SK 46/03
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
-
Skład sędziowski:
Powołane przepisy:
Dodatkowe informacje:
Pełny tekst orzeczenia
55/5/A/2005
POSTANOWIENIE
z dnia 10 maja 2005 r.
Sygn. akt SK 46/03
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Mirosław Wyrzykowski – przewodniczący
Jerzy Ciemniewski – sprawozdawca
Ewa Łętowska
Marek Mazurkiewicz
Bohdan Zdziennicki,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 10 maja 2005 r., połączonych skarg konstytucyjnych:
1) spółki „Gintowt-Łusakowski-Okapiec” Sp. z o.o. o zbadanie zgodności art. 393 § 1 pkt 1 i 2 oraz art. 3937 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.), w brzmieniu nadanym przez art. 1 pkt 24 oraz art. 1 pkt 27 ustawy z dnia 24 maja 2000 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji (Dz. U. Nr 48, poz. 554), z art. 2 i art. 77 ust. 2 Konstytucji,
2) Violetty Duszek o zbadanie zgodności art. 393 i art. 3937 § 1 k.p.c. z art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1 oraz art. 77 ust. 2 Konstytucji,
3) spółki „Montana” Sp. z o.o. o zbadanie zgodności art. 393 § 1 i art. 3937 § 1 k.p.c. z art. 45 ust. 1, art. 2 i art. 176 ust. 1 Konstytucji,
4) Romualda Grobelnego o zbadanie zgodności art. 393 § 1 k.p.c. z art. 45 ust. 1 Konstytucji,
5) syndyka masy upadłości „BH Bożena Morawska” o zbadanie zgodności art. 393 k.p.c. z art. 2, art. 7, art. 45 i art. 32 Konstytucji,
6) spółki BP Polska Sp. z o.o. o zbadanie zgodności art. 393 i art. 3937 k.p.c. z art. 2, art. 45 ust. 1 i art. 183 ust. 1 Konstytucji,
7) Przedsiębiorstwa Instalacyjno-Montażowego Budownictwa „PIMB” Sp. z o.o. o zbadanie zgodności art. 393 § 1 i art. 3937 § 1 k.p.c. z art. 31 ust. 3, art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji,
8) Anety Augustin o zbadanie zgodności art. 393 k.p.c. z art. 2, art. 31 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji,
9) Eweliny Miniszewskiej o zbadanie zgodności art. 393 § 1 i 2 w związku z art. 3937 § 1 k.p.c. z art. 32 ust. 2, art. 2 w związku z art. 45 ust. 1, art. 7 ust. 2 oraz art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji,
10) Franciszka Szaflarskiego o zbadanie zgodności art. 3937 § 1 k.p.c. z art. 77 ust. 2, art. 45 ust. 1 i art. 21 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji,
11) Macieja Słomińskiego o zbadanie zgodności art. 393 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c. z art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji,
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638 oraz z 2001 r. Nr 98, poz. 1070) umorzyć postępowanie w sprawie z uwagi na niedopuszczalność orzekania.
UZASADNIENIE:
I
A. Na podstawie kolejnych zarządzeń Prezesa Trybunału Konstytucyjnego, ze względu na tożsamość przedmiotową, połączono do łącznego rozpoznania pod wspólną sygnaturą SK 46/03, skargi konstytucyjne:
1) spółki „Gintowt-Łusakowski-Okapiec” Sp. z o.o. z 6 lutego 2003 r. o zbadanie zgodności art. 393 § 1 pkt 1 i 2 oraz art. 3937 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.), w brzmieniu nadanym przez art. 1 pkt 24 oraz art. 1 pkt 27 ustawy z dnia 24 maja 2000 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji (Dz. U. Nr 48, poz. 554), z art. 2 i art. 77 ust. 2 Konstytucji,
2) Violetty Duszek z 24 września 2003 r. o zbadanie zgodności art. 393 i art. 3937 § 1 k.p.c. z art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1 oraz art. 77 ust. 2 Konstytucji,
3) spółki „Montana” Sp. z o.o. z 25 lipca 2003 r. o zbadanie zgodności art. 393 § 1 i art. 3937 § 1 k.p.c. z art. 45 ust. 1, art. 2 i art. 176 ust. 1 Konstytucji,
4) Romualda Grobelnego z 26 marca 2003 r. o zbadanie zgodności art. 393 § 1 k.p.c. z art. 45 ust. 1 Konstytucji,
5) syndyka masy upadłości „BH Bożena Morawska” z 10 listopada 2003 r. o zbadanie zgodności art. 393 k.p.c. z art. 2, art. 7, art. 45 i art. 32 Konstytucji,
6) BP Polska Sp. z o.o. z 13 czerwca 2003 r. o zbadanie zgodności art. 393 i art. 3937 k.p.c. z art. 2, art. 45 ust. 1 i art. 183 ust. 1 Konstytucji,
7) Przedsiębiorstwa Instalacyjno-Montażowego Budownictwa „PIMB” Sp. z o.o. z 5 listopada 2003 r. o zbadanie zgodności art. 393 § 1 i art. 3937 § 1 k.p.c. z art. 31 ust. 3, art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji,
8) Anety Augustin z 18 września 2003 r. o zbadanie zgodności art. 393 k.p.c. z art. 2, art. 31 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji,
9) Eweliny Miniszewskiej z 4 marca 2003 r. o zbadanie zgodności art. 393 § 1 i 2 w związku z art. 3937 § 1 k.p.c. z art. 32 ust. 2, art. 2 w związku z art. 45 ust. 1, art. 7 ust. 2 oraz art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji,
10) Franciszka Szaflarskiego z 11 sierpnia 2003 r. o zbadanie zgodności art. 3937 § 1 k.p.c. z art. 77 ust. 2, art. 45 ust. 1 i art. 21 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji,
11) Macieja Słomińskiego o zbadanie zgodności art. 393 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c. z art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji.
Powołane skargi konstytucyjne zostały wniesione w związku z odmową przyjęcia do rozpoznania kasacji, w trybie tzw. przedsądu. W przypadku wszystkich skarżących Sąd Najwyższy wydał postanowienia o odmowie przyjęcia kasacji do rozpoznania na podstawie art. 393 k.p.c. w składzie jednoosobowym, na posiedzeniu niejawnym (art. 3937 § 1 k.p.c.). W krótkich uzasadnieniach postanowień Sąd Najwyższy powołuje się jedynie na treść art. 393 k.p.c., bez odnoszenia się do konkretnych zarzutów przytaczanych w poszczególnych skargach kasacyjnych.
Skarżący podnoszą przede wszystkim, iż zakwestionowane przepisy naruszają zasadę państwa prawnego, a w szczególności wynikającą z niej zasadę zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa, przez to, że przesłanki kasacji zostały sformułowane w art. 393 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c. w sposób ogólny i nieprecyzyjny. Wydawane na podstawie tego przepisu decyzje procesowe zapadają w składzie jednoosobowym na posiedzeniu niejawnym i nie podlegają zaskarżeniu (art. 3937 k.p.c.). Z uwagi na charakter ocenny przyjętych przesłanek dopuszczalności kasacji, postanowienie sądu ma charakter uznaniowy, a sama kasacja w jej obecnym kształcie stała się „petycją o jej rozpoznanie” (zob. skarga Violetty Duszek). Zdaniem skarżącej BP Polska Sp. z o.o., stopień niedookreśloności klauzul generalnych zawartych w art. 393 jest tak znaczny, że – w połączeniu z brakiem uzasadnień wydawanych jednoosobowo postanowień – naruszona została konieczna w demokratycznym państwie prawnym pewność rozstrzygnięć sądowych.
Jak podnoszą skarżący, dokonywana przez sędziego ocena ma w istocie charakter merytoryczny i w związku z tym powinna podlegać rozpoznaniu na jawnym posiedzeniu sądu. Tym samym regulacja, która przewiduje niejawne procesowanie sądu, ogranicza zagwarantowane w art. 45 Konstytucji prawo do sprawiedliwego, obiektywnego i jawnego rozpoznania sprawy, a w ocenie niektórych skarżących (zob. skarga „Gintowt-Łusakowski-Okapiec” Sp. z o.o., skarga Violetty Duszek, skarga „PIMB” Sp. z o.o. oraz skarga Eweliny Miniszewskiej) zamyka drogę sądową dochodzenia naruszonych wolności i praw (art. 77 ust. 2 Konstytucji). Skarżący zwracają uwagę, że tak skonstruowany przedsąd niweczy istotę kasacji, a także rolę Sądu Najwyższego, jako sądu rozpoznającego sprawy, a jedynie „przy okazji” stanowiącego zasady prawne. Sam fakt, że Konstytucja gwarantuje postępowanie dwuinstancyjne, nie oznacza, że wszelkie dodatkowe ustawowe uprawnienia nie muszą być zgodne z zasadami i wartościami konstytucyjnymi. Zdaniem pełnomocnika skarżącej Eweliny Miniszewskiej, postępowanie o charakterze incydentalnym, a takim jest przedsąd, powinno być również dwuinstancyjne (art. 176 ust. 1 Konstytucji), a zatem brak możliwości zaskarżenia postanowienia wydanego na posiedzeniu niejawnym w składzie jednoosobowym narusza również art. 78 Konstytucji (zob. skarga Eweliny Miniszewskiej).
Ponadto przyjęty model przedsądu powoduje, że procedura sądowa nie gwarantuje sprawiedliwego rozstrzygnięcia, naruszając jednocześnie konstytucyjne prawo do równego traktowania przez władze publiczne, w tym wypadku w zakresie zapewnienia prawa do sądu (zob. skarga Violetty Duszek, skarga Anety Augustin). Prowadzi do nieuzasadnionego zróżnicowania podmiotów, a w konsekwencji do dyskryminacji obywateli w zakresie korzystania z drogi sądowej (zob. skarga Eweliny Miniszewskiej).
W skardze konstytucyjnej syndyka masy upadłości „BH Bożena Morawska” zwrócono dodatkowo uwagę na niespójność regulacji wynikającej z art. 393 k.p.c. oraz art. 39318 k.p.c. Zdaniem skarżącego, instytucja przedsądu sprawia, że Sąd Najwyższy w sposób dowolny interpretuje podstawy kasacji, zwłaszcza że w uzasadnieniach postanowień, poza ogólnymi sformułowaniami, brak jest w istocie motywów rozstrzygnięcia, które mogłyby mieć odniesienie do konkretnej sprawy. Przepis art. 393 k.p.c. narusza tym samym prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej, zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności (art. 45 Konstytucji).
W ocenie skarżącej spółki „Montana”, która wskazuje jako wzorzec badania zakwestionowanych przepisów art. 176 ust. 1 Konstytucji, procedura cywilna dopuszcza trzyinstancyjne postępowanie w określonych sprawach (art. 392 § 1 k.p.c. a contrario). Stanowi to urzeczywistnienie zasady, iż postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne. Konstytucja zakłada zatem, stwierdza skarżąca, że postępowanie może toczyć się w trzeciej instancji – kasacyjnej, przed Sądem Najwyższym. Tymczasem model przedsądu ukształtowany w kodeksie postępowania cywilnego, pozwalający – mimo spełnienia przesłanek formalnych – na odmowę przyjęcia kasacji do rozpoznania z przyczyn merytorycznych (na posiedzeniu niejawnym, w składzie jednoosobowym), daje stronom tylko pozorne prawo do trzeciej instancji. Skarżący podnoszą, że merytoryczne rozpoznanie sprawy w każdej z ustawowo przewidzianych instancji powinno spełniać konstytucyjne wymagania określone w art. 45 ust. 1 i 2 Konstytucji. W odniesieniu do przedsądu nie zostały te warunki spełnione. Odstępstwo od zasady jawności, z której wynika obowiązek merytorycznego rozpoznawania spraw na rozprawie, jest dopuszczalne tylko przy zachowaniu wymagań określonych w art. 45 ust. 2 Konstytucji, a odstępstwo od zasady rozpoznawania spraw przez „właściwy sąd”, którym w przypadku kasacji jest sąd w składzie trzyosobowym, dopuszczalne byłoby tylko przy zachowaniu wymogów określonych w art. 31 ust. 3 Konstytucji (zob. skarga BP Polska Sp. z o.o.).
W skardze konstytucyjnej spółki BP Polska zwrócono również uwagę, że Sąd Najwyższy sprawuje nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania (art. 183 ust. 1 Konstytucji). Rozpoznawanie kasacji stanowi jedną z najistotniejszych, jeśli nie najważniejszą formę nadzoru judykacyjnego, który wyraża się także poprzez prezentację właściwej wykładni i kierunków stosowania prawa. Postanowienia wydawane w trybie przedsądu pozbawione są natomiast uzasadnienia, nie można bowiem traktować jako „uzasadnienia” – stwierdza skarżący – powtórzenia w komputerowym szablonie słów ustawy. Taka praktyka koliduje z konstytucyjną funkcją Sądu Najwyższego, statuowaną w art. 183 ust. 1 Konstytucji.
B. Prokurator Generalny w piśmie z 19 grudnia 2003 r. zawarł stanowisko w związku ze skargą spółki „Gintowt-Łusakowski-Okapiec” Sp. z o.o. Wyraził pogląd, że art. 393 § 1 pkt 1 i 2 oraz art. 3937 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.), w brzmieniu nadanym przez art. 1 pkt 24 oraz art. 1 pkt 27 ustawy z dnia 24 maja 2000 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji (Dz. U. Nr 48, poz. 554), są zgodne z art. 2 Konstytucji oraz nie są niezgodne z art. 77 ust. 2 Konstytucji.
Prokurator Generalny podniósł, że prawna regulacja instytucji przedsądu – ani w zakresie przesłanek odmowy przyjęcia kasacji do rozpoznania, ani w części normującej orzekanie w tym trybie przez SN – nie godzi w zaufanie obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa, nie narusza bowiem konstytucyjnych i prawnomiędzynarodowych standardów procedury sądowej, a w aspekcie merytorycznym ustanawia wymóg rzetelnego zbadania przez Sąd Najwyższy każdej skargi kasacyjnej pod kątem spełnienia kryteriów, czyniących z kasacji środek o celach publicznoprawnych.
Ponadto Prokurator Generalny uznał, że wzorzec zawarty w art. 77 ust. 2 Konstytucji jest nieadekwatny do badania wskazanej wyżej regulacji kodeksowej. Przepis zakazujący zamykania sądowej drogi dochodzenia naruszonych wolności lub praw nie może zatem być interpretowany jako ustanawiający wymóg zaskarżalności orzeczeń. Wymóg z art. 77 ust. 2 Konstytucji zostaje już spełniony przez samo poddanie danej sprawy rozstrzygnięciu sądowemu.
C. W pisemnym stanowisku z 26 października 2004 r. Prokurator Generalny przedstawił łączne stanowisko dotyczące oceny przepisów zakwestionowanych w skargach konstytucyjnych. W ocenie Prokuratora Generalnego:
1) art. 393 § 1 i 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.), w brzmieniu nadanym przez art. l pkt 24 ustawy z dnia 24 maja 2000 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji (Dz. U. Nr 48, poz. 554), zwanej dalej ustawą nowelizującą – jest zgodny z art. 2, art. 32 ust. 1 w związku z art. 45 ust. 1, art. 32 ust. 2 i art. 45 ust. l w związku z art. 31 ust. 3 oraz nie jest niezgodny z art. 77 ust. 2, art. 78 i art. 176 ust. l Konstytucji,
2) art. 3937 § l k.p.c., w brzmieniu nadanym przez art. l pkt 27 ustawy nowelizującej – jest zgodny z art. 2, art. 32 ust. l w związku z art. 45 ust. l, art. 32 ust. 2 i art. 45 ust. l w związku z art. 31 ust. 3 oraz nie jest niezgodny z art. 21 ust. l, art. 77 ust. 2, art. 78 i art. 176 ust. l Konstytucji;
3) art. 3937 § 2 k.p.c., w brzmieniu jak w pkt 2 – jest zgodny z art. 2 i art. 45 ust. l w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji,
4) postępowanie w przedmiocie zgodności art. 393 § l i 2 k.p.c., w brzmieniu jak w pkt 1, z art. 7 Konstytucji oraz w przedmiocie zgodności art. 393 § 1 i 2 oraz art. 3937 § l i 2 k.p.c. z art. 183 ust. 1 Konstytucji podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. l pkt l ustawy o Trybunale Konstytucyjnym – ze względu na niedopuszczalność orzekania.
W uzasadnieniu stanowiska Prokurator Generalny podtrzymał argumentację przedstawioną w piśmie z 19 grudnia 2003 r. Ponadto odniósł się do wzorców powołanych w pozostałych skargach konstytucyjnych.
W ocenie Prokuratora Generalnego, ukształtowanie procedury cywilnej – w odniesieniu do kasacji, jako środka kontroli orzeczeń drugoinstancyjnych – należy uznać za rzetelne, z punktu widzenia konstytucyjnego standardu prawa do sądu. Wprowadzone regulacje są bowiem uzasadnione merytorycznie i przydatne dla osiągnięcia założonych celów. Zarazem w sposób proporcjonalny ograniczają merytoryczne rozpoznawanie skarg kasacyjnych przez sąd trzeciej instancji, jako że ustanawiają wymóg zbadania każdej skargi kasacyjnej pod kątem spełnienia kryteriów, czyniących z kasacji środek o celach publicznoprawnych, a przesłanki odmowy przyjęcia kasacji do rozpoznania nie są ujęte w ustawie w sposób arbitralny. Wobec wszystkich wniesionych kasacji stosowane są jednakowe procedury wstępnego badania i jednakowe kryteria oceny. Trudno też uznać, że kwestionowane unormowania dyskryminują jakiekolwiek podmioty, tym bardziej że zarzut dyskryminacji wiązany jest przez skarżących z rzekomą arbitralnością orzekania w przedmiocie odmowy przyjęcia kasacji do rozpoznania. Prokurator Generalny nie znalazł zatem podstaw do uznania, że zakwestionowane przepisy naruszają art. 45 i art. 32 Konstytucji.
Prokurator Generalny wyraził poza tym pogląd, że wzorce zawarte w art. 78 i art. 176 ust. 1 ustawy zasadniczej są nieadekwatne do badania ustawowej regulacji instytucji przedsądu, a więc procedury wstępnego badania szczególnego środka prawnego, wnoszonego od drugoinstancyjnych orzeczeń sądowych. Podobną opinię wyraził w odniesieniu do art. 21 ust. l Konstytucji, wskazanego przez jednego ze skarżących jako wzorzec kontroli art. 3937 § 1 k.p.c. Zdaniem Prokuratora Generalnego brak jest niezbędnego związku treściowego między kwestionowanym przepisem procedury cywilnej, dotyczącym trybu wstępnego badania przez Sąd Najwyższy środka prawnego, służącego od drugoinstancyjnych orzeczeń sądowych, a ogólną zasadą ochrony własności.
D. Marszałek Sejmu w imieniu Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej w piśmie z 19 marca 2004 r. przedstawił stanowisko w odniesieniu do pierwszych ośmiu wymienionych skarg. Sejm wyraził pogląd, że art. 393 i art. 3937 k.p.c. są zgodne z powołanymi w skargach wzorcami konstytucyjnymi.
Przede wszystkim podniesiono, że zakwestionowane przepisy nie naruszają prawa do sądu ani nie zamykają drogi sądowej. Marszałek Sejmu podkreślił, że Konstytucja gwarantuje jedynie dwuinstancyjny tok postępowania, a swoboda ustawodawcy w kreowaniu środków zaskarżania orzeczeń zapadłych w drugiej instancji pozwala także na dowolne ukształtowanie zakresu ich dopuszczalności. Kasacja jest środkiem o charakterze szczególnym, mającym przysługiwać tylko od spraw o wyjątkowym charakterze, w których obok interesu prywatnego występują elementy publicznoprawne. Zdaniem Sejmu przesłanki zawarte w art. 393 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c. są jednoznacznie określone, a jeden sędzia może stwierdzić, czy w sprawie występują kwestie wywołujące rozbieżności w orzecznictwie lub istotne zagadnienie prawne. Natomiast wstępna ocena kasacji na posiedzeniu niejawnym daje możliwość sprawniejszej selekcji spraw wpływających do sądu.
II
W dniu 31 marca 2005 r. Trybunał Konstytucyjny w wyroku zapadłym w sprawie o sygn. SK 26/02 orzekł o grupie połączonych skarg o treści zbliżonej do skarg będących przedmiotem oceny konstytucyjności w niniejszej sprawie. Trybunał uznał, iż mimo zróżnicowania dotyczącego przedmiotu zaskarżenia i wzorców konstytucyjnych, przedmiotem oceny „jest konstytucyjność całej instytucji prawnej, a mianowicie tzw. przedsądu, decydującego o przyjęciu kasacji do rozpoznania. (…) Jakkolwiek więc połączone skargi, wyznaczające zakres kontroli konstytucyjności, w różny sposób ujmują poszczególne zarzuty, wiążąc je z różnymi przepisami k.p.c. oraz odrębnymi przepisami o kosztach sądowych, a także wskazując wielość wzorców konstytucyjnej kontroli, to z uzasadnienia poszczególnych skarg wynika, że kwestionują one zgodność z Konstytucją – przedsądu jako instytucji nieodpowiadającej standardowi konstytucyjnego postępowania sądowego (prawo do rzetelnego sądu), natomiast umożliwiającej zdawkową odmowę rozpoznania kasacji, i to kasacji ujmowanej jako zwykły środek odwoławczy”.
W momencie wyrokowania w sprawie o sygn. SK 26/02, podobnie jak ma to miejsce w niniejszej sprawie, instytucja przedsądu (w zaskarżonym kształcie normatywnym) przestała już istnieć, ze względu na nowelizacje k.p.c. z 2 lipca 2004 r. (Dz. U. Nr 172, poz. 1804) i z 22 grudnia 2004 r. (Dz. U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98), które weszły w życie 5 i 6 lutego 2005 r. i na mocy drugiej z nich przekształcono kasację w nadzwyczajny środek odwoławczy. Derogacja zaskarżonych przepisów przed wydaniem orzeczenia zasadniczo wymaga umorzenia postępowania (art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym; Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.). Taka sytuacja jednak stawia przed Trybunałem Konstytucyjnym problem oceny konieczności kontynuacji kontroli konstytucyjności, jeżeli to – w myśl art. 39 ust. 3 ustawy – „jest konieczne dla ochrony konstytucyjnych wolności i praw”. W niniejszej sprawie (podobnie jak w sprawie o sygn. SK 26/02) chodzi o postępowanie zainicjowane skargami konstytucyjnymi. To zaś musi ważyć na ocenie przesłanek wymaganych przez art. 39 ust. 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, ponieważ w takim wypadku fakt uchylenia kontrolowanych przepisów nie powoduje, że tracą one znaczenie dla ochrony konstytucyjnych praw i wolności skarżącego. Może on bowiem, gdy kontrola okaże się skuteczna, wznowić postępowanie, zakończone orzeczeniem wydanym na podstawie przepisu uznanego za niekonstytucyjny (art. 190 ust. 4 Konstytucji).
III
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Trybunał Konstytucyjny, badając w sprawie o sygn. SK 26/02 instytucję przedsądu, doszedł do wniosku, że zarzuty co do standardu rzetelności procedury (podnoszone w skargach) są zasadne (zwłaszcza w zakresie sposobu uzasadniania odmowy przyjęcia kasacji do rozpoznania). Odnoszą się one jednak do praktyki stosowania przepisów, które ukształtowały przedsąd, nie zaś do samych przepisów, które wprowadziły instytucję przedsądu. Zgodnie z art. 79 Konstytucji dokonanie skutecznej kontroli konstytucyjności zainicjowanej skargą konstytucyjną jest możliwe tylko wówczas, gdy niekonstytucyjność dotyczy przepisu prawa, a nie jego stosowania. Natomiast w wypadku przedsądu w sprawach cywilnych – jak ustalono w toku postępowania w sprawie SK 26/02 – praktyka nie jest jednolita. Te same przepisy stały się podstawą rozbieżnej praktyki Sądu Najwyższego. Ponieważ źródłem niekonstytucyjności jest praktyka, jej zróżnicowanie wyklucza możliwość powołania się na zasadę, że powszechność, trwałość, jednolitość odczytywania przepisów w procesie ich stosowania daje podstawę do przyjęcia tego stanowiska za punkt wyjścia w ocenie konstytucyjności przepisu. „Jeżeli jednolita i konsekwentna praktyka stosowania prawa w sposób bezsporny ustaliła wykładnię danego przepisu, a jednocześnie przyjęta interpretacja nie jest kwestionowana przez przedstawicieli doktryny, to przedmiotem kontroli konstytucyjności jest norma prawna dekodowana z danego przepisu zgodnie z ustaloną praktyką” (postanowienie TK z 4 grudnia 2000 r., sygn. SK 10/99, OTK ZU nr 8/2000, poz. 300; podobnie wyrok TK z 3 października 2000 r., sygn. K 33/99, OTK ZU nr 6/2000, poz. 188).
2. W odniesieniu do naruszenia przez przedsąd zasad rzetelnej procedury, stanowiącej (tu) komponent prawa do sądu ustanowionego przez ustawodawcę zwykłego – źródłem nie są przepisy, lecz ich praktyczna interpretacja. Wprawdzie przepisy stworzyły możliwość takiej interpretacji, ale nie one stanowią o jej niekonstytucyjności. Ponieważ te same przepisy stały się podstawą niejednolitej praktyki w ramach różnych Izb SN, Trybunał Konstytucyjny nie ma podstaw do stwierdzenia, że praktyka doprowadziła do powszechnie akceptowanej i stosowanej wykładni przepisów. Wstrzemięźliwość Trybunału w ocenie konstytucyjności przepisów przez pryzmat praktyki ich stosowania jest także uzasadniona faktem powszechnie znanych, systemowych wątpliwości co do granicy między kognicją kontrolną Trybunału i praktyką sądową, które powinno się interpretować w tym wypadku contra actionem (w rozumieniu art. 79 Konstytucji) w sytuacji, gdy chodzi o przepisy nieobowiązujące.
3. Krytyczne stanowisko dotyczące przedsądu sformułowane zostało na tle sposobu, w jaki realizowano ocenę kasacji w fazie przedsądu. Trybunał Konstytucyjny w sprawie SK 26/02 uznał, że wniesione skargi konstytucyjne nie odnoszą się do regulacji prawnych lecz do stosowania prawa, i w zakresie, w jakim dotyczyły przedsądu, umorzył postępowanie.
4. Skarżący w niniejszej sprawie znajdują się w identycznej sytuacji, co skarżący w sprawie o sygn. SK 26/02. Wobec ustalenia Trybunału Konstytucyjnego, że przyczyną zarzucanego naruszenia prawa konstytucyjnego nie był zaskarżony przepis, a praktyka jego stosowania, należało i w tym wypadku umorzyć postępowanie ze względu na utratę mocy obowiązującej przez zaskarżone przepisy, przy jednoczesnym braku przesłanki z art. 39 ust. 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym.
Z tych wszystkich przyczyn orzeczono, jak na wstępie.
POSTANOWIENIE
z dnia 10 maja 2005 r.
Sygn. akt SK 46/03
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Mirosław Wyrzykowski – przewodniczący
Jerzy Ciemniewski – sprawozdawca
Ewa Łętowska
Marek Mazurkiewicz
Bohdan Zdziennicki,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 10 maja 2005 r., połączonych skarg konstytucyjnych:
1) spółki „Gintowt-Łusakowski-Okapiec” Sp. z o.o. o zbadanie zgodności art. 393 § 1 pkt 1 i 2 oraz art. 3937 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.), w brzmieniu nadanym przez art. 1 pkt 24 oraz art. 1 pkt 27 ustawy z dnia 24 maja 2000 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji (Dz. U. Nr 48, poz. 554), z art. 2 i art. 77 ust. 2 Konstytucji,
2) Violetty Duszek o zbadanie zgodności art. 393 i art. 3937 § 1 k.p.c. z art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1 oraz art. 77 ust. 2 Konstytucji,
3) spółki „Montana” Sp. z o.o. o zbadanie zgodności art. 393 § 1 i art. 3937 § 1 k.p.c. z art. 45 ust. 1, art. 2 i art. 176 ust. 1 Konstytucji,
4) Romualda Grobelnego o zbadanie zgodności art. 393 § 1 k.p.c. z art. 45 ust. 1 Konstytucji,
5) syndyka masy upadłości „BH Bożena Morawska” o zbadanie zgodności art. 393 k.p.c. z art. 2, art. 7, art. 45 i art. 32 Konstytucji,
6) spółki BP Polska Sp. z o.o. o zbadanie zgodności art. 393 i art. 3937 k.p.c. z art. 2, art. 45 ust. 1 i art. 183 ust. 1 Konstytucji,
7) Przedsiębiorstwa Instalacyjno-Montażowego Budownictwa „PIMB” Sp. z o.o. o zbadanie zgodności art. 393 § 1 i art. 3937 § 1 k.p.c. z art. 31 ust. 3, art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji,
8) Anety Augustin o zbadanie zgodności art. 393 k.p.c. z art. 2, art. 31 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji,
9) Eweliny Miniszewskiej o zbadanie zgodności art. 393 § 1 i 2 w związku z art. 3937 § 1 k.p.c. z art. 32 ust. 2, art. 2 w związku z art. 45 ust. 1, art. 7 ust. 2 oraz art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji,
10) Franciszka Szaflarskiego o zbadanie zgodności art. 3937 § 1 k.p.c. z art. 77 ust. 2, art. 45 ust. 1 i art. 21 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji,
11) Macieja Słomińskiego o zbadanie zgodności art. 393 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c. z art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji,
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638 oraz z 2001 r. Nr 98, poz. 1070) umorzyć postępowanie w sprawie z uwagi na niedopuszczalność orzekania.
UZASADNIENIE:
I
A. Na podstawie kolejnych zarządzeń Prezesa Trybunału Konstytucyjnego, ze względu na tożsamość przedmiotową, połączono do łącznego rozpoznania pod wspólną sygnaturą SK 46/03, skargi konstytucyjne:
1) spółki „Gintowt-Łusakowski-Okapiec” Sp. z o.o. z 6 lutego 2003 r. o zbadanie zgodności art. 393 § 1 pkt 1 i 2 oraz art. 3937 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.), w brzmieniu nadanym przez art. 1 pkt 24 oraz art. 1 pkt 27 ustawy z dnia 24 maja 2000 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji (Dz. U. Nr 48, poz. 554), z art. 2 i art. 77 ust. 2 Konstytucji,
2) Violetty Duszek z 24 września 2003 r. o zbadanie zgodności art. 393 i art. 3937 § 1 k.p.c. z art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1 oraz art. 77 ust. 2 Konstytucji,
3) spółki „Montana” Sp. z o.o. z 25 lipca 2003 r. o zbadanie zgodności art. 393 § 1 i art. 3937 § 1 k.p.c. z art. 45 ust. 1, art. 2 i art. 176 ust. 1 Konstytucji,
4) Romualda Grobelnego z 26 marca 2003 r. o zbadanie zgodności art. 393 § 1 k.p.c. z art. 45 ust. 1 Konstytucji,
5) syndyka masy upadłości „BH Bożena Morawska” z 10 listopada 2003 r. o zbadanie zgodności art. 393 k.p.c. z art. 2, art. 7, art. 45 i art. 32 Konstytucji,
6) BP Polska Sp. z o.o. z 13 czerwca 2003 r. o zbadanie zgodności art. 393 i art. 3937 k.p.c. z art. 2, art. 45 ust. 1 i art. 183 ust. 1 Konstytucji,
7) Przedsiębiorstwa Instalacyjno-Montażowego Budownictwa „PIMB” Sp. z o.o. z 5 listopada 2003 r. o zbadanie zgodności art. 393 § 1 i art. 3937 § 1 k.p.c. z art. 31 ust. 3, art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji,
8) Anety Augustin z 18 września 2003 r. o zbadanie zgodności art. 393 k.p.c. z art. 2, art. 31 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji,
9) Eweliny Miniszewskiej z 4 marca 2003 r. o zbadanie zgodności art. 393 § 1 i 2 w związku z art. 3937 § 1 k.p.c. z art. 32 ust. 2, art. 2 w związku z art. 45 ust. 1, art. 7 ust. 2 oraz art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji,
10) Franciszka Szaflarskiego z 11 sierpnia 2003 r. o zbadanie zgodności art. 3937 § 1 k.p.c. z art. 77 ust. 2, art. 45 ust. 1 i art. 21 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji,
11) Macieja Słomińskiego o zbadanie zgodności art. 393 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c. z art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji.
Powołane skargi konstytucyjne zostały wniesione w związku z odmową przyjęcia do rozpoznania kasacji, w trybie tzw. przedsądu. W przypadku wszystkich skarżących Sąd Najwyższy wydał postanowienia o odmowie przyjęcia kasacji do rozpoznania na podstawie art. 393 k.p.c. w składzie jednoosobowym, na posiedzeniu niejawnym (art. 3937 § 1 k.p.c.). W krótkich uzasadnieniach postanowień Sąd Najwyższy powołuje się jedynie na treść art. 393 k.p.c., bez odnoszenia się do konkretnych zarzutów przytaczanych w poszczególnych skargach kasacyjnych.
Skarżący podnoszą przede wszystkim, iż zakwestionowane przepisy naruszają zasadę państwa prawnego, a w szczególności wynikającą z niej zasadę zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa, przez to, że przesłanki kasacji zostały sformułowane w art. 393 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c. w sposób ogólny i nieprecyzyjny. Wydawane na podstawie tego przepisu decyzje procesowe zapadają w składzie jednoosobowym na posiedzeniu niejawnym i nie podlegają zaskarżeniu (art. 3937 k.p.c.). Z uwagi na charakter ocenny przyjętych przesłanek dopuszczalności kasacji, postanowienie sądu ma charakter uznaniowy, a sama kasacja w jej obecnym kształcie stała się „petycją o jej rozpoznanie” (zob. skarga Violetty Duszek). Zdaniem skarżącej BP Polska Sp. z o.o., stopień niedookreśloności klauzul generalnych zawartych w art. 393 jest tak znaczny, że – w połączeniu z brakiem uzasadnień wydawanych jednoosobowo postanowień – naruszona została konieczna w demokratycznym państwie prawnym pewność rozstrzygnięć sądowych.
Jak podnoszą skarżący, dokonywana przez sędziego ocena ma w istocie charakter merytoryczny i w związku z tym powinna podlegać rozpoznaniu na jawnym posiedzeniu sądu. Tym samym regulacja, która przewiduje niejawne procesowanie sądu, ogranicza zagwarantowane w art. 45 Konstytucji prawo do sprawiedliwego, obiektywnego i jawnego rozpoznania sprawy, a w ocenie niektórych skarżących (zob. skarga „Gintowt-Łusakowski-Okapiec” Sp. z o.o., skarga Violetty Duszek, skarga „PIMB” Sp. z o.o. oraz skarga Eweliny Miniszewskiej) zamyka drogę sądową dochodzenia naruszonych wolności i praw (art. 77 ust. 2 Konstytucji). Skarżący zwracają uwagę, że tak skonstruowany przedsąd niweczy istotę kasacji, a także rolę Sądu Najwyższego, jako sądu rozpoznającego sprawy, a jedynie „przy okazji” stanowiącego zasady prawne. Sam fakt, że Konstytucja gwarantuje postępowanie dwuinstancyjne, nie oznacza, że wszelkie dodatkowe ustawowe uprawnienia nie muszą być zgodne z zasadami i wartościami konstytucyjnymi. Zdaniem pełnomocnika skarżącej Eweliny Miniszewskiej, postępowanie o charakterze incydentalnym, a takim jest przedsąd, powinno być również dwuinstancyjne (art. 176 ust. 1 Konstytucji), a zatem brak możliwości zaskarżenia postanowienia wydanego na posiedzeniu niejawnym w składzie jednoosobowym narusza również art. 78 Konstytucji (zob. skarga Eweliny Miniszewskiej).
Ponadto przyjęty model przedsądu powoduje, że procedura sądowa nie gwarantuje sprawiedliwego rozstrzygnięcia, naruszając jednocześnie konstytucyjne prawo do równego traktowania przez władze publiczne, w tym wypadku w zakresie zapewnienia prawa do sądu (zob. skarga Violetty Duszek, skarga Anety Augustin). Prowadzi do nieuzasadnionego zróżnicowania podmiotów, a w konsekwencji do dyskryminacji obywateli w zakresie korzystania z drogi sądowej (zob. skarga Eweliny Miniszewskiej).
W skardze konstytucyjnej syndyka masy upadłości „BH Bożena Morawska” zwrócono dodatkowo uwagę na niespójność regulacji wynikającej z art. 393 k.p.c. oraz art. 39318 k.p.c. Zdaniem skarżącego, instytucja przedsądu sprawia, że Sąd Najwyższy w sposób dowolny interpretuje podstawy kasacji, zwłaszcza że w uzasadnieniach postanowień, poza ogólnymi sformułowaniami, brak jest w istocie motywów rozstrzygnięcia, które mogłyby mieć odniesienie do konkretnej sprawy. Przepis art. 393 k.p.c. narusza tym samym prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej, zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności (art. 45 Konstytucji).
W ocenie skarżącej spółki „Montana”, która wskazuje jako wzorzec badania zakwestionowanych przepisów art. 176 ust. 1 Konstytucji, procedura cywilna dopuszcza trzyinstancyjne postępowanie w określonych sprawach (art. 392 § 1 k.p.c. a contrario). Stanowi to urzeczywistnienie zasady, iż postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne. Konstytucja zakłada zatem, stwierdza skarżąca, że postępowanie może toczyć się w trzeciej instancji – kasacyjnej, przed Sądem Najwyższym. Tymczasem model przedsądu ukształtowany w kodeksie postępowania cywilnego, pozwalający – mimo spełnienia przesłanek formalnych – na odmowę przyjęcia kasacji do rozpoznania z przyczyn merytorycznych (na posiedzeniu niejawnym, w składzie jednoosobowym), daje stronom tylko pozorne prawo do trzeciej instancji. Skarżący podnoszą, że merytoryczne rozpoznanie sprawy w każdej z ustawowo przewidzianych instancji powinno spełniać konstytucyjne wymagania określone w art. 45 ust. 1 i 2 Konstytucji. W odniesieniu do przedsądu nie zostały te warunki spełnione. Odstępstwo od zasady jawności, z której wynika obowiązek merytorycznego rozpoznawania spraw na rozprawie, jest dopuszczalne tylko przy zachowaniu wymagań określonych w art. 45 ust. 2 Konstytucji, a odstępstwo od zasady rozpoznawania spraw przez „właściwy sąd”, którym w przypadku kasacji jest sąd w składzie trzyosobowym, dopuszczalne byłoby tylko przy zachowaniu wymogów określonych w art. 31 ust. 3 Konstytucji (zob. skarga BP Polska Sp. z o.o.).
W skardze konstytucyjnej spółki BP Polska zwrócono również uwagę, że Sąd Najwyższy sprawuje nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania (art. 183 ust. 1 Konstytucji). Rozpoznawanie kasacji stanowi jedną z najistotniejszych, jeśli nie najważniejszą formę nadzoru judykacyjnego, który wyraża się także poprzez prezentację właściwej wykładni i kierunków stosowania prawa. Postanowienia wydawane w trybie przedsądu pozbawione są natomiast uzasadnienia, nie można bowiem traktować jako „uzasadnienia” – stwierdza skarżący – powtórzenia w komputerowym szablonie słów ustawy. Taka praktyka koliduje z konstytucyjną funkcją Sądu Najwyższego, statuowaną w art. 183 ust. 1 Konstytucji.
B. Prokurator Generalny w piśmie z 19 grudnia 2003 r. zawarł stanowisko w związku ze skargą spółki „Gintowt-Łusakowski-Okapiec” Sp. z o.o. Wyraził pogląd, że art. 393 § 1 pkt 1 i 2 oraz art. 3937 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.), w brzmieniu nadanym przez art. 1 pkt 24 oraz art. 1 pkt 27 ustawy z dnia 24 maja 2000 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji (Dz. U. Nr 48, poz. 554), są zgodne z art. 2 Konstytucji oraz nie są niezgodne z art. 77 ust. 2 Konstytucji.
Prokurator Generalny podniósł, że prawna regulacja instytucji przedsądu – ani w zakresie przesłanek odmowy przyjęcia kasacji do rozpoznania, ani w części normującej orzekanie w tym trybie przez SN – nie godzi w zaufanie obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa, nie narusza bowiem konstytucyjnych i prawnomiędzynarodowych standardów procedury sądowej, a w aspekcie merytorycznym ustanawia wymóg rzetelnego zbadania przez Sąd Najwyższy każdej skargi kasacyjnej pod kątem spełnienia kryteriów, czyniących z kasacji środek o celach publicznoprawnych.
Ponadto Prokurator Generalny uznał, że wzorzec zawarty w art. 77 ust. 2 Konstytucji jest nieadekwatny do badania wskazanej wyżej regulacji kodeksowej. Przepis zakazujący zamykania sądowej drogi dochodzenia naruszonych wolności lub praw nie może zatem być interpretowany jako ustanawiający wymóg zaskarżalności orzeczeń. Wymóg z art. 77 ust. 2 Konstytucji zostaje już spełniony przez samo poddanie danej sprawy rozstrzygnięciu sądowemu.
C. W pisemnym stanowisku z 26 października 2004 r. Prokurator Generalny przedstawił łączne stanowisko dotyczące oceny przepisów zakwestionowanych w skargach konstytucyjnych. W ocenie Prokuratora Generalnego:
1) art. 393 § 1 i 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.), w brzmieniu nadanym przez art. l pkt 24 ustawy z dnia 24 maja 2000 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji (Dz. U. Nr 48, poz. 554), zwanej dalej ustawą nowelizującą – jest zgodny z art. 2, art. 32 ust. 1 w związku z art. 45 ust. 1, art. 32 ust. 2 i art. 45 ust. l w związku z art. 31 ust. 3 oraz nie jest niezgodny z art. 77 ust. 2, art. 78 i art. 176 ust. l Konstytucji,
2) art. 3937 § l k.p.c., w brzmieniu nadanym przez art. l pkt 27 ustawy nowelizującej – jest zgodny z art. 2, art. 32 ust. l w związku z art. 45 ust. l, art. 32 ust. 2 i art. 45 ust. l w związku z art. 31 ust. 3 oraz nie jest niezgodny z art. 21 ust. l, art. 77 ust. 2, art. 78 i art. 176 ust. l Konstytucji;
3) art. 3937 § 2 k.p.c., w brzmieniu jak w pkt 2 – jest zgodny z art. 2 i art. 45 ust. l w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji,
4) postępowanie w przedmiocie zgodności art. 393 § l i 2 k.p.c., w brzmieniu jak w pkt 1, z art. 7 Konstytucji oraz w przedmiocie zgodności art. 393 § 1 i 2 oraz art. 3937 § l i 2 k.p.c. z art. 183 ust. 1 Konstytucji podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. l pkt l ustawy o Trybunale Konstytucyjnym – ze względu na niedopuszczalność orzekania.
W uzasadnieniu stanowiska Prokurator Generalny podtrzymał argumentację przedstawioną w piśmie z 19 grudnia 2003 r. Ponadto odniósł się do wzorców powołanych w pozostałych skargach konstytucyjnych.
W ocenie Prokuratora Generalnego, ukształtowanie procedury cywilnej – w odniesieniu do kasacji, jako środka kontroli orzeczeń drugoinstancyjnych – należy uznać za rzetelne, z punktu widzenia konstytucyjnego standardu prawa do sądu. Wprowadzone regulacje są bowiem uzasadnione merytorycznie i przydatne dla osiągnięcia założonych celów. Zarazem w sposób proporcjonalny ograniczają merytoryczne rozpoznawanie skarg kasacyjnych przez sąd trzeciej instancji, jako że ustanawiają wymóg zbadania każdej skargi kasacyjnej pod kątem spełnienia kryteriów, czyniących z kasacji środek o celach publicznoprawnych, a przesłanki odmowy przyjęcia kasacji do rozpoznania nie są ujęte w ustawie w sposób arbitralny. Wobec wszystkich wniesionych kasacji stosowane są jednakowe procedury wstępnego badania i jednakowe kryteria oceny. Trudno też uznać, że kwestionowane unormowania dyskryminują jakiekolwiek podmioty, tym bardziej że zarzut dyskryminacji wiązany jest przez skarżących z rzekomą arbitralnością orzekania w przedmiocie odmowy przyjęcia kasacji do rozpoznania. Prokurator Generalny nie znalazł zatem podstaw do uznania, że zakwestionowane przepisy naruszają art. 45 i art. 32 Konstytucji.
Prokurator Generalny wyraził poza tym pogląd, że wzorce zawarte w art. 78 i art. 176 ust. 1 ustawy zasadniczej są nieadekwatne do badania ustawowej regulacji instytucji przedsądu, a więc procedury wstępnego badania szczególnego środka prawnego, wnoszonego od drugoinstancyjnych orzeczeń sądowych. Podobną opinię wyraził w odniesieniu do art. 21 ust. l Konstytucji, wskazanego przez jednego ze skarżących jako wzorzec kontroli art. 3937 § 1 k.p.c. Zdaniem Prokuratora Generalnego brak jest niezbędnego związku treściowego między kwestionowanym przepisem procedury cywilnej, dotyczącym trybu wstępnego badania przez Sąd Najwyższy środka prawnego, służącego od drugoinstancyjnych orzeczeń sądowych, a ogólną zasadą ochrony własności.
D. Marszałek Sejmu w imieniu Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej w piśmie z 19 marca 2004 r. przedstawił stanowisko w odniesieniu do pierwszych ośmiu wymienionych skarg. Sejm wyraził pogląd, że art. 393 i art. 3937 k.p.c. są zgodne z powołanymi w skargach wzorcami konstytucyjnymi.
Przede wszystkim podniesiono, że zakwestionowane przepisy nie naruszają prawa do sądu ani nie zamykają drogi sądowej. Marszałek Sejmu podkreślił, że Konstytucja gwarantuje jedynie dwuinstancyjny tok postępowania, a swoboda ustawodawcy w kreowaniu środków zaskarżania orzeczeń zapadłych w drugiej instancji pozwala także na dowolne ukształtowanie zakresu ich dopuszczalności. Kasacja jest środkiem o charakterze szczególnym, mającym przysługiwać tylko od spraw o wyjątkowym charakterze, w których obok interesu prywatnego występują elementy publicznoprawne. Zdaniem Sejmu przesłanki zawarte w art. 393 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c. są jednoznacznie określone, a jeden sędzia może stwierdzić, czy w sprawie występują kwestie wywołujące rozbieżności w orzecznictwie lub istotne zagadnienie prawne. Natomiast wstępna ocena kasacji na posiedzeniu niejawnym daje możliwość sprawniejszej selekcji spraw wpływających do sądu.
II
W dniu 31 marca 2005 r. Trybunał Konstytucyjny w wyroku zapadłym w sprawie o sygn. SK 26/02 orzekł o grupie połączonych skarg o treści zbliżonej do skarg będących przedmiotem oceny konstytucyjności w niniejszej sprawie. Trybunał uznał, iż mimo zróżnicowania dotyczącego przedmiotu zaskarżenia i wzorców konstytucyjnych, przedmiotem oceny „jest konstytucyjność całej instytucji prawnej, a mianowicie tzw. przedsądu, decydującego o przyjęciu kasacji do rozpoznania. (…) Jakkolwiek więc połączone skargi, wyznaczające zakres kontroli konstytucyjności, w różny sposób ujmują poszczególne zarzuty, wiążąc je z różnymi przepisami k.p.c. oraz odrębnymi przepisami o kosztach sądowych, a także wskazując wielość wzorców konstytucyjnej kontroli, to z uzasadnienia poszczególnych skarg wynika, że kwestionują one zgodność z Konstytucją – przedsądu jako instytucji nieodpowiadającej standardowi konstytucyjnego postępowania sądowego (prawo do rzetelnego sądu), natomiast umożliwiającej zdawkową odmowę rozpoznania kasacji, i to kasacji ujmowanej jako zwykły środek odwoławczy”.
W momencie wyrokowania w sprawie o sygn. SK 26/02, podobnie jak ma to miejsce w niniejszej sprawie, instytucja przedsądu (w zaskarżonym kształcie normatywnym) przestała już istnieć, ze względu na nowelizacje k.p.c. z 2 lipca 2004 r. (Dz. U. Nr 172, poz. 1804) i z 22 grudnia 2004 r. (Dz. U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98), które weszły w życie 5 i 6 lutego 2005 r. i na mocy drugiej z nich przekształcono kasację w nadzwyczajny środek odwoławczy. Derogacja zaskarżonych przepisów przed wydaniem orzeczenia zasadniczo wymaga umorzenia postępowania (art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym; Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.). Taka sytuacja jednak stawia przed Trybunałem Konstytucyjnym problem oceny konieczności kontynuacji kontroli konstytucyjności, jeżeli to – w myśl art. 39 ust. 3 ustawy – „jest konieczne dla ochrony konstytucyjnych wolności i praw”. W niniejszej sprawie (podobnie jak w sprawie o sygn. SK 26/02) chodzi o postępowanie zainicjowane skargami konstytucyjnymi. To zaś musi ważyć na ocenie przesłanek wymaganych przez art. 39 ust. 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, ponieważ w takim wypadku fakt uchylenia kontrolowanych przepisów nie powoduje, że tracą one znaczenie dla ochrony konstytucyjnych praw i wolności skarżącego. Może on bowiem, gdy kontrola okaże się skuteczna, wznowić postępowanie, zakończone orzeczeniem wydanym na podstawie przepisu uznanego za niekonstytucyjny (art. 190 ust. 4 Konstytucji).
III
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Trybunał Konstytucyjny, badając w sprawie o sygn. SK 26/02 instytucję przedsądu, doszedł do wniosku, że zarzuty co do standardu rzetelności procedury (podnoszone w skargach) są zasadne (zwłaszcza w zakresie sposobu uzasadniania odmowy przyjęcia kasacji do rozpoznania). Odnoszą się one jednak do praktyki stosowania przepisów, które ukształtowały przedsąd, nie zaś do samych przepisów, które wprowadziły instytucję przedsądu. Zgodnie z art. 79 Konstytucji dokonanie skutecznej kontroli konstytucyjności zainicjowanej skargą konstytucyjną jest możliwe tylko wówczas, gdy niekonstytucyjność dotyczy przepisu prawa, a nie jego stosowania. Natomiast w wypadku przedsądu w sprawach cywilnych – jak ustalono w toku postępowania w sprawie SK 26/02 – praktyka nie jest jednolita. Te same przepisy stały się podstawą rozbieżnej praktyki Sądu Najwyższego. Ponieważ źródłem niekonstytucyjności jest praktyka, jej zróżnicowanie wyklucza możliwość powołania się na zasadę, że powszechność, trwałość, jednolitość odczytywania przepisów w procesie ich stosowania daje podstawę do przyjęcia tego stanowiska za punkt wyjścia w ocenie konstytucyjności przepisu. „Jeżeli jednolita i konsekwentna praktyka stosowania prawa w sposób bezsporny ustaliła wykładnię danego przepisu, a jednocześnie przyjęta interpretacja nie jest kwestionowana przez przedstawicieli doktryny, to przedmiotem kontroli konstytucyjności jest norma prawna dekodowana z danego przepisu zgodnie z ustaloną praktyką” (postanowienie TK z 4 grudnia 2000 r., sygn. SK 10/99, OTK ZU nr 8/2000, poz. 300; podobnie wyrok TK z 3 października 2000 r., sygn. K 33/99, OTK ZU nr 6/2000, poz. 188).
2. W odniesieniu do naruszenia przez przedsąd zasad rzetelnej procedury, stanowiącej (tu) komponent prawa do sądu ustanowionego przez ustawodawcę zwykłego – źródłem nie są przepisy, lecz ich praktyczna interpretacja. Wprawdzie przepisy stworzyły możliwość takiej interpretacji, ale nie one stanowią o jej niekonstytucyjności. Ponieważ te same przepisy stały się podstawą niejednolitej praktyki w ramach różnych Izb SN, Trybunał Konstytucyjny nie ma podstaw do stwierdzenia, że praktyka doprowadziła do powszechnie akceptowanej i stosowanej wykładni przepisów. Wstrzemięźliwość Trybunału w ocenie konstytucyjności przepisów przez pryzmat praktyki ich stosowania jest także uzasadniona faktem powszechnie znanych, systemowych wątpliwości co do granicy między kognicją kontrolną Trybunału i praktyką sądową, które powinno się interpretować w tym wypadku contra actionem (w rozumieniu art. 79 Konstytucji) w sytuacji, gdy chodzi o przepisy nieobowiązujące.
3. Krytyczne stanowisko dotyczące przedsądu sformułowane zostało na tle sposobu, w jaki realizowano ocenę kasacji w fazie przedsądu. Trybunał Konstytucyjny w sprawie SK 26/02 uznał, że wniesione skargi konstytucyjne nie odnoszą się do regulacji prawnych lecz do stosowania prawa, i w zakresie, w jakim dotyczyły przedsądu, umorzył postępowanie.
4. Skarżący w niniejszej sprawie znajdują się w identycznej sytuacji, co skarżący w sprawie o sygn. SK 26/02. Wobec ustalenia Trybunału Konstytucyjnego, że przyczyną zarzucanego naruszenia prawa konstytucyjnego nie był zaskarżony przepis, a praktyka jego stosowania, należało i w tym wypadku umorzyć postępowanie ze względu na utratę mocy obowiązującej przez zaskarżone przepisy, przy jednoczesnym braku przesłanki z art. 39 ust. 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym.
Z tych wszystkich przyczyn orzeczono, jak na wstępie.