Pełny tekst orzeczenia

104/2/B/2007


POSTANOWIENIE

z dnia 30 listopada 2006 r.
Sygn. akt Ts 266/06


Trybunał Konstytucyjny w składzie:



Biruta Lewaszkiewicz-Petrykowska,

po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej Adama Ściężara w sprawie zgodności:
art. 83 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353, ze zm.) z art. 18, art. 71 ust. 1 i art. 72 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

p o s t a n a w i a:

odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

UZASADNIENIE

W skardze konstytucyjnej złożonej do Trybunału Konstytucyjnego 6 listopada 2006 r. pełnomocnik skarżącego wniósł o stwierdzenie niezgodności art. 83 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353, ze zm.) z art. 18, art. 71 ust. 1 i art. 72 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz z art. 3 ust. 1 i 2 , art. 26 ust. 1 i 2, art. 27 ust.1, 2 i 3 Konwencji o prawach dziecka z dnia 20 listopada 1989 r. (Dz. U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526, ze zm.).
Działając na podstawie zaskarżonych przepisów, Prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych decyzją z 21 września 2004 r. (nr SEW-620-3504/2004) odmówił przyznania renty rodzinnej po zmarłym ojcu w drodze wyjątku na rzecz małoletniego skarżącego. Rozstrzygnięcie to zostało utrzymane w mocy decyzją Prezesa ZUS z dnia 24 listopada 2004 r. (nr SEow – 620-2105/2004). Wojewódzki Sąd Administracyjny wyrokiem z 14 czerwca 2005 r., sygn. akt II SA/Wa 41/05 oddalił skargę wniesioną od wskazanej powyżej decyzji. Orzeczenie to zostało następnie zaskarżone skargą kasacyjną, którą Naczelny Sąd Administracyjny oddalił wyrokiem z 6 lipca 2006 r., sygn. akt I OSK 359/06.
Uzasadniając decyzję o nieprzyznaniu renty rodzinnej organ rentowy wskazał, iż jest ona pochodną świadczenia osoby zmarłej i w związku z tym jej przyznanie warunkowane jest stwierdzeniem, iż konkretne świadczenia emerytalno-rentowe przysługiwałyby osobie zmarłej, względnie uznaniem, iż istniały jakieś szczególne okoliczności uzasadniające nienabycie przez tę osobę uprawnień. W sprawie, w związku z którą wniesiono skargę kasacyjną, osobie zmarłej nie przysługiwało żadne świadczenie. Posiadała ona nieadekwatny do wieku okres składkowy i nieskładkowy oraz była osobą zdolną do wykonywania pracy. Powyższa konstatacja uzasadnia – w ocenie orzekających w sprawie organów – odmowę przyznania skarżącemu wnioskowanego świadczenia.
Z wydaniem wskazanych powyżej rozstrzygnięć skarżący wiąże naruszenie gwarancji ochrony prawnej rodziny i opieki Państwa nad rodziną (art. 18 Konstytucji) oraz prawa dziecka do zabezpieczenia społecznego (art. 72 ust. 1 Konstytucji). Ponadto zarzucono zaskarżonemu przepisowi sprzeczność z art. 71 Konstytucji, zgodnie z którym Państwo, prowadząc politykę społeczną i ekonomiczną, zobowiązane jest do uwzględniania dobra rodziny.
Uzasadniając zarzut naruszenia przez zaskarżony przepis wskazanych w skardze konstytucyjnej praw, skarżący kwestionuje w pierwszej kolejności dokonaną przez orzekające organy wykładnię zaskarżonego przepisu. Jego zdaniem zwrot: „którzy wskutek szczególnych okoliczności nie spełniają warunków wymaganych w ustawie do uzyskania prawa do emerytury lub renty”, odnosi się nie do zmarłej osoby ubezpieczonej, tylko do pozostałych po niej członków rodziny. Zdaniem skarżącego uzależnienie uzyskania emerytury lub renty od przysługiwania jej zmarłym członkom rodziny prowadzi do tego, iż przepis ten jest praktycznie martwy (gdyby zmarły ubezpieczony spełniał warunki do uzyskania renty, członkom jego rodziny przysługiwałaby renta na zasadach ogólnych). W dalszej kolejności skarżący wskazuje, iż małoletnie dzieci osoby, która nie spełnia warunków do otrzymania renty w trybie zaskarżonego przepisu, pozostają poza systemem zabezpieczenia społecznego. Oznacza to przerzucenie całej odpowiedzialności za nieuzyskanie prawa w drodze wyjątku na małoletnie dzieci i pozbawienie ich jakiejkolwiek możliwości uzyskania takiego świadczenia. Zdaniem skarżącego rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, zwłaszcza wielodzietne i niepełne, mają prawo do szczególnej pomocy ze strony władz publicznych. In fine skargi skarżący stwierdza, iż „zgodnie z art. 72 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka. Tymczasem w niniejszej sprawie odmówiono małoletniemu skarżącemu prawa do zabezpieczenia społecznego (renta rodzinna po zmarłym ojcu) zarówno w trybie zwykłym, jak i w trybie nadzwyczajnym (w drodze wyjątku)”.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Przedmiotem wniesionej skargi konstytucyjnej skarżąca uczyniła art. 83 ust. 1 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS, zgodnie z którym „Ubezpieczonym oraz pozostałym po nich członkom rodziny, którzy wskutek szczególnych okoliczności nie spełniają warunków wymaganych w ustawie do uzyskania prawa do emerytury lub renty, nie mogą – ze względu na całkowitą niezdolność do pracy lub wiek – podjąć pracy lub działalności objętej ubezpieczeniem społecznym i nie mają niezbędnych środków utrzymania, Prezes Zakładu może przyznać w drodze wyjątku świadczenia w wysokości nieprzekraczającej odpowiednich świadczeń przewidzianych w ustawie”. Zarzut postawiony przytoczonemu przepisowi jest dwojakiego charakteru. W pierwszej kolejności skarżący kwestionuje dokonaną przez orzekające w sprawie organy wykładnię zaskarżonego przepisu, zgodnie z którą następujący fragment: „którzy wskutek szczególnych okoliczności nie spełniają warunków wymaganych w ustawie do uzyskania prawa do emerytury lub renty” – dotyczy ubezpieczonych a nie członków pozostałych po nich rodzin. Nie budzi wątpliwości Trybunału Konstytucyjnego, iż zarzut skierowany przeciwko zastosowanej w sprawie wykładni jest zarzutem na stosowanie prawa, którego rozpoznanie – zgodnie z konstrukcją skargi konstytucyjnej przyjętą w prawie polskim – wykracza poza kompetencje Trybunału Konstytucyjnego.
Analiza orzeczeń wydawanych przez Naczelny Sąd Administracyjny (zob. np. wyrok NSA w Warszawie z 30 sierpnia 2001 r., II SA 899/01, LEX nr 54537; wyrok NSA z 7 marca 2001 r., II SA 3191/00, LEX nr 53784, wyrok NSA z 23 kwietnia 2001 r., II SA 2270/00, LEX nr 53782) daje jednakże podstawy do stwierdzenia, iż w orzecznictwie zakwestionowana wykładania jest powszechnie przyjęta. Pozwala to tym samym uznać za przedmiot zarzutu nie tyle sposób zastosowania zaskarżonej regulacji, ile jej normatywną treść.
W pierwszej kolejności podkreślić należy, iż zaskarżona ustawa określa zasady przyznawania świadczeń szczególnego typu (ubezpieczeniowego), tj. takich, które są finansowane i pozostają w związku z funduszem gromadzonym na ten cel ze składek ubezpieczeniowych przyszłych świadczeniobiorców. Przedmiotem tej ustawy nie jest zatem zabezpieczenie sytuacji materialnej osób, które nie są wstanie z jakichkolwiek względów samodzielnie się o siebie zatroszczyć. Zasady, na jakich pomoc Państwa w takich sytuacjach jest udzielana, określa ustawa z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, która w art. 2.1. stanowi, iż „Pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej państwa, mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości”.
