Pełny tekst orzeczenia

48/5A/2004

POSTANOWIENIE
z dnia 5 maja 2004 r.
Sygn. akt K 25/02


Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Marek Safjan – przewodniczący
Jerzy Ciemniewski
Teresa Dębowska-Romanowska
Marian Grzybowski
Adam Jamróz
Wiesław Johann
Biruta Lewaszkiewicz-Petrykowska
Ewa Łętowska
Marek Mazurkiewicz
Andrzej Mączyński – sprawozdawca
Janusz Niemcewicz
Jerzy Stępień
Mirosław Wyrzykowski
Marian Zdyb
Bohdan Zdziennicki,

po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 5 maja 2004 r. wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich o zbadanie zgodności:
art. 50 ust. 1 i 6 ustawy z dnia 8 stycznia 1993 r. o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym (Dz. U. Nr 11, poz. 50 ze zm.) z art. 92 ust. 1 i art. 217 Konstytucji,


p o s t a n a w i a:

umorzyć postępowanie na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) z powodu utraty mocy obowiązującej kwestionowanych we wniosku przepisów.


UZASADNIENIE:

I

1. W niniejszej sprawie występują dwa problemy konstytucyjne. Pierwszym z nich jest kwestia dopuszczalności określenia w rozporządzeniu innej wysokości stawek podatkowych niż wysokość określona w ustawie. Drugim – zagadnienie wymagań, jakim odpowiadać powinny wytyczne dotyczące treści rozporządzenia wydanego na podstawie ustawy podatkowej.

2. Rzecznik Praw Obywatelskich we wniosku z 20 września 2001 r. wniósł o stwierdzenie niezgodności z Konstytucją kilku przepisów ustawy z dnia 8 stycznia 1993 r. o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym (Dz. U. Nr 11, poz. 50 ze zm.; dalej: ustawa o podatku od towarów i usług) oraz wydanych na ich podstawie rozporządzeń. We wniesionych później pismach procesowych (z 30 października 2001 r., z 16 maja 2002 r., z 29 maja 2002 r. i z 29 października 2003 r.) Rzecznik uściślił zarzuty wniosku, wnosząc o stwierdzenie, że: 1) art. 50 ust. 1 ustawy o podatku od towarów i usług narusza art. 92 ust. 1 i art. 217 Konstytucji, albowiem zawiera upoważnienie dla Ministra Finansów do obniżania w drodze rozporządzenia stawki podatku do wysokości 0% lub 7% dla niektórych towarów i usług oraz do określenia warunków stosowania obniżonych stawek, podczas gdy Konstytucja określanie podmiotów, przedmiotów opodatkowania i stawek podatkowych, a także zasad przyznawania ulg i umorzeń oraz kategorii podmiotów zwalnianych od podatku zastrzega do wyłączności ustawowej. Ponadto upoważnienie to nie zawiera wytycznych dotyczących treści tego aktu; 2) art. 50 ust. 6 ustawy o podatku od towarów i usług w zakresie, w którym dotyczy rozporządzenia wydanego na podstawie art. 50 ust. 1 tej ustawy, jest niezgodny z art. 92 ust. 1 Konstytucji; 3) art. 50 ust. 4 ustawy o podatku od towarów i usług narusza zasadę wyrażoną w art. 217 Konstytucji, ponieważ zawiera upoważnienie do stanowienia przez Ministra Finansów w drodze rozporządzenia listy towarów przeznaczonych na cele ochrony przeciwpożarowej, które są sprzedawane jednostkom ochrony przeciwpożarowej i do których stosuje się stawkę podatku 0% oraz 4) rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 29 listopada 1999 r. w sprawie ustalenia listy towarów przeznaczonych na cele ochrony przeciwpożarowej, do których stosuje się stawkę podatku od towarów i usług w wysokości 0% (Dz. U. Nr 98, poz. 1144), narusza zasady wyrażone w art. 92 ust. 1 i art. 217 Konstytucji przez to, że reguluje aktem wykonawczym materię zastrzeżoną wyłącznie dla ustawy.

3. Postanowieniem z 9 października 2002 r. Trybunał umorzył postępowanie w części dotyczącej art. 50 ust. 4 ustawy o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym oraz rozporządzenia Ministra Finansów powołanego w punkcie 4 na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) wobec tego, że kwestionowane przepisy utraciły moc obowiązującą z dniem 1 października 2002 r. na podstawie art. 1 pkt 14 lit. b ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. o zmianie ustawy o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym (Dz. U. Nr 153, poz. 1272).

4. W pozostałym zakresie obejmującym zarzuty powołane w punktach 1 i 2 Rzecznik Praw Obywatelskich oparł uzasadnienie swego wniosku na następujących argumentach:
Konstytucja w art. 217 expressis verbis sformułowała zasadę wyłączności ustawowej w obciążeniach daninowych. Konstytucja ujmuje bardzo szeroko podatkowoprawny stan faktyczny, jaki powinien być uregulowany bezpośrednio w ustawie. Art. 18 ust. 1 ustawy o podatku od towarów i usług stanowi, że zasadnicza stawka podatku wynosi 22%. Przepis ten stanowi jednocześnie, że równolegle w ustawie i załącznikach do ustawy niektóre towary i usługi są obciążone stawką podatku w wysokości 7%, 3% i 0%. Zastosowanie innej niż 22% stawki podatku VAT nie jest więc ulgą czy umorzeniem części podatku. W konsekwencji regulacja tej kwestii powinna znaleźć się w ustawie, a nie w rozporządzeniu, do którego odsyła art. 50 ust. 1 ustawy o podatku od towarów i usług.
Art. 50 ust. 6 ustawy o podatku od towarów i usług stanowi uzupełnienie upoważnienia wynikającego z art. 50 ust. 1 tej ustawy. Określa on bowiem wytyczne dotyczące treści rozporządzenia. Z konstytucyjnego nakazu szczegółowego charakteru upoważnienia do wydania rozporządzenia (art. 92 ust. 1 Konstytucji) wynika jednoznacznie, że wytycznych nie można traktować wyłącznie w sposób formalny. Wytyczne muszą być na tyle precyzyjne, aby upoważnienie ustawowe zachowało szczegółowy charakter. Z faktu, iż wytyczne mają rangę instytucji konstytucyjnej, wynika ich normatywny charakter. W konsekwencji muszą one posiadać znaczenie normatywne. Art. 50 ust. 6 ustawy o podatku od towarów i usług nie spełnia wskazanych wymagań. Nie dość, że nie wyznacza on wprost celów regulacji wykonawczej, to zawarte w jego treści wytyczne mają ogólnikowy charakter i – odsyłając do innych aktów normatywnych i ogólnikowo określonych ustaleń faktycznych (sytuacja gospodarcza, sytuacja rynkowa) – nie zawierają samoistnej treści.

5. Prokurator Generalny w pismach z 21 listopada 2001 r. i 5 czerwca 2002 r. nie podzielił zarzutów Rzecznika Praw Obywatelskich.
Prokurator Generalny oparł uzasadnienie swego stanowiska na następujących argumentach:
Dotychczasowe orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego uzasadnia tezę, że zakwestionowane upoważnienie Ministra Finansów do wydania rozporządzenia nie dotyczy materii zastrzeżonej do regulacji ustawowej, skoro generalna definicja przedmiotu opodatkowania i wysokość podstawowej stawki opodatkowania określone są w ustawie (tak jak ma to miejsce w obecnie obowiązującym art. 18 ust. 1 ustawy o podatku od towarów i usług). Obowiązek podatkowy zatem w podstawowych elementach określa ustawa zgodnie z wymogami, o których mowa w art. 217 Konstytucji.

6. Minister Finansów w piśmie z 31 lipca 2002 r. wniósł o uznanie, że art. 50 ust. 1 ustawy o podatku od towarów i usług nie jest niezgodny z art. 217 i art. 92 ust. 1 Konstytucji.
Minister Finansów oparł uzasadnienie swego stanowiska na następujących argumentach:
Ustawa o podatku od towarów i usług w art. 18 określa generalnie wysokość stawek podatku od towarów i usług. Art. 50 ust. 1 tej ustawy zezwala Ministrowi Finansów jedynie na obniżenie stawek zgodnie z zasadami wynikającymi z ustawy. W oparciu o upoważnienie zawarte w tym przepisie Minister Finansów może obniżać stawki do wysokości 0% lub 7% dla niektórych towarów i usług, uwzględniając: 1) założenia ustawy budżetowej, w szczególności dotyczące dochodów z tytułu podatku od towarów i usług, 2) przebieg realizacji budżetu państwa, 3) sytuację gospodarczą państwa oraz poszczególnych grup podmiotów będących podatnikami podatku od towarów i usług, a także sytuację dochodową producentów rolnych, 4) sytuację rynkową w obrocie niektórymi towarami i usługami. Wbrew zatem twierdzeniom Rzecznika Praw Obywatelskich art. 50 ust. 1 ustawy o podatku od towarów i usług zawiera wytyczne do wydania aktu wykonawczego. Wytyczne te wynikają z art. 50 ust. 6 tej ustawy.
Obniżona stawka podatku od towarów i usług w wysokości 0% lub 7% ma ponadto charakter określonej preferencji podatkowej, czyli „swoistej” ulgi podatkowej. Te, w myśl art. 217 Konstytucji, mogą być również regulowane w drodze aktów wykonawczych do ustawy.

7. Sejm, w piśmie swego Marszałka z 29 lipca 2003 r., uznał zarzuty wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich za całkowicie bezpodstawne i wniósł o stwierdzenie, że art. 50 ust. 1 ustawy o podatku od towarów i usług jest zgodny z art. 92 ust. 1 oraz art. 217 Konstytucji.
Uzasadnienie stanowiska Sejmu zostało oparte na następujących argumentach:
Wytyczne dotyczące treści rozporządzenia oraz zasady przyznawania ulg zawarte są w art. 50 ust. 6 ustawy o podatku od towarów i usług. Przepis ten został dodany przez art. 1 pkt 6 lit. c) ustawy z 20 maja 1999 r. o zmianie ustawy o podatku od towarów i usług. Zatem Rada Ministrów, zgodnie z art. 236 ust. 1 Konstytucji, przedstawiła projekt, a Sejm uchwalił ustawę o zmianie ustawy o podatku od towarów i usług dostosowującą w tym zakresie przepisy ustawy do przepisów Konstytucji w terminie dwóch lat od dnia jej wejścia w życie.
Zgodnie z art. 3 pkt 6 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz. U. Nr 137, poz. 926 ze zm.; dalej: ordynacja podatkowa) przez ulgę podatkową należy rozumieć „przewidziane w przepisach prawa podatkowego zwolnienia, odliczenia, obniżki albo zmniejszenia, których zastosowanie powoduje obniżenie podstawy opodatkowania lub wysokości podatku”. Należy zatem przyjąć, że w przepisie art. 50 ust. 1 ustawy o podatku od towarów i usług mamy do czynienia z ulgami w stosunku do stawki 22%, a nie – naruszającym ustawę i Konstytucję ustanawianiem innych stawek dla towarów objętych stawką 22%. Ustawodawca wyznaczył Ministrowi Finansów zasady stosowania tej ulgi, to znaczy, że nie może on obniżać stawki dowolnie, np. o kilka punktów procentowych, ale w określonych ustawą granicach – stosując stawkę 7% lub 0% – oraz że może zastosować tę obniżkę zgodnie z wytycznymi określonymi w art. 50 ust. 6 ustawy o podatku od towarów i usług.

II

Trybunał Konstytucyjny ustalił i zważył, co następuje:

Przedmiotem rozpatrywanego w niniejszej sprawie wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich są przepisy art. 50 ust. 1 i 6 ustawy o podatku od towarów i usług. Przedmiotem zaskarżenia nie jest natomiast objęte wydane na ich podstawie rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 22 marca 2002 r. w sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym (Dz. U. Nr 27, poz. 268 ze zm.; dalej: rozporządzenie Ministra Finansów z 22 marca 2002 r.).
Zgodnie z ustalonym orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego stwierdzenie niezgodności z Konstytucją przepisu ustawy, na podstawie którego wydane zostało rozporządzenie, nieuchronnie pociąga za sobą utratę mocy obowiązującej także tego rozporządzenia (por. wyroki TK z: 31 stycznia 2001 r., P. 4/99, OTK ZU nr 1/2001, poz. 5 oraz 12 marca 2002 r., P 9/01, OTK ZU nr 2/A/2002, poz. 14). Rozporządzenie z uwagi na swój wykonawczy charakter jest bowiem ściśle związane z ustawowym upoważnieniem, na podstawie którego zostało wydane. Potwierdza tę regułę treść § 32 Zasad techniki prawodawczej (rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej”, Dz. U. Nr 100, poz. 908).
Przyjęcie tezy o ścisłym związku, jaki łączy ustawę i wydane w celu wykonania jej postanowień rozporządzenie, oznacza, że w razie podzielenia przez Trybunał zarzutów zawartych we wniosku Rzecznika i stwierdzenia niezgodności z Konstytucją zakwestionowanych we wniosku przepisów ustawy o podatku od towarów i usług utraciłoby moc obowiązującą także rozporządzenie Ministra Finansów z 22 marca 2002 r. Skutek powyższy nastąpiłby niezależnie od tego, że powołane rozporządzenie nie zostało objęte przez wnioskodawcę zakresem zaskarżenia. Z kolei utrata mocy obowiązującej rozporządzenia spowodowałaby automatyczne podwyższenie stawek podatku VAT do wysokości określonej w ustawie. Gdyby natomiast rozporządzenie Ministra Finansów z 22 marca 2002 r. zostało objęte zakresem wniosku, możliwe byłoby odroczenie utraty mocy obowiązującej jego przepisów.
Zaskarżone przepisy ustawy z 8 stycznia 1993 r. o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym utraciły moc obowiązującą z dniem 1 maja 2004 r. na podstawie art. 175 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz. U. Nr 54, poz. 535). Utrata mocy obowiązującej wskazanych przepisów jest równoznaczna z uchyleniem z dniem 1 maja 2004 r. opartego na nich upoważnienia Ministra Finansów do wydania rozporządzenia regulującego wysokość stawek podatku VAT odmiennie, niż to czyni sama ustawa. Okoliczność, czy nowa ustawa o podatku od towarów i usług zawiera analogiczne upoważnienie, jest zagadnieniem wykraczającym poza ramy niniejszego postępowania.
Orzekanie o zgodności z Konstytucją uchylonych przepisów jest dopuszczalne w dwóch sytuacjach. Po pierwsze, wtedy gdy zakwestionowane przepisy – mimo ich uchylenia – mogą być nadal stosowane na podstawie normy intertemporalnej miarodajnej dla danej kwestii (zob. np. wyrok TK z 31 stycznia 2001 r., P. 4/99, OTK ZU nr 1/2001, poz. 5). Po drugie wówczas, gdy wydanie orzeczenia jest konieczne do ochrony konstytucyjnych wolności i praw (art. 39 ust. 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym).
W niniejszej sprawie żadna ze wskazanych przesłanek nie jest spełniona. Przepisy obowiązującej obecnie ustawy o podatku od towarów i usług nie dają podstawy do przyjęcia tezy o obowiązywaniu normy intertemporalnej dopuszczającej przedłużone stosowanie zaskarżonych przepisów dawnej ustawy, co zresztą nie byłoby uzasadnione ze względu na ich treść. Obecnie obowiązująca ustawa nie zawiera także przepisu, który przewidywałby dalsze stosowanie rozporządzenia Ministra Finansów z 22 marca 2002 r. wydanego na podstawie art. 50 ust. 1 w zw. z ust. 6 uchylonej ustawy. W sprawie nie zachodzi także konieczność ochrony konstytucyjnych wolności lub praw.
W konsekwencji, zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, uzasadnione jest umorzenie postępowania.

Zważywszy powyższe okoliczności, Trybunał Konstytucyjny orzekł jak w sentencji.