Pełny tekst orzeczenia

85/8A/2004

POSTANOWIENIE
z dnia 1 września 2004 r.
Sygn. akt P 17/02


Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Marek Safjan – przewodniczący
Jerzy Ciemniewski – sprawozdawca
Teresa Dębowska-Romanowska
Marian Grzybowski
Adam Jamróz
Wiesław Johann
Biruta Lewaszkiewicz-Petrykowska
Ewa Łętowska
Marek Mazurkiewicz
Andrzej Mączyński
Jerzy Stępień
Mirosław Wyrzykowski
Marian Zdyb
Bohdan Zdziennicki,

po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 1 września 2004 r. pytania prawnego Sądu Okręgowego – Sądu Gospodarczego w Toruniu o zbadanie zgodności:
art. 47912 § 3 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) z:
a) art. 45 ust. l w związku z art. 32 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
b) art. 6 ust. l Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.),


p o s t a n a w i a:

umorzyć postępowanie w sprawie na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638 oraz z 2001 r. Nr 98, poz. 1070) z uwagi na utratę mocy obowiązującej zakwestionowanego przepisu.


UZASADNIENIE:

I

1. Sąd Okręgowy – Sąd Gospodarczy w Toruniu postanowieniem z 11 czerwca 2002 r., sygn. akt VI Gz 51/02 zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym dotyczącym zgodności art. 47912 § 3 k.p.c. z art. 45 ust. l w związku z art. 32 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz z art. 6 ust. l Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.).
Wątpliwości Sądu wystąpiły w toku rozpoznania zażalenia na zarządzenie Przewodniczącego Wydziału Sądu Rejonowego w Toruniu z 12 października 2001 r. o zwrocie pozwu (sygn. akt V GC 1031/01).
Jak wynika z uzasadnienia pytania prawnego, powód nie dołączył do pozwu odpisu wezwania do dobrowolnego spełnienia żądania, mimo takiego obowiązku wynikającego z art. 47912 § 2 k.p.c. Z uwagi na stwierdzone braki, pozwany został wezwany do uzupełnienia pisma procesowego w trybie art. 130 § l k.p.c. Po bezskutecznym upływie terminu przewodniczący zwrócił pismo stronie. Powód w zażaleniu wniósł o uchylenie zarządzenia i nadanie biegu sprawie.
Sąd Okręgowy – Sąd Gospodarczy powziął wątpliwość co do zgodności art. 47912 § 3 k.p.c. z przepisami Konstytucji, ze względu na jego restrykcyjność. Pytający Sąd nawiązał przy tym do dawnego brzmienia przepisu, podkreślając, że wówczas brak wezwania do dobrowolnej zapłaty był oceniany wyłącznie przez pryzmat kosztów procesu. Zdaniem Sądu zadającego pytanie kwestionowany przepis zawiera rozwiązanie sprzeczne z istotą braków formalnych pozwu uniemożliwiających nadanie sprawie biegu w rozumieniu art. 130 § l k.p.c. Wynikający z art. 47912 § 3 k.p.c. nakaz stosowania art. 130 k.p.c., w tym sankcji w postaci zwrotu pisma po bezskutecznym upływie terminu wyznaczonego przez przewodniczącego do uzupełnienia braku formalnego – w ocenie Sądu – stanowi ograniczenie prawa do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji), a nawet przeszkodę w realizacji tego prawa, gdyby upłynął termin przedawnienia lub termin zawity.

2. Prokurator Generalny w piśmie z 24 września 2002 r. nie podzielił stanowiska Sądu Okręgowego w Toruniu.
Dokonując oceny kwestionowanego przepisu w świetle konstytucyjnego prawa do sądu, Prokurator Generalny zauważył, że uzasadnienie pytania prawnego w istocie ogranicza się jedynie do krytycznej oceny przepisu art. 47912 § 3 k.p.c. ze względu na jego restrykcyjność.
Prokurator Generalny podkreślił, że budząca wątpliwości Sądu regulacja miała na celu zdyscyplinowanie uczestników postępowania. Wymóg uprzedniego zwrócenia się do strony przeciwnej z wezwaniem o dobrowolne spełnienie żądania pozwala wyeliminować pewną ilości zbędnych spraw, które już na tym etapie mogą zostać załatwione. Jeżeli nawet roszczenie nie zostanie zaspokojone, to w niektórych sprawach reakcja pozwanego pozwoli na sprawniejsze przeprowadzenie sprawy przez sąd, który już w chwili nadania sprawie biegu posiada informację co do istoty sporu.
Prokurator Generalny zwrócił uwagę, że zgodnie z art. 176 ust. 2 Konstytucji, postępowanie przed sądami określają ustawy. W omawianym przypadku jest to kodeks postępowania cywilnego, który uzależnia nadanie sprawie biegu od spełnienia określonych wymogów. Wymogi te możliwe są do spełnienia i nie stanowią tego rodzaju utrudnienia w dochodzeniu roszczeń, które uzasadniałyby pogląd o naruszeniu prawa do sądu.
W ocenie Prokuratora Generalnego, art. 47912 § 3 k.p.c. nie narusza art. 45 Konstytucji, w konsekwencji pozostaje również w zgodności z art. 6 ust. l Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych Wolności, który statuując „prawo do sądu”, zastrzega jednakże, że sposób realizacji tego prawa należy do prawa krajowego. Tylko takie ograniczenia nie będą zgodne z art. 6 ust. l, które nie są uzasadnione celem lub wówczas, gdy nie oznaczono rozsądnej proporcjonalności pomiędzy użytymi środkami a celem, który ma być przez nie osiągnięty (v. decyzja ETPC z 10 lutego 2000 r., Nr 47711/99). Powód miał prawo zwrócenia się do sądu ze swoim roszczeniem i prawo to zrealizował składając do sądu pozew. Nie dopełnił natomiast obowiązującej procedury, co w konsekwencji spowodowało skutek, o którym mowa w zarządzeniu Przewodniczącego Wydziału Sądu Rejonowego w Toruniu. Zatem realizacja prawa do sądu zależała od samego powoda.
Prokurator Generalny zwrócił ponadto uwagę, że uzasadnienie pytania prawnego nie zawiera żadnych argumentów wskazujących na to, że kwestionowany przepis niezgodny jest z zasadą równości. W związku z tym ogólnie odniósł się do tak sformułowanego zarzutu. Stwierdził, że adresatem normy prawnej zawartej w kwestionowanym przepisie, jest każdy, kto wystąpił do sądu w sprawie gospodarczej z pozwem dotkniętym brakiem i mimo wyznaczenia przez sąd terminu do jego usunięcia, nie uczynił tego. Konsekwencje wynikające z nieusunięcia tego braku są jednakowe wobec wszystkich, którzy złożyli taki pozew w tego rodzaju postępowaniu. Prokurator Generalny podniósł przy tym, że postępowanie w sprawach gospodarczych jest postępowaniem szczególnym, które – ze względu na swoją specyfikę – różni się od innego rodzaju postępowań. Nie można zatem doszukiwać się relewantności między powodem występującym z pozwem w sprawie gospodarczej, a składającym pozew o zapłatę, np. przeciwko osobie fizycznej, która nie prowadzi działalności gospodarczej. W tym drugim przypadku konsekwencją braku wezwania do dobrowolnego spełnienia roszczenia jest obciążenie powoda kosztami postępowania, jeżeli zachodzą okoliczności, o których mowa w art. 101 k.p.c. Zróżnicowanie sytuacji procesowej powoda – w zależności od rodzaju postępowania, które zostało zainicjowane jego pozwem – jest więc zgodne z zasadą równości.

II

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Pytanie prawne Sądu Okręgowego – Sądu Gospodarczego w Toruniu dotyczy zgodności art. 47912 § 3 k.p.c. z art. 45 ust. l w związku z art. 32 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz z art. 6 ust. l Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. W ocenie sądu, wynikający z art. 47912 § 3 k.p.c nakaz stosowania art. 130 k.p.c., a w konsekwencji sankcji w postaci zwrotu pisma, stanowi ograniczenie prawa do sądu, a nawet przeszkodę w realizacji tego prawa. Przepis art. 130 § 1 zd. 1 k.p.c. odnosi się bowiem do takich braków formalnych pisma procesowego, które uniemożliwiają nadanie mu biegu. W ocenie pytającego Sądu, prawidłowa wykładnia tego przepisu, poparta rozumowaniem a contrario, prowadzi do wniosku, że niezachowanie innych warunków formalnych niż te, które uniemożliwiają nadanie pismom prawidłowego biegu, nie powinno skutkować zwrotem pozwu.

2. Na podstawie art. 193 Konstytucji, każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem. Postępowanie toczące się przed Trybunałem Konstytucyjnym w wyniku wniesienia pytania prawnego jest więc kontrolą związaną z konkretną sprawą, zawisłą przed sądem, na gruncie której pojawiła się wątpliwość co do legalności lub co do konstytucyjności przepisu prawnego, który ma być zastosowany w tej właśnie sprawie.
Należy podkreślić, że przedmiotem pytania prawnego może być tylko wątpliwość konstytucyjna. Sąd wskazał na naruszenie prawa do sądu w związku z zasadą równości. Jednakże uzasadnienie pytania prawnego sprowadza się – jak słusznie zwraca uwagę Prokurator Generalny – do krytycznej oceny przepisu ze względu na jego restrykcyjność. Sąd Okręgowy uzasadnia przede wszystkim sprzeczność przepisu z „istotą braków formalnych pozwu uniemożliwiających nadanie sprawie biegu w rozumieniu art. 130 § 1 k.p.c.”. W konkluzji pytający Sąd stwierdza, że kwestionowana regulacja, może pozbawić powoda możliwości skutecznego dochodzenia roszczeń i z tego powodu uzasadnione wydaje się pytanie o zgodność tego przepisu z art. 45 ust. 1 w zw. z art. 32 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Sąd Okręgowy nie przedstawił przy tym argumentów, które miałyby świadczyć o niezgodności art. 47912 § 3 k.p.c. z zasadą równości.

3. Zakwestionowany przepis mieści się w dziale IVa (tytuł VII) kodeksu postępowania cywilnego. Dział IVa, regulujący postępowanie odrębne w sprawach gospodarczych, został dodany na mocy ustawy z dnia 24 maja 1989 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych (Dz. U. Nr 33, poz. 175). Przepisy te weszły w życie z dniem 1 października 1989 r. Ustawodawca nowelizując kodeks postępowania cywilnego ustawą z dnia 24 maja 2000 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji (Dz. U. Nr 48, poz. 554), zaostrzył wymagania stawiane przedsiębiorcom toczącym spory w postępowaniu w sprawach gospodarczych, mając na celu możliwie szybkie rozpatrywanie spraw przy optymalnej koncentracji materiału dowodowego. W szczególności zobowiązał powoda do podawania już w pozwie wszystkich twierdzeń i zarzutów oraz dowodów na ich poparcie pod rygorem utraty prawa powoływania ich w toku postępowania (art. 47912 § 1 k.p.c.).
Poza tym art. 47912 k.p.c., podobnie jak przed nowelizacją, zobowiązywał powoda do dołączenia do pozwu odpisu reklamacji lub wezwania do dobrowolnego spełnienia żądania i oświadczenia co do stanowiska pozwanego w tym przedmiocie oraz informację lub odpisy pism świadczących o próbie wyjaśnienia spornych kwestii w drodze rokowań (§ 2). Kwestionowany przepis art. 47912 § 3 k.p.c. przewiduje natomiast, że: „W razie niezłożenia wezwania do dobrowolnego spełnienia żądania lub reklamacji, stosuje się art. 130”.
W brzmieniu obowiązującym do 1 lipca 2000 r. (tj. do dnia wejścia w życie nowelizacji z 24 maja 2000 r.) przepis art. 47912 § 3 k.p.c (wówczas § 2) przewidywał, że: „Niezłożenie odpisu wezwania do dobrowolnego spełnienia żądania lub reklamacji może być usunięte w trybie art. 130”, co wskazywało na fakultatywny charakter działania Sądu. Zaniechanie tych czynności, mogło być oceniane przez pryzmat kosztów procesu. Zmiana dokonana na mocy nowelizacji z 24 maja 2000 r. wskazywała na obligatoryjne stosowanie art. 130 k.p.c.
Zasadnicza wątpliwość Sądu – co do niekonstytucyjności przepisu – wynika z obawy, że rygorystyczna reakcja na braki pozwu, może spowodować zamknięcie pozwanemu drogi do sądu, z uwagi na możliwość przedawnienia roszczenia. Zgodnie z art. 130 § 2 zd. 2 k.p.c. pismo zwrócone nie wywołuje żadnych skutków, jakie ustawa wiąże z wniesieniem pisma procesowego do sądu, a więc pozew zwrócony nie przerywa np. biegu przedawnienia.

4. Po wszczęciu postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym, Sejm podjął działania zmierzające do nowelizacji zakwestionowanego przepisu, który oceniany był krytycznie także w piśmiennictwie z uwagi na zbytni rygoryzm.
Przepis art. 47912 § 3 k.p.c. w brzmieniu, jakie obowiązywało w dacie przedłożenia pytania prawnego do Trybunału Konstytucyjnego przewidywał, że: „W razie niezłożenia odpisu wezwania do dobrowolnego spełnienia żądania lub reklamacji, stosuje się art. 130”.
Należy zwrócić uwagę, że pomimo obowiązującego brzmienia art. 47912 § 3 k.p.c., wskazującego na obligatoryjne stosowanie art. 130 k.p.c. w przypadku niedołączenia do pozwu odpisu wezwania do dobrowolnego spełnienia żądania lub reklamacji, w doktrynie wyrażano pogląd, że zwrot pozwu w trybie art. 130 § 2 w związku z art. 47912 § 3 k.p.c., ma charakter czynności fakultatywnej (T. Ereciński, J. Gudowski, M. Jędrzejewska, Komentarz do kodeksu postępowania cywilnego, Warszawa 2001, s. 1041); inaczej: (J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodłowska, Postępowanie cywilne, Wydanie II zmienione, s. 344, K. Flaga-Gieruszyńska, Czynności dyspozytywne stron w pierwszej fazie postępowania odrębnego w sprawach gospodarczych – wybrane zagadnienia, Prawo Spółek nr 5/2003, s. 34 i n.).
Na podstawie art. 1 pkt 70 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 172, poz. 1804 z 4 sierpnia 2004 r.) przepis art. 47912 § 3 k.p.c. uzyskał następujące brzmienie: „Niezłożenie odpisu wezwania do dobrowolnego spełnienia żądania lub reklamacji może być usunięte w trybie art. 130”.
Zgodnie z art. 13 ustawy nowelizującej z 2 lipca 2004 r., przepis w nowym brzmieniu zaczął obowiązywać po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia ustawy w Dzienniku Ustaw, tj. z dniem 19 sierpnia 2004 r.
Wobec utraty mocy obowiązującej przepisu w dotychczasowym brzmieniu przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny, zaistniały przesłanki do umorzenia postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym.
Takie rozwiązanie prawne jest zgodne z ogólnymi funkcjami i założeniami dotyczącymi kognicji Trybunału Konstytucyjnego, jako organu powołanego do badania m.in. hierarchicznej zgodności aktów normatywnych. Wyznacza też zasadę, wedle której kontroli zgodności z Konstytucją podlegają akty, które zachowują moc obowiązującą i wyznaczają określonym podmiotom (adresatom tych norm) odpowiednie reguły postępowania w oznaczonych okolicznościach (postanowienie TK z 3 lutego 2003 r., SK 12/02, OTK ZU nr 2/2004, s. 205).
Jednocześnie w dotychczasowym orzecznictwie TK ustalił się pogląd, że utrata mocy obowiązującej musi mieć charakter rzeczywisty, a nie pozorny, dlatego zakres zmian podlega ocenie Trybunału Konstytucyjnego. Trybunał Konstytucyjny, dokonując powszechnie obowiązującej wykładni ustawy pod rządami ustawy o TK z 1985 r., stwierdził: „Uchylenie przepisu nie zawsze jest równoznaczne z utratą przez ten przepis w całości mocy obowiązującej. Pogląd ten należy – mutatis mutandis – odnieść również do zmiany przepisu” (postanowienie TK z 21 października 2003 r., OTK ZU nr 8/2003, s. 1027 i powołane tam orzeczenia). Przepis obowiązuje w danym systemie prawa, jeżeli można go stosować do sytuacji z przeszłości, teraźniejszości lub przyszłości.
Należy stwierdzić, że wobec braku regulacji przejściowej, przepis art. 47912 § 3 k.p.c. w nowym brzmieniu, może być zastosowany przez Sąd występujący z pytaniem prawnym z dniem wejścia w życie tego przepisu.
Proceduralny charakter zakwestionowanego przepisu przesądza, iż zmiana dotychczasowego brzmienia jest równoznaczna z uchyleniem jego dotychczasowej treści. Tym samym należy uznać, iż utracił on moc obowiązującą w rozumieniu art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym.

Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił, jak w sentencji.