P 17/09
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
Powołane przepisy:
Dodatkowe informacje:
Pełny tekst orzeczenia
30/3/A/2011
POSTANOWIENIE
z dnia 19 kwietnia 2011 r.
Sygn. akