P 45/07
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
-
Skład sędziowski:
Powołane przepisy:
Dodatkowe informacje:
Pełny tekst orzeczenia
14/1/A/2008
POSTANOWIENIE
z dnia 4 lutego 2008 r.
Sygn. akt P 45/07
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Janusz Niemcewicz – przewodniczący
Mirosław Granat
Adam Jamróz
Marek Kotlinowski
Ewa Łętowska – sprawozdawca,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 4 lutego 2008 r., pytania prawnego Sądu Rejonowego w Poznaniu, czy:
1) art. 24 ust. 1 ustawy z dnia 29 czerwca 1963 r. o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 28, poz. 168) jest zgodny z art. 2, art. 64 ust. 1 i 2 i art. 21 ust. 1 i 2, z art. 31 ust. 3 oraz z art. 32 ust. 1 Konstytucji,
2) art. 2 § 1 ustawy z dnia 26 października 1971 r. zmieniającej ustawę Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 27, poz. 252) jest zgodny z art. 2, art. 64 ust. 1 i 2, art. 21 ust. 1 i 2 oraz z art. 31 ust. 3 Konstytucji,
p o s t a n a w i a
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070 oraz z 2005 r. Nr 169, poz. 1417) umorzyć postępowanie w sprawie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
UZASADNIENIE
I
1. Sąd Rejonowy w Poznaniu, II Wydział Cywilny (dalej: SR w Poznaniu lub sąd pytający), postanowieniem z 16 lipca 2007 r. zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym, czy:
1) art. 24 ust. 1 ustawy z dnia 29 czerwca 1963 r. o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 28, poz. 168; dalej: ustawa o.p.g.r.) jest zgodny z art. 2, art. 64 ust. 1 i 2 i art. 21 ust. 1 i 2, z art. 31 ust. 3 oraz z art. 32 ust. 1 Konstytucji,
2) art. LV § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Przepisy wprowadzające kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 94; dalej: p.w.k.c.) jest zgodny z art. 2, art. 64 ust. 1 i 2, art. 21 ust. 1 i 2, z art. 31 ust. 3 oraz z art. 32 ust. 1 Konstytucji,
3) art. 2 § 1 ustawy z dnia 26 października 1971 r. zmieniającej ustawę Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 27, poz. 252; dalej: ustawa zmieniająca z 1971 r.) jest zgodny z art. 2, art. 64 ust. 1 i 2, art. 21 ust. 1 i 2 oraz z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
1.1. Postanowieniem z 8 października 2007 r. (OTK ZU nr 9/A/2007, poz. 112) Trybunał Konstytucyjny umorzył postępowanie w zakresie zgodności art. LV § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Przepisy wprowadzające kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 94, z 1974 r. Nr 24, poz. 142, z 1990 r. Nr 55, poz. 321, z 1994 r. Nr 85, poz. 388 oraz z 2003 r. Nr 49, poz. 408) z art. 2, art. 64 ust. 1 i 2, art. 21 ust. 1 i 2, z art. 31 ust. 3 oraz z art. 32 ust. 1 Konstytucji, ze względu na zbędność orzekania. Było to wywołane faktem, że w wyroku z 5 września 2007 r., zapadłym w sprawie o sygn. P 21/06 (OTK ZU nr 8/A/2007, poz. 96) Trybunał Konstytucyjny stwierdził sprzeczność z Konstytucją art. LV, art. LVI i art. LVIII p.w.k.c. Wyrok ten rozstrzygał także kwestię konstytucyjności art. LV § 1 p.w.k.c., co było przedmiotem jednej z trzech wątpliwości sądu pytającego w sprawie niniejszej. Dlatego w tym zakresie należało postępowanie umorzyć z uwagi na zachodzącą zbędność orzekania. W konsekwencji przedmiotem dalszego postępowania w sprawie niniejszej pozostały art. 24 ust. 1 o.p.g.r. oraz art. 2 § 1 ustawy zmieniającej z 1971 r. – te bowiem zakresy nie były objęte rozpoznaniem w sprawie o sygn. P 21/06 (por. pkt 13 uzasadnienia postanowienia o sygn. P 45/07 z 8 października 2007 r.) i tu nie zachodziła zbędność orzekania.
1.2. Wątpliwości SR w Poznaniu co do konstytucyjności zakwestionowanych przepisów pojawiły się w związku z następującym stanem faktycznym.
Do Sądu Rejonowego w Poznaniu 9 stycznia 2007 r. wpłynął wniosek Marii Wallis-Stiasny o stwierdzenie nabycia spadku po jej ojcu Józefie Wallisie zmarłym 24 maja 1962 r. w Poznaniu i tam też ostatnio zamieszkałym. Sąd ustalił, że w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne, spadkodawca nie sporządził testamentu, a do kręgu spadkobierców ustawowych dziedziczących w pierwszej kolejności w chwili otwarcia spadku wchodziła wnioskodawczyni oraz jej matka, a żona spadkodawcy. Wcześniej nie toczyło się postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku, nie dokonano też działu spadku, w wyniku którego doszłoby do objęcia gospodarstwa rolnego (wchodzącego w skład masy spadkowej) przez wnioskodawczynię. Wnioskodawczyni nie spełniała wymagań niezbędnych do uzyskania przymiotu spadkobiercy gospodarstwa rolnego, obowiązujących w okresie od 5 lipca 1963 r. do 6 kwietnia 1982 r.
1.3. Sąd pytający, dokonując własnych ocen, przedstawiał hipotetyczny kierunek rozstrzygnięć Trybunału Konstytucyjnego (Trybunał może stwierdzać w orzeczeniu zarówno konstytucyjność, jak i niekonstytucyjność poszczególnych przepisów zakwestionowanych w pytaniu prawnym) – i starał się wykazać, według jakiego stanu prawnego byłaby oceniana kwestia dziedziczenia gospodarstwa rolnego po zmarłym Józefie Wallisie, w zależności od kierunku ewentualnego rozstrzygnięcia. W konsekwencji w pytaniu prawnym umieścił pojawiające się wątpliwości wobec kolejnych, sekwencyjnie ujętych przepisów wyznaczających stan prawny, oceniany w taki sposób.
Jednocześnie sąd pytający podniósł, że normom zawartym w zakwestionowanych przepisach intertemporalnych przysługuje domniemanie zgodności z Konstytucją, a sąd powszechny nie może odmówić zastosowania obowiązującego przepisu tylko na tej podstawie, iż w jego ocenie, norma zawarta w przepisie jest niezgodna z Konstytucją.
1.4. Sąd pytający wyraził przekonanie, że przepisy art. 24 ust. 1 ustawy o.p.g.r. oraz art. 2 § 1 ustawy zmieniającej z 1971 r. (podobnie jak art. LV § 1 p.w.k.c.) naruszają przede wszystkim zasadę ochrony praw nabytych (art. 2 Konstytucji). W bezpośrednim związku z tą zasadą pozostaje w niniejszej sprawie zasada ochrony prawa własności, wyrażona w art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji oraz art. 21 ust. 1 i 2 Konstytucji. Zdaniem sądu, przyjąć należy, iż w istocie chodzi o naruszenie ochrony prawa własności, a nie prawa dziedziczenia; choć nabycie własności nastąpiło w drodze dziedziczenia, a między tymi prawami zachodzi ścisły związek. Poza tym ochrona prawa własności wyrażona jest nie tylko w art. 64 ust. 1 Konstytucji, ale także w art. 64 ust. 2 Konstytucji, który daje wyraz ogólnemu stwierdzeniu, że wszystkie prawa majątkowe muszą podlegać ochronie prawnej. Na ustawodawcy spoczywa zatem nie tylko obowiązek pozytywny ustanowienia przepisów i procedur udzielających ochrony prawnej prawom majątkowym, ale także obowiązek negatywny – powstrzymania się od przyjmowania regulacji, które owe prawa mogłyby pozbawiać ochrony prawnej.
1.5. Sąd pytający podniósł, że naruszenie zasady praw nabytych prowadziło w istocie do wywłaszczenia spadkobierców, wbrew zasadzie z art. 21 ust. 2 Konstytucji – jeśli użytemu w tym przepisie pojęciu wywłaszczenia nadać szerokie znaczenie, a nie ograniczać je jedynie do indywidualnych aktów administracyjnych odejmujących podmiotowi prawo własności na rzecz Skarbu Państwa lub konkretnej jednostki samorządu terytorialnego. Szeroka interpretacja jest przy tym o tyle uzasadniona w kontekście niniejszej sprawy, iż jednym z celów zmian zasad dziedziczenia gospodarstw rolnych było przejęcie ich przez państwo. Nie był to cel jedyny – w pierwszej kolejności do dziedziczenia dochodzili członkowie rodziny spadkobiercy spełniający określone kryteria. Cel publiczny przy tym jest nie cechą konstytutywną wywłaszczenia, ale jedynie przesłanką dopuszczalności wywłaszczenia. Może więc budzić wątpliwości, czy wskazywane normy nie są sprzeczne również z art. 21 ust. 2 Konstytucji.
1.6. Sąd pytający zwrócił uwagę, że zgodnie z art. 31 ust. 3 Konstytucji ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw. SR w Poznaniu nie znalazł podstaw do przyjęcia, by odstąpienie od tych zasad mogło mieć uzasadnienie w innych wartościach konstytucyjnych.
Oprócz tego art. 24 ust. 1 ustawy o.p.g.r., w sposób nieuzasadniony, stawiał w mniej korzystnej sytuacji osoby, które były spadkobiercami wspólnie z innymi osobami, przez co narusza art. 64 ust. 2 i art. 32 ust. 1 Konstytucji. Musiały one bowiem przed wejściem w życie przepisów ograniczających dziedziczenie dokonać faktycznego działu spadku, co w razie braku porozumienia między nimi mogło być utrudnione. W sytuacji gdy spadkobiercą była jedna osoba, wystarczające było objęcie gospodarstwa rolnego w posiadanie.
1.7. Związek poszczególnych zasad i wartości konstytucyjnych wskazanych w art. 2, art. 64 ust. 1 i 2, w art. 21 ust. 1 i 2 oraz w art. 31 ust. 3 Konstytucji skłonił sąd pytający do łącznego omówienia argumentów stojących za uznaniem zaskarżonych przepisów za niezgodne z Konstytucją.
Zdaniem SR w Poznaniu, nie ulega wątpliwości, że spadkobiercy ustawowi, jeśli nabyli spadek, to wraz z nim nabyli również wchodzące w jego skład gospodarstwo rolne, niezależnie od przymiotów dotyczących np. faktycznie wykonywanej pracy w gospodarstwie rolnym, członkostwa w rolniczej spółdzielni produkcyjnej lub wykonywania pracy w takiej spółdzielni, stanu zdrowia, wieku czy etapu wykształcenia. W dacie otwarcia spadku po Józefie Wallisie nie obowiązywały przepisy regulujące w sposób szczególny dziedziczenie wchodzącego w skład spadku gospodarstwa rolnego.
Zakwestionowane przepisy naruszyły zatem prawo własności nabyte w drodze dziedziczenia oraz związaną z tym prawem zasadę ochrony praw nabytych i zaufania do państwa oraz stanowionego prawa. Sąd rozpatrujący sprawę nie znalazł podstaw do przyjęcia, by odstąpienie od tych zasad mogło mieć uzasadnienie w innych wartościach konstytucyjnych o takiej randze, które uzasadniałyby naruszenie prawa własności. W szczególności więc zasada wyrażona w art. 23 Konstytucji wskazująca, że podstawą ustroju rolnego państwa jest gospodarstwo rodzinne, w żadnym razie nie może uzasadniać pozbawiania własności gospodarstw rolnych osób, które nabyły je w drodze dziedziczenia. Brak było przy tym regulacji przewidujących właściwą rekompensatę za utratę własności. W konsekwencji spadkobiercy pozbawieni zostali, bez istotnego uzasadnienia, ochrony prawa własności. Co więcej, mając na uwadze argumenty zawarte w orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego z 31 stycznia 2001 r., sygn. P. 4/99, należy przyjąć, iż przepisy ograniczające dziedziczenie gospodarstw rolnych nie gwarantowały ani niepodzielności gospodarstwa rolnego, ani objęcia go przez jedną osobę posiadającą wszelkie niezbędne kwalifikacje. Cel ten mógł być osiągnięty np. poprzez odpowiednie ukształtowanie przepisów o dziale spadku. Brak więc przesłanek do takiego kształtowania regulacji dotyczącej dziedziczenia gospodarstw rolnych, a tym bardziej do pozbawiania własności osób, które gospodarstwa te nabyły w drodze dziedziczenia – do czego prowadzą kwestionowane przepisy.
1.8. Sąd Rejonowy w Poznaniu zwrócił uwagę na potrzebę ustalenia, czy ewentualna niekonstytucyjność wskazanych przepisów nie jest ograniczona jedynie do sytuacji, w których miałyby one obowiązywać w zakresie spadków otwartych przed 5 lipca 1963 r., tj. przed wejściem w życie przepisów odmiennie regulujących dziedziczenie wchodzących w skład spadku gospodarstw rolnych (poza art. 24 ust. 1 ustawy o.p.g.r., który regulował wyłącznie kwestię spadków otwartych przed 5 lipca 1963 r.).
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Przepisy art. 24 ust. 1 ustawy z dnia 29 czerwca 1963 r. o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 28, poz. 168; dalej: ustawa o.p.g.r.) oraz art. 2 § 1 ustawy zmieniającej z 1971 r., stanowiące przedmiot postępowania w niniejszej sprawie, należą do grupy przepisów normujących obowiązywanie w czasie szczególnego reżimu dziedziczenia gospodarstw rolnych.
Zgodnie z art. 24 ust. 1 ustawy o.p.g.r.: „1. Jeżeli otwarcie spadku nastąpiło przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy, stosuje się jej przepisy, o ile z ust. 2-8 nie wynika inaczej”.
Zgodnie z art. 2 § 1 ustawy z dnia 26 października 1971 r. zmieniającej ustawę Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 27, poz. 252; dalej: ustawa zmieniająca z 1971 r.): „Do dziedziczenia gospodarstwa rolnego należącego do spadku otwartego przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego w brzmieniu nadanym tą ustawą, chyba że przed tym dniem nastąpił już dział spadku”.
Zacytowane przepisy wyrażają normy identyczne z zawartymi w konstytucyjnie zdyskwalifikowanym, w wyroku z 5 września 2007 r. (sygn. P 21/06, OTK ZU nr 8/A/2007, poz. 96) – przepisie art. LV ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Przepisy wprowadzające kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 94; dalej: p.w.k.c.).
Ponieważ jednak nośnikiem cytowanych norm są przepisy dotychczas niebadane przez Trybunał Konstytucyjny, Trybunał Konstytucyjny nie miał podstaw do umorzenia postępowania w zakresie badania konstytucyjności art. 24 ust. 1 ustawy o.p.g.r oraz art. 2 § 1 ustawy zmieniającej z 1971 r. ze względu na zbędność orzekania. Przedmiotem postępowania w sprawie o sygn. P 21/06 był natomiast m.in., zakwestionowany także przez SR w Poznaniu, art. LV p.w.k.c. Dlatego też Trybunał Konstytucyjny postanowieniem z 8 października 2007 r. umorzył postępowanie w niniejszej sprawie, w zakresie zgodności art. LV § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Przepisy wprowadzające kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 94, ze zm.) z art. 2, art. 64 ust. 1 i 2, art. 21 ust. 1 i 2, z art. 31 ust. 3 oraz z art. 32 ust. 1 Konstytucji, ze względu na zbędność orzekania.
Należy przy tym zwrócić uwagę, że pytanie prawne w sprawie o sygn. P 21/06 wiązało się z prowadzonym przez sąd postępowaniem w sprawie zmiany postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, a zatem ingerującym w już ukształtowane stany prawne, co uzasadniało odpowiedź na postawione pytanie prawne. Tłem niniejszego pytania prawnego jest natomiast postępowanie, w którym dopiero ma nastąpić stwierdzenie nabycia spadku, a wcześniejsze rozstrzygnięcia Trybunału wskazują możliwość zastosowania podstawowej reguły międzyczasowego prawa spadkowego.
O ile wyrok, który zapadł 5 września 2007 r. (sygn. P 21/06), nie przesądza o zbędności orzekania o konstytucyjności pozostałych przepisów, zakwestionowanych w pytaniu prawnym SR w Poznaniu, to jednak nie wyklucza to potrzeby rozważenia, czy zachodzi inna przesłanka umorzenia postępowania w sprawie (niedopuszczalność orzekania). Dotyczy to w szczególności konsekwencji stanu prawnego, ukształtowanego w wyniku wydania wyroku o sygn. P 21/06 i oceny w tym świetle istnienia funkcjonalnego związku między przepisami, co do których konstytucyjności zgłasza wątpliwości pytający sąd, a koniecznością ich zastosowania w celu rozstrzygnięcia zawisłego sporu.
2. W powołanym orzeczeniu Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że art. LV, art. LVI i art. LVIII p.w.k.c. w zakresie, w jakim odnoszą się do spraw spadkowych, w których wydanie orzeczenia następuje od 14 lutego 2001 r., czyli od dnia ogłoszenia wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 31 stycznia 2001 r. (sygn. P 4/99, OTK ZU nr 1/2001, poz. 5) w Dzienniku Ustaw, są niezgodne z art. 2 oraz art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 21 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Zarówno przepisy badane w sprawie o sygn. P 21/06 jak i te, które są przedmiotem niniejszego pytania SR w Poznaniu, tworzyły kompleks przepisów, służących do rekonstrukcji norm, które mają być zastosowane w sprawach o stwierdzenie nabycia spadku, w skład którego wchodzi gospodarstwo rolne.
Jak podniósł Trybunał Konstytucyjny w postanowieniu z 8 października 2007 r. (sygn. P 45/07), umarzającym postępowanie w zakresie konstytucyjności art. LV § 1 p.w.k.c., wskazany wyrok w sprawie o sygn. P 21/06 zapadł po rozpoznaniu pytania prawnego, którego zarzuty dotyczące oceny art. LV p.w.k.c., były analogiczne do zarzutów postawionych w pytaniu prawnym w niniejszej sprawie, przy czym SR w Poznaniu odniósł je jednocześnie do wszystkich zakwestionowanych w swoim pytaniu prawnym przepisów intertemporalnych, zawierających – jak już wcześniej zwrócono uwagę – identyczne normy jak te w art. LV p.w.k.c. Tym samym stan prawny, ukształtowany w wyniku wyroku TK w sprawie o sygn. P 21/06 nie pozostaje obojętny dla oceny przepisów art. 24 ust. 1 ustawy o.p.g.r. oraz art. 2 § 1 ustawy zmieniającej z 1971 r.
3. Sąd pytający przyjął, że rozstrzygnięcie sprawy zależy od oceny kwestii zgodności zakwestionowanych przepisów z Konstytucją. Wedle rozumowania sądu ustalenie, że art. 2 § 1 ustawy zmieniającej z 1971 r. jest zgodny z Konstytucją spowoduje, iż kwestia dziedziczenia gospodarstwa rolnego będzie oceniana wedle stanu prawnego obowiązującego od 4 listopada 1971 r.; w razie ustalenia, że przepis ten jest niekonstytucyjny, kwestia dziedziczenia gospodarstwa rolnego oceniana będzie wedle stanu prawnego obowiązującego w dniu 18 maja 1964 r. – zgodnie z art. LV § 1 w związku z art. I p.w.k.c.; z kolei w razie ustalenia, iż również art. LV § 1 p.w.k.c. jest niezgodny z Konstytucją, kwestia dziedziczenia gospodarstwa rolnego będzie oceniana wedle stanu prawnego obowiązującego w dniu 5 lipca 1963 r. zgodnie z art. 24 ust. 1 ustawy o.p.g.r.; idąc dalej i przyjmując niekonstytucyjność art. 24 ust. 1 o.p.g.r., kwestia dziedziczenia gospodarstwa rolnego będzie oceniana wedle stanu prawnego obowiązującego w dniu otwarcia spadku.
Jak podniósł sąd pytający, normom zawartym we wskazanych przepisach intertemporalnych przysługuje domniemanie zgodności z Konstytucją. Ta ocena sądu, jak należy przypuszczać, odnosi się nadal do art. 24 ust. 1 ustawy o.p.g.r oraz art. 2 § 1 ustawy zmieniającej z 1971 r., skoro sąd pytający nie podjął decyzji o wycofaniu pytania prawnego w tym zakresie, po zapoznaniu się z uzasadnieniem postanowienia z 8 października 2007 r. o częściowym umorzeniu postępowania w zakresie zgodności art. LV § 1.
4. W ocenie Trybunału Konstytucyjnego, wraz z ogłoszeniem wyroku w sprawie o sygn. P 21/06 – o niekonstytucyjności przepisów wprowadzających wsteczne działanie zawartych w k.c. przepisów o specjalnym reżimie dziedziczenia gospodarstw rolnych – zaistniały podstawy do rozstrzygnięcia sprawy toczącej się przez sądem pytającym, a w konsekwencji nie istnieje już przesłanka funkcjonalna, niezbędna – z mocy art. 193 Konstytucji – dla stwierdzenia dopuszczalności rozpatrzenia pytania prawnego.
Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie wskazywał, że „istnienie określonej zależności pomiędzy odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem rozpoznawanej sprawy stanowi cechę charakterystyczną konkretnej kontroli norm [a] przy ustalaniu relewantności pytania prawnego należy mieć na uwadze, że z reguły brak będzie podstaw do przyjęcia wystąpienia tej przesłanki wtedy, gdy rozstrzygnięcie sprawy jest możliwe bez uruchamiania instytucji pytań prawnych. Sytuacja taka wystąpi w szczególności wówczas, gdy istnieje możliwość usunięcia nasuwających się wątpliwości prawnych przez stosowną wykładnię budzącego zastrzeżenia aktu prawnego, bądź też możliwość przyjęcia za podstawę rozstrzygnięcia innego aktu” (postanowienie TK z 15 maja 2007 r., sygn. P 13/06, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 57).
Już w wyroku z 5 września 2007 r. Trybunał Konstytucyjny zwrócił uwagę na autonomię interpretacyjną sądów i możliwość samodzielnego rozstrzygnięcia sprawy przedstawionej w pytaniu prawnym o sygn. P 21/06. Uznał jednak, że wybór drogi postępowania w obliczu wątpliwości konstytucyjnej należał do decyzji sądu, i dlatego rozpoznał pytanie prawne Sądu Okręgowego w Poznaniu.
Jednocześnie Trybunał Konstytucyjny ponownie wyraził pogląd (przytoczony także w postanowieniu z 8 października 2007 r., sygn. P 45/07), że skutkiem orzeczenia niekonstytucyjności jest nie tylko derogacja niekonstytucyjnych norm, następująca z datą ogłoszenia (promulgacji) przepisów uznanych za niekonstytucyjne lub z upływem terminu odroczenia wejścia w życie wyroku. Już samo ogłoszenie wyroku Trybunału na sali sądowej powoduje zniesienie domniemania konstytucyjności zakwestionowanych norm. To otwiera sądom drogę do samodzielnej oceny sytuacji w sprawach rozpoczętych a niezakończonych przed ogłoszeniem wyroku o niekonstytucyjności normy. Trybunał Konstytucyjny opowiedział się także za tezą, zgodnie z którą orzeczenie o niekonstytucyjności wywiera także ten skutek, że obowiązuje norma intertemporalna, mająca pierwszeństwo (z racji konstytucyjnej genezy) przed normami intertemporalnymi dotyczącymi zmiany stanu prawnego w wyniku działań ustawodawcy. To umożliwia sądom odstąpienie od zasad skądinąd, w innych warunkach wyznaczanych przez reguły determinujące moment (datę), na który określa się stan prawny miarodajny dla orzekania. Tego rodzaju autonomia interpretacyjna przysługująca sądom znajduje swoje zakotwiczenie w art. 8 Konstytucji i jest wyrazem bezpośredniego stosowania Konstytucji w drodze kierowania się wykładnią zgodną z Konstytucją.
W świetle powyższego Trybunał wskazał, że problem konstytucyjny, wobec którego stanął pytający sąd w niniejszej sprawie, mógłby być także rozwiązany, gdyby na etapie stosowania prawa uznać tezę, że na reżim prawny szczególnego dziedziczenia gospodarstw rolnych składają się – jako iunctim – przepisy materialnoprawne (uznane za niekonstytucyjne w wyroku o sygn. P. 4/99 przepisy k.c. o dziedziczeniu gospodarstw rolnych) i przepisy intertemporalne, wyznaczające czasowy zakres ich obowiązywania (a tym samym stosowania), oraz gdyby wyciągnąć wnioski z okoliczności, iż wyrok w sprawie o sygn. P. 4/99 jest źródłem supernormy intertemporalnej, wyłączającej stosowanie przepisu uznanego za niekonstytucyjny – po dacie orzeczenia niekonstytucyjności. Zaprezentowane stanowisko Trybunału Konstytucyjnego nabiera szczególnego znaczenia dla niniejszego postępowania wobec rozstrzygnięcia podjętego w sprawie o sygn. P 21/06, dotyczącego właśnie przepisów intertemporalnych, przewidujących wsteczne działanie przepisów o specjalnym reżimie dziedziczenia gospodarstw rolnych. Motywy tego rozstrzygnięcia przytaczane szeroko w postanowieniu z 8 października 2007 r. (sygn. P 45/07) dają bowiem samemu sądowi pytającemu podstawę do rozpoznania sprawy o stwierdzenie nabycia spadku, będącej tłem przedstawionego pytania prawnego.
5. Niezależnie od wskazanej wyżej argumentacji, pojawiają się kolejne okoliczności podważające istnienie związku funkcjonalnego, co jest zawarte implicite w pytaniu skierowanym przez pytający sąd. Otóż eliminacja (w wyroku z 5 września 2007 r., sygn. P 21/06) jako niekonstytucyjnych przepisów wprowadzających wsteczne działanie szczególnego reżimu dziedziczenia gospodarstw rolnych powoduje, że brak jest podstaw do stosowania w sprawie zawisłej przed pytającym sądem przepisów innych niż obowiązujące w dacie otwarcia spadku (powrót do reguły generalnej wyznaczającej stan prawny dla spraw spadkowych tego typu). W sprawie spadku po Józefie Wallisie to 24 maja 1962 r. Należy tu zauważyć, że zastosowana przez pytający sąd metoda sekwencyjnego, hipotetycznego ustalania stanu prawnego, polegająca na cofaniu się w czasie kolejno do przepisów obowiązujących przed wejściem w życie k.c., jest zawodna. Stwierdzenie z przyczyn materialnoprawnych niekonstytucyjności pewnej normy nie powoduje bowiem sekwencyjnego „odżywania” stanów prawnych wynikających z przepisów zastąpionych przez przepisy uznane następnie za niekonstytucyjne, zwłaszcza że ustawa z 29 czerwca 1963 r. o o.p.g.r. została bezpośrednio uchylona przez art. IV pkt 2 p.w.k.c.
Zważywszy na przedstawione okoliczności, w ocenie Trybunału, nie występuje już przesłanka funkcjonalna pytania prawnego Sądu Rejonowego w Poznaniu. Nie można bowiem uznać, że od odpowiedzi na pytanie co do konstytucyjności wskazanych przez sąd przepisów (art. 24 ust. 1 ustawy z 29 czerwca 1963 r. o o.p.g.r. oraz art. 2 § 1 ustawy zmieniającej z 1971 r.), zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem pytającym. Po pierwsze bowiem wskazany przez sąd przebieg rozumowania o sekwencyjnym wstępowaniu kolejnych stanów prawnych może być kwestionowany. Po drugie zaś, ewentualna wypowiedź Trybunału w kwestii konstytucyjności już nieobowiązujących przepisów nie jest nieodzowna w celu rozstrzygnięcia sprawy zawisłej przed sądem pytającym. W konsekwencji zachodzi przesłanka umorzenia postępowania przez Trybunał Konstytucyjny, z uwagi na niedopuszczalność orzekania.
