny aspekt odsetek, prowadzący
w rezultacie do powiększenia ogólnej kwoty świadczenia przyznanego
poszkodowanemu, powinien być brany pod uwagę przy rozważaniu sposobu ich
zasądzenia za opóźnienie w spełnieniu dochodzonego świadczenia i to także przy
założeniu, że wyrok je zasądzający ma charakter deklaratoryjny.
3. Wszystkie aktualne problemy dotyczące wykładni art. 481 § 1 k.c.
w związku z określeniem daty, od której poszkodowanemu należą się odsetki od
zasądzonego na jego rzecz świadczenia odszkodowawczego lub zadośćuczynienia,
zostały szczegółowo objaśnione w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego
z 18 lutego 2011 r., I CSK 243/10, Lex nr 848109.
W motywach tego wyroku Sąd Najwyższy wskazał, że jeżeli powód zażądał
odsetek od kwoty dochodzonej tytułem odszkodowania od konkretnego dnia,
poprzedzającego dzień wyrokowania, to odsetki te mogą być zasądzone
zgodnie z żądaniem pozwu, o ile tylko w toku postępowania zostanie wykazane,
że dochodzona kwota rzeczywiście się powodowi należała tytułem odszkodowania
od wskazanego przez niego dnia. Jeżeli natomiast sąd ustali, że odszkodowanie
w rozmiarze odpowiadającym kwocie dochodzonej przez powoda należy się
dopiero od dnia wyrokowania, odsetki od zasądzonego w takim przypadku
odszkodowania mogą się należeć dopiero od dnia wyrokowania.
Sytuacja może być też bardziej złożona. W szczególności, w dochodzonej
przez powoda kwocie jej część może odpowiadać odszkodowaniu należnemu
w terminie lub terminach poprzedzających dzień wyrokowania, a część -
odszkodowaniu należnemu dopiero od dnia wyrokowania. W takim razie odsetki za
opóźnienie w zapłacie co do jednej części należnego świadczenia powinny być
zasądzone od terminu lub terminów poprzedzających dzień wyrokowania, a co do
8
innej części - od dnia wyrokowania (por. wyrok Sądu Najwyższego z 9 września
1999 r., II CKN 477/98).
Z powyższego wynika, że wymagalność roszczenia o odszkodowanie
za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym, a tym samym i początkowy termin
naliczania odsetek za opóźnienie w jego zapłacie, może się różnie kształtować
w zależności od okoliczności sprawy. Może nim być zarówno dzień poprzedzający
wyrokowanie o zadośćuczynieniu, jak i dzień tego wyrokowania.
4. W niniejszej sprawie Sąd Okręgowy zasądził od pozwanego
na rzecz powodów dochodzone przez nich kwoty odszkodowania z odsetkami
ustawowymi od 24 października 2010 r., a w uzasadnieniu wskazał jedynie,
że podstawą wydania tego rozstrzygnięcia był art. 481 k.c. oraz że odsetki zostały
na rzecz powodów zasądzone „od daty wniesienia pozwu, zgodnie z żądaniem".
Sąd Apelacyjny zaakceptował to stanowisko, nieco szerzej je uzasadniając,
ale także ten Sąd nie powiązał poglądów wyrażonych w zacytowanych
orzeczeniach z okolicznościami faktycznymi niniejszej sprawy.
Z ustaleń faktycznych przyjętych za podstawę rozstrzygnięcia nie wynika
bowiem, w jakiej dacie - w ocenie obu Sądów meriti - stało się wymagalne
roszczenie powodów o zapłatę na ich rzecz konkretnych kwot odszkodowania,
czy powodowie wezwali pozwanego do spełnienia na ich rzecz tego świadczenia
w inny sposób niż przez doręczenie mu odpisu pozwu (co miało miejsce 25 lutego
2011 r., k. 231, i do rąk Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa, nie zaś do
rąk odpowiedzialnego za zaspokojenie roszczenia statio fisci Skarbu Państwa)
oraz czy żądane tytułem odszkodowania kwoty odpowiadały wysokością kwocie
zasądzonej na rzecz powodów w niniejszej sprawie, w warunkach, gdy ze
sporządzonej na ich zlecenie i dołączonej do pozwu opinii wynika wyższa wysokość
szkody niż ustalona w toku postępowania. Bez ustalenia okoliczności wskazanych
wyżej nie można orzekać o odsetkach od zasądzonego odszkodowania w sposób,
który by realizował dyspozycję art. 481 § 1 k.c.
Mając powyższe na uwadze, na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108
§ 2 k.p.c. w zw. z art. 39821
i art. 391 § 1 k.p.c., Sąd Najwyższy orzekł jak
w sentencji.
9