Zaskarżony przepis wprowadza do ustawy o emeryturach i rentach z FUS instytucję szczególnego rodzaju, pozwalającą na uzyskanie świadczenia odpowiadającego świadczeniu zwykłemu osobom, którym nie przysługuje prawo do uzyskania świadczeń w zwykłym trybie. Decyzja przyznająca to świadczenie jest decyzją uznaniową o charakterze konstytutywnym; nie ustala prawa do renty, lecz przyznaje świadczenie wobec „szczególnych okoliczności i braku niezbędnych środków utrzymania”. Zaskarżony przepis wprowadza zatem do ustawy swoistego rodzaju „przywilej”. Konstytucyjność takiego przepisu może być kwestionowana zasadniczo o tyle, o ile okaże się, iż wprowadzenie tego przepisu narusza pewne zasady konstytucyjne o charakterze przedmiotowym, np. zasadę równości wobec prawa. Brak jest natomiast podstaw do upatrywania niekonstytucyjności tego przepisu, jak czyni to faktycznie skarżący, w zbyt wąskim ukształtowaniu kręgu osób, którym to sporne świadczenie może być w drodze uznania przyznane. Podkreślić należy, iż świadczenie przyznawane w trybie zaskarżonego przepisu, ze względu na zakres przedmiotowy ustawy o emeryturach i rentach z FUS, powinno być w jakimś stopniu powiązane z czynnikami relewantnymi z punktu widzenia zasad ubezpieczenia społecznego. Renta przyznawana w trybie art. 83 ust. 1 zaskarżonej ustawy nie jest bowiem świadczeniem socjalnym przyznawanym według potrzeb osoby ubiegającej się o nie, tylko jest świadczeniem pozostającym w związku z faktem bycia ubezpieczonym. Z tego względu przysługuje ono osobom pozostającym po zmarłym ubezpieczonym tylko w takim zakresie, w jakim by mu ono przysługiwało. Jak stwierdził NSA w Warszawie w wyroku z 11 września 2001, II SA 1717/01, LEX nr 55030: „Prawo do tego świadczenia jest pochodną prawa przysługującego ubezpieczonemu. Oznacza to, że może być przyznane dziecku wówczas, gdy mogłoby być przyznane ojcu”.
Reasumując, stwierdzić należy, iż w kontekście zakresu przedmiotowego ustawy, w której zawarty jest zaskarżony przepis, nie można jego niekonstytucyjności upatrywać w takim sformułowaniu przesłanek przyznania przedmiotowego świadczenia, które uzależnia je od sytuacji faktycznej i prawnej zmarłej osoby ubezpieczonej, a nie od sytuacji faktycznej i prawnej osoby ubiegającej się o to świadczenie. Tak sformułowany zarzut należy, w ocenie Trybunału Konstytucyjnego, uznać za oczywiście bezzasadny. Nie oznacza to, co należy ze szczególną mocą podkreślić, iż Trybunał uznaje za oczywiście bezzasadny zarzut braku możliwości uzyskania pomocy materialnej przez małoletnie dziecko pozostające w trudnej sytuacji. Oczywiście bezzasadne w ocenie Trybunału Konstytucyjnego jest tylko wysuwanie roszczenia o uzyskanie takiej pomocy w trybie przepisów ustawy regulującej przyznawanie świadczeń o charakterze ubezpieczeniowym.
Na marginesie tylko wskazać należy, iż niezasadne jest twierdzenie, iż zaskarżony przepis w przyjmowanym powszechnie brzmieniu ma charakter „martwy”. Wbrew twierdzeniu skarżącego zasada, iż jeżeli zmarły ubezpieczony spełnia warunki do uzyskania renty, członkom jego rodziny przysługuje renta na zasadach ogólnych, nie odnosi się do świadczenia uzyskanego przez ubezpieczonego w trybie zaskarżonego przepisu. Nawet pobieżna analiza orzecznictwa sądów administracyjnych wskazuje, iż art. 65 ust. 1 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS nie reguluje sytuacji, w których zmarły ubezpieczony pobierał świadczenie emerytalno-rentowe przyznane w drodze wyjątku (zob. np. wyrok SN z 5 kwietnia 2001 r., II UKN 310/00, OSNP 2003/2/45). Nie można bowiem utożsamiać faktu pobierania świadczenia rentowego przyznanego w drodze wyjątku ze spełnianiem warunków do uzyskania emerytury lub do uzyskania renty z tytułu niezdolności do pracy.

Mając powyższe na względzie, należało orzec jak w sentencji.