Ze względu na powyższe okoliczności Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.
POSTANOWIENIE
z dnia 4 lutego 2008 r.
Sygn. akt P 45/07
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Janusz Niemcewicz – przewodniczący
Mirosław Granat
Adam Jamróz
Marek Kotlinowski
Ewa Łętowska – sprawozdawca,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 4 lutego 2008 r., pytania prawnego Sądu Rejonowego w Poznaniu, czy:
1) art. 24 ust. 1 ustawy z dnia 29 czerwca 1963 r. o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 28, poz. 168) jest zgodny z art. 2, art. 64 ust. 1 i 2 i art. 21 ust. 1 i 2, z art. 31 ust. 3 oraz z art. 32 ust. 1 Konstytucji,
2) art. 2 § 1 ustawy z dnia 26 października 1971 r. zmieniającej ustawę Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 27, poz. 252) jest zgodny z art. 2, art. 64 ust. 1 i 2, art. 21 ust. 1 i 2 oraz z art. 31 ust. 3 Konstytucji,
p o s t a n a w i a
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070 oraz z 2005 r. Nr 169, poz. 1417) umorzyć postępowanie w sprawie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
UZASADNIENIE
I
1. Sąd Rejonowy w Poznaniu, II Wydział Cywilny (dalej: SR w Poznaniu lub sąd pytający), postanowieniem z 16 lipca 2007 r. zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym, czy:
1) art. 24 ust. 1 ustawy z dnia 29 czerwca 1963 r. o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 28, poz. 168; dalej: ustawa o.p.g.r.) jest zgodny z art. 2, art. 64 ust. 1 i 2 i art. 21 ust. 1 i 2, z art. 31 ust. 3 oraz z art. 32 ust. 1 Konstytucji,
2) art. LV § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Przepisy wprowadzające kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 94; dalej: p.w.k.c.) jest zgodny z art. 2, art. 64 ust. 1 i 2, art. 21 ust. 1 i 2, z art. 31 ust. 3 oraz z art. 32 ust. 1 Konstytucji,
3) art. 2 § 1 ustawy z dnia 26 października 1971 r. zmieniającej ustawę Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 27, poz. 252; dalej: ustawa zmieniająca z 1971 r.) jest zgodny z art. 2, art. 64 ust. 1 i 2, art. 21 ust. 1 i 2 oraz z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
1.1. Postanowieniem z 8 października 2007 r. (OTK ZU nr 9/A/2007, poz. 112) Trybunał Konstytucyjny umorzył postępowanie w zakresie zgodności art. LV § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Przepisy wprowadzające kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 94, z 1974 r. Nr 24, poz. 142, z 1990 r. Nr 55, poz. 321, z 1994 r. Nr 85, poz. 388 oraz z 2003 r. Nr 49, poz. 408) z art. 2, art. 64 ust. 1 i 2, art. 21 ust. 1 i 2, z art. 31 ust. 3 oraz z art. 32 ust. 1 Konstytucji, ze względu na zbędność orzekania. Było to wywołane faktem, że w wyroku z 5 września 2007 r., zapadłym w sprawie o sygn. P 21/06 (OTK ZU nr 8/A/2007, poz. 96) Trybunał Konstytucyjny stwierdził sprzeczność z Konstytucją art. LV, art. LVI i art. LVIII p.w.k.c. Wyrok ten rozstrzygał także kwestię konstytucyjności art. LV § 1 p.w.k.c., co było przedmiotem jednej z trzech wątpliwości sądu pytającego w sprawie niniejszej. Dlatego w tym zakresie należało postępowanie umorzyć z uwagi na zachodzącą zbędność orzekania. W konsekwencji przedmiotem dalszego postępowania w sprawie niniejszej pozostały art. 24 ust. 1 o.p.g.r. oraz art. 2 § 1 ustawy zmieniającej z 1971 r. – te bowiem zakresy nie były objęte rozpoznaniem w sprawie o sygn. P 21/06 (por. pkt 13 uzasadnienia postanowienia o sygn. P 45/07 z 8 października 2007 r.) i tu nie zachodziła zbędność orzekania.
1.2. Wątpliwości SR w Poznaniu co do konstytucyjności zakwestionowanych przepisów pojawiły się w związku z następującym stanem faktycznym.
Do Sądu Rejonowego w Poznaniu 9 stycznia 2007 r. wpłynął wniosek Marii Wallis-Stiasny o stwierdzenie nabycia spadku po jej ojcu Józefie Wallisie zmarłym 24 maja 1962 r. w Poznaniu i tam też ostatnio zamieszkałym. Sąd ustalił, że w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne, spadkodawca nie sporządził testamentu, a do kręgu spadkobierców ustawowych dziedziczących w pierwszej kolejności w chwili otwarcia spadku wchodziła wnioskodawczyni oraz jej matka, a żona spadkodawcy. Wcześniej nie toczyło się postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku, nie dokonano też działu spadku, w wyniku którego doszłoby do objęcia gospodarstwa rolnego (wchodzącego w skład masy spadkowej) przez wnioskodawczynię. Wnioskodawczyni nie spełniała wymagań niezbędnych do uzyskania przymiotu spadkobiercy gospodarstwa rolnego, obowiązujących w okresie od 5 lipca 1963 r. do 6 kwietnia 1982 r.
1.3. Sąd pytający, dokonując własnych ocen, przedstawiał hipotetyczny kierunek rozstrzygnięć Trybunału Konstytucyjnego (Trybunał może stwierdzać w orzeczeniu zarówno konstytucyjność, jak i niekonstytucyjność poszczególnych przepisów zakwestionowanych w pytaniu prawnym) – i starał się wykazać, według jakiego stanu prawnego byłaby oceniana kwestia dziedziczenia gospodarstwa rolnego po zmarłym Józefie Wallisie, w zależności od kierunku ewentualnego rozstrzygnięcia. W konsekwencji w pytaniu prawnym umieścił pojawiające się wątpliwości wobec kolejnych, sekwencyjnie ujętych przepisów wyznaczających stan prawny, oceniany w taki sposób.
Jednocześnie sąd pytający podniósł, że normom zawartym w zakwestionowanych przepisach intertemporalnych przysługuje domniemanie zgodności z Konstytucją, a sąd powszechny nie może odmówić zastosowania obowiązującego przepisu tylko na tej podstawie, iż w jego ocenie, norma zawarta w przepisie jest niezgodna z Konstytucją.
1.4. Sąd pytający wyraził przekonanie, że przepisy art. 24 ust. 1 ustawy o.p.g.r. oraz art. 2 § 1 ustawy zmieniającej z 1971 r. (podobnie jak art. LV § 1 p.w.k.c.) naruszają przede wszystkim zasadę ochrony praw nabytych (art. 2 Konstytucji). W bezpośrednim związku z tą zasadą pozostaje w niniejszej sprawie zasada ochrony prawa własności, wyrażona w art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji oraz art. 21 ust. 1 i 2 Konstytucji. Zdaniem sądu, przyjąć należy, iż w istocie chodzi o naruszenie ochrony prawa własności, a nie prawa dziedziczenia; choć nabycie własności nastąpiło w drodze dziedziczenia, a między tymi prawami zachodzi ścisły związek. Poza tym ochrona prawa własności wyrażona jest nie tylko w art. 64 ust. 1 Konstytucji, ale także w art. 64 ust. 2 Konstytucji, który daje wyraz ogólnemu stwierdzeniu, że wszystkie prawa majątkowe muszą podlegać ochronie prawnej. Na ustawodawcy spoczywa zatem nie tylko obowiązek pozytywny ustanowienia przepisów i procedur udzielających ochrony prawnej prawom majątkowym, ale także obowiązek negatywny – powstrzymania się od przyjmowania regulacji, które owe prawa mogłyby pozbawiać ochrony prawnej.
1.5. Sąd pytający podniósł, że naruszenie zasady praw nabytych prowadziło w istocie do wywłaszczenia spadkobierców, wbrew zasadzie z art. 21 ust. 2 Konstytucji – jeśli użytemu w tym przepisie pojęciu wywłaszczenia nadać szerokie znaczenie, a nie ograniczać je jedynie do indywidualnych aktów administracyjnych odejmujących podmiotowi prawo własności na rzecz Skarbu Państwa lub konkretnej jednostki samorządu terytorialnego. Szeroka interpretacja jest przy tym o tyle uzasadniona w kontekście niniejszej sprawy, iż jednym z celów zmian zasad dziedziczenia gospodarstw rolnych było przejęcie ich przez państwo. Nie był to cel jedyny – w pierwszej kolejności do dziedziczenia dochodzili członkowie rodziny spadkobiercy spełniający określone kryteria. Cel publiczny przy tym jest nie cechą konstytutywną wywłaszczenia, ale jedynie przesłanką dopuszczalności wywłaszczenia. Może więc budzić wątpliwości, czy wskazywane normy nie są sprzeczne również z art. 21 ust. 2 Konstytucji.
1.6. Sąd pytający zwrócił uwagę, że zgodnie z art. 31 ust. 3 Konstytucji ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw. SR w Poznaniu nie znalazł podstaw do przyjęcia, by odstąpienie od tych zasad mogło mieć uzasadnienie w innych wartościach konstytucyjnych.
Oprócz tego art. 24 ust. 1 ustawy o.p.g.r., w sposób nieuzasadniony, stawiał w mniej korzystnej sytuacji osoby, które były spadkobiercami wspólnie z innymi osobami, przez co narusza art. 64 ust. 2 i art. 32 ust. 1 Konstytucji. Musiały one bowiem przed wejściem w życie przepisów ograniczających dziedziczenie dokonać faktycznego działu spadku, co w razie braku porozumienia między nimi mogło być utrudnione. W sytuacji gdy spadkobiercą była jedna osoba, wystarczające było objęcie gospodarstwa rolnego w posiadanie.
1.7. Związek poszczególnych zasad i wartości konstytucyjnych wskazanych w art. 2, art. 64 ust. 1 i 2, w art. 21 ust. 1 i 2 oraz w art. 31 ust. 3 Konstytucji skłonił sąd pytający do łącznego omówienia argumentów stojących za uznaniem zaskarżonych przepisów za niezgodne z Konstytucją.
Zdaniem SR w Poznaniu, nie ulega wątpliwości, że spadkobiercy ustawowi, jeśli nabyli spadek, to wraz z nim nabyli również wchodzące w jego skład gospodarstwo rolne, niezależnie od przymiotów dotyczących np. faktycznie wykonywanej pracy w gospodarstwie rolnym, członkostwa w rolniczej spółdzielni produkcyjnej lub wykonywania pracy w takiej spółdzielni, stanu zdrowia, wieku czy etapu wykształcenia. W dacie otwarcia spadku po Józefie Wallisie nie obowiązywały przepisy regulujące w sposób szczególny dziedziczenie wchodzącego w skład spadku gospodarstwa rolnego.
Zakwestionowane przepisy naruszyły zatem prawo własności nabyte w drodze dziedziczenia oraz związaną z tym prawem zasadę ochrony praw nabytych i zaufania do państwa oraz stanowionego prawa. Sąd rozpatrujący sprawę nie znalazł podstaw do przyjęcia, by odstąpienie od tych zasad mogło mieć uzasadnienie w innych wartościach konstytucyjnych o takiej randze, które uzasadniałyby naruszenie prawa własności. W szczególności więc zasada wyrażona w art. 23 Konstytucji wskazująca, że podstawą ustroju rolnego państwa jest gospodarstwo rodzinne, w żadnym razie nie może uzasadniać pozbawiania własności gospodarstw rolnych osób, które nabyły je w drodze dziedziczenia. Brak było przy tym regulacji przewidujących właściwą rekompensatę za utratę własności. W konsekwencji spadkobiercy pozbawieni zostali, bez istotnego uzasadnienia, ochrony prawa własności. Co więcej, mając na uwadze argumenty zawarte w orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego z 31 stycznia 2001 r., sygn. P. 4/99, należy przyjąć, iż przepisy ograniczające dziedziczenie gospodarstw rolnych nie gwarantowały ani niepodzielności gospodarstwa rolnego, ani objęcia go przez jedną osobę posiadającą wszelkie niezbędne kwalifikacje. Cel ten mógł być osiągnięty np. poprzez odpowiednie ukształtowanie przepisów o dziale spadku. Brak więc przesłanek do takiego kształtowania regulacji dotyczącej dziedziczenia gospodarstw rolnych, a tym bardziej do pozbawiania własności osób, które gospodarstwa te nabyły w drodze dziedziczenia – do czego prowadzą kwestionowane przepisy.
1.8. Sąd Rejonowy w Poznaniu zwrócił uwagę na potrzebę ustalenia, czy ewentualna niekonstytucyjność wskazanych przepisów nie jest ograniczona jedynie do sytuacji, w których miałyby one obowiązywać w zakresie spadków otwartych przed 5 lipca 1963 r., tj. przed wejściem w życie przepisów odmiennie regulujących dziedziczenie wchodzących w skład spadku gospodarstw rolnych (poza art. 24 ust. 1 ustawy o.p.g.r., który regulował wyłącznie kwestię spadków otwartych przed 5 lipca 1963 r.).
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Przepisy art. 24 ust. 1 ustawy z dnia 29 czerwca 1963 r. o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 28, poz. 168; dalej: ustawa o.p.g.r.) oraz art. 2 § 1 ustawy zmieniającej z 1971 r., stanowiące przedmiot postępowania w niniejszej sprawie, należą do grupy przepisów normujących obowiązywanie w czasie szczególnego reżimu dziedziczenia gospodarstw rolnych.
Zgodnie z art. 24 ust. 1 ustawy o.p.g.r.: „1. Jeżeli otwarcie spadku nastąpiło przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy, stosuje się jej przepisy, o ile z ust. 2-8 nie wynika inaczej”.
Zgodnie z art. 2 § 1 ustawy z dnia 26 października 1971 r. zmieniającej ustawę Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 27, poz. 252; dalej: ustawa zmieniająca z 1971 r.): „Do dziedziczenia gospodarstwa rolnego należącego do spadku otwartego przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego w brzmieniu nadanym tą ustawą, chyba że przed tym dniem nastąpił już dział spadku”.
Zacytowane przepisy wyrażają normy identyczne z zawartymi w konstytucyjnie zdyskwalifikowanym, w wyroku z 5 września 2007 r. (sygn. P 21/06, OTK ZU nr 8/A/2007, poz. 96) – przepisie art. LV ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Przepisy wprowadzające kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 94; dalej: p.w.k.c.).
Ponieważ jednak nośnikiem cytowanych norm są przepisy dotychczas niebadane przez Trybunał Konstytucyjny, Trybunał Konstytucyjny nie miał podstaw do umorzenia postępowania w zakresie badania konstytucyjności art. 24 ust. 1 ustawy o.p.g.r oraz art. 2 § 1 ustawy zmieniającej z 1971 r. ze względu na zbędność orzekania. Przedmiotem postępowania w sprawie o sygn. P 21/06 był natomiast m.in., zakwestionowany także przez SR w Poznaniu, art. LV p.w.k.c. Dlatego też Trybunał Konstytucyjny postanowieniem z 8 października 2007 r. umorzył postępowanie w niniejszej sprawie, w zakresie zgodności art. LV § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Przepisy wprowadzające kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 94, ze zm.) z art. 2, art. 64 ust. 1 i 2, art. 21 ust. 1 i 2, z art. 31 ust. 3 oraz z art. 32 ust. 1 Konstytucji, ze względu na zbędność orzekania.
Należy przy tym zwrócić uwagę, że pytanie prawne w sprawie o sygn. P 21/06 wiązało się z prowadzonym przez sąd postępowaniem w sprawie zmiany postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, a zatem ingerującym w już ukształtowane stany prawne, co uzasadniało odpowiedź na postawione pytanie prawne. Tłem niniejszego pytania prawnego jest natomiast postępowanie, w którym dopiero ma nastąpić stwierdzenie nabycia spadku, a wcześniejsze rozstrzygnięcia Trybunału wskazują możliwość zastosowania podstawowej reguły międzyczasowego prawa spadkowego.
O ile wyrok, który zapadł 5 września 2007 r. (sygn. P 21/06), nie przesądza o zbędności orzekania o konstytucyjności pozostałych przepisów, zakwestionowanych w pytaniu prawnym SR w Poznaniu, to jednak nie wyklucza to potrzeby rozważenia, czy zachodzi inna przesłanka umorzenia postępowania w sprawie (niedopuszczalność orzekania). Dotyczy to w szczególności konsekwencji stanu prawnego, ukształtowanego w wyniku wydania wyroku o sygn. P 21/06 i oceny w tym świetle istnienia funkcjonalnego związku między przepisami, co do których konstytucyjności zgłasza wątpliwości pytający sąd, a koniecznością ich zastosowania w celu rozstrzygnięcia zawisłego sporu.
2. W powołanym orzeczeniu Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że art. LV, art. LVI i art. LVIII p.w.k.c. w zakresie, w jakim odnoszą się do spraw spadkowych, w których wydanie orzeczenia następuje od 14 lutego 2001 r., czyli od dnia ogłoszenia wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 31 stycznia 2001 r. (sygn. P 4/99, OTK ZU nr 1/2001, poz. 5) w Dzienniku Ustaw, są niezgodne z art. 2 oraz art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 21 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Zarówno przepisy badane w sprawie o sygn. P 21/06 jak i te, które są przedmiotem niniejszego pytania SR w Poznaniu, tworzyły kompleks przepisów, służących do rekonstrukcji norm, które mają być zastosowane w sprawach o stwierdzenie nabycia spadku, w skład którego wchodzi gospodarstwo rolne.
Jak podniósł Trybunał Konstytucyjny w postanowieniu z 8 października 2007 r. (sygn. P 45/07), umarzającym postępowanie w zakresie konstytucyjności art. LV § 1 p.w.k.c., wskazany wyrok w sprawie o sygn. P 21/06 zapadł po rozpoznaniu pytania prawnego, którego zarzuty dotyczące oceny art. LV p.w.k.c., były analogiczne do zarzutów postawionych w pytaniu prawnym w niniejszej sprawie, przy czym SR w Poznaniu odniósł je jednocześnie do wszystkich zakwestionowanych w swoim pytaniu prawnym przepisów intertemporalnych, zawierających – jak już wcześniej zwrócono uwagę – identyczne normy jak te w art. LV p.w.k.c. Tym samym stan prawny, ukształtowany w wyniku wyroku TK w sprawie o sygn. P 21/06 nie pozostaje obojętny dla oceny przepisów art. 24 ust. 1 ustawy o.p.g.r. oraz art. 2 § 1 ustawy zmieniającej z 1971 r.
3. Sąd pytający przyjął, że rozstrzygnięcie sprawy zależy od oceny kwestii zgodności zakwestionowanych przepisów z Konstytucją. Wedle rozumowania sądu ustalenie, że art. 2 § 1 ustawy zmieniającej z 1971 r. jest zgodny z Konstytucją spowoduje, iż kwestia dziedziczenia gospodarstwa rolnego będzie oceniana wedle stanu prawnego obowiązującego od 4 listopada 1971 r.; w razie ustalenia, że przepis ten jest niekonstytucyjny, kwestia dziedziczenia gospodarstwa rolnego oceniana będzie wedle stanu prawnego obowiązującego w dniu 18 maja 1964 r. – zgodnie z art. LV § 1 w związku z art. I p.w.k.c.; z kolei w razie ustalenia, iż również art. LV § 1 p.w.k.c. jest niezgodny z Konstytucją, kwestia dziedziczenia gospodarstwa rolnego będzie oceniana wedle stanu prawnego obowiązującego w dniu 5 lipca 1963 r. zgodnie z art. 24 ust. 1 ustawy o.p.g.r.; idąc dalej i przyjmując niekonstytucyjność art. 24 ust. 1 o.p.g.r., kwestia dziedziczenia gospodarstwa rolnego będzie oceniana wedle stanu prawnego obowiązującego w dniu otwarcia spadku.
Jak podniósł sąd pytający, normom zawartym we wskazanych przepisach intertemporalnych przysługuje domniemanie zgodności z Konstytucją. Ta ocena sądu, jak należy przypuszczać, odnosi się nadal do art. 24 ust. 1 ustawy o.p.g.r oraz art. 2 § 1 ustawy zmieniającej z 1971 r., skoro sąd pytający nie podjął decyzji o wycofaniu pytania prawnego w tym zakresie, po zapoznaniu się z uzasadnieniem postanowienia z 8 października 2007 r. o częściowym umorzeniu postępowania w zakresie zgodności art. LV § 1.
4. W ocenie Trybunału Konstytucyjnego, wraz z ogłoszeniem wyroku w sprawie o sygn. P 21/06 – o niekonstytucyjności przepisów wprowadzających wsteczne działanie zawartych w k.c. przepisów o specjalnym reżimie dziedziczenia gospodarstw rolnych – zaistniały podstawy do rozstrzygnięcia sprawy toczącej się przez sądem pytającym, a w konsekwencji nie istnieje już przesłanka funkcjonalna, niezbędna – z mocy art. 193 Konstytucji – dla stwierdzenia dopuszczalności rozpatrzenia pytania prawnego.
Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie wskazywał, że „istnienie określonej zależności pomiędzy odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem rozpoznawanej sprawy stanowi cechę charakterystyczną konkretnej kontroli norm [a] przy ustalaniu relewantności pytania prawnego należy mieć na uwadze, że z reguły brak będzie podstaw do przyjęcia wystąpienia tej przesłanki wtedy, gdy rozstrzygnięcie sprawy jest możliwe bez uruchamiania instytucji pytań prawnych. Sytuacja taka wystąpi w szczególności wówczas, gdy istnieje możliwość usunięcia nasuwających się wątpliwości prawnych przez stosowną wykładnię budzącego zastrzeżenia aktu prawnego, bądź też możliwość przyjęcia za podstawę rozstrzygnięcia innego aktu” (postanowienie TK z 15 maja 2007 r., sygn. P 13/06, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 57).
Już w wyroku z 5 września 2007 r. Trybunał Konstytucyjny zwrócił uwagę na autonomię interpretacyjną sądów i możliwość samodzielnego rozstrzygnięcia sprawy przedstawionej w pytaniu prawnym o sygn. P 21/06. Uznał jednak, że wybór drogi postępowania w obliczu wątpliwości konstytucyjnej należał do decyzji sądu, i dlatego rozpoznał pytanie prawne Sądu Okręgowego w Poznaniu.
Jednocześnie Trybunał Konstytucyjny ponownie wyraził pogląd (przytoczony także w postanowieniu z 8 października 2007 r., sygn. P 45/07), że skutkiem orzeczenia niekonstytucyjności jest nie tylko derogacja niekonstytucyjnych norm, następująca z datą ogłoszenia (promulgacji) przepisów uznanych za niekonstytucyjne lub z upływem terminu odroczenia wejścia w życie wyroku. Już samo ogłoszenie wyroku Trybunału na sali sądowej powoduje zniesienie domniemania konstytucyjności zakwestionowanych norm. To otwiera sądom drogę do samodzielnej oceny sytuacji w sprawach rozpoczętych a niezakończonych przed ogłoszeniem wyroku o niekonstytucyjności normy. Trybunał Konstytucyjny opowiedział się także za tezą, zgodnie z którą orzeczenie o niekonstytucyjności wywiera także ten skutek, że obowiązuje norma intertemporalna, mająca pierwszeństwo (z racji konstytucyjnej genezy) przed normami intertemporalnymi dotyczącymi zmiany stanu prawnego w wyniku działań ustawodawcy. To umożliwia sądom odstąpienie od zasad skądinąd, w innych warunkach wyznaczanych przez reguły determinujące moment (datę), na który określa się stan prawny miarodajny dla orzekania. Tego rodzaju autonomia interpretacyjna przysługująca sądom znajduje swoje zakotwiczenie w art. 8 Konstytucji i jest wyrazem bezpośredniego stosowania Konstytucji w drodze kierowania się wykładnią zgodną z Konstytucją.
W świetle powyższego Trybunał wskazał, że problem konstytucyjny, wobec którego stanął pytający sąd w niniejszej sprawie, mógłby być także rozwiązany, gdyby na etapie stosowania prawa uznać tezę, że na reżim prawny szczególnego dziedziczenia gospodarstw rolnych składają się – jako iunctim – przepisy materialnoprawne (uznane za niekonstytucyjne w wyroku o sygn. P. 4/99 przepisy k.c. o dziedziczeniu gospodarstw rolnych) i przepisy intertemporalne, wyznaczające czasowy zakres ich obowiązywania (a tym samym stosowania), oraz gdyby wyciągnąć wnioski z okoliczności, iż wyrok w sprawie o sygn. P. 4/99 jest źródłem supernormy intertemporalnej, wyłączającej stosowanie przepisu uznanego za niekonstytucyjny – po dacie orzeczenia niekonstytucyjności. Zaprezentowane stanowisko Trybunału Konstytucyjnego nabiera szczególnego znaczenia dla niniejszego postępowania wobec rozstrzygnięcia podjętego w sprawie o sygn. P 21/06, dotyczącego właśnie przepisów intertemporalnych, przewidujących wsteczne działanie przepisów o specjalnym reżimie dziedziczenia gospodarstw rolnych. Motywy tego rozstrzygnięcia przytaczane szeroko w postanowieniu z 8 października 2007 r. (sygn. P 45/07) dają bowiem samemu sądowi pytającemu podstawę do rozpoznania sprawy o stwierdzenie nabycia spadku, będącej tłem przedstawionego pytania prawnego.
5. Niezależnie od wskazanej wyżej argumentacji, pojawiają się kolejne okoliczności podważające istnienie związku funkcjonalnego, co jest zawarte implicite w pytaniu skierowanym przez pytający sąd. Otóż eliminacja (w wyroku z 5 września 2007 r., sygn. P 21/06) jako niekonstytucyjnych przepisów wprowadzających wsteczne działanie szczególnego reżimu dziedziczenia gospodarstw rolnych powoduje, że brak jest podstaw do stosowania w sprawie zawisłej przed pytającym sądem przepisów innych niż obowiązujące w dacie otwarcia spadku (powrót do reguły generalnej wyznaczającej stan prawny dla spraw spadkowych tego typu). W sprawie spadku po Józefie Wallisie to 24 maja 1962 r. Należy tu zauważyć, że zastosowana przez pytający sąd metoda sekwencyjnego, hipotetycznego ustalania stanu prawnego, polegająca na cofaniu się w czasie kolejno do przepisów obowiązujących przed wejściem w życie k.c., jest zawodna. Stwierdzenie z przyczyn materialnoprawnych niekonstytucyjności pewnej normy nie powoduje bowiem sekwencyjnego „odżywania” stanów prawnych wynikających z przepisów zastąpionych przez przepisy uznane następnie za niekonstytucyjne, zwłaszcza że ustawa z 29 czerwca 1963 r. o o.p.g.r. została bezpośrednio uchylona przez art. IV pkt 2 p.w.k.c.
Zważywszy na przedstawione okoliczności, w ocenie Trybunału, nie występuje już przesłanka funkcjonalna pytania prawnego Sądu Rejonowego w Poznaniu. Nie można bowiem uznać, że od odpowiedzi na pytanie co do konstytucyjności wskazanych przez sąd przepisów (art. 24 ust. 1 ustawy z 29 czerwca 1963 r. o o.p.g.r. oraz art. 2 § 1 ustawy zmieniającej z 1971 r.), zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem pytającym. Po pierwsze bowiem wskazany przez sąd przebieg rozumowania o sekwencyjnym wstępowaniu kolejnych stanów prawnych może być kwestionowany. Po drugie zaś, ewentualna wypowiedź Trybunału w kwestii konstytucyjności już nieobowiązujących przepisów nie jest nieodzowna w celu rozstrzygnięcia sprawy zawisłej przed sądem pytającym. W konsekwencji zachodzi przesłanka umorzenia postępowania przez Trybunał Konstytucyjny, z uwagi na niedopuszczalność orzekania.
Ze względu na powyższe okoliczności Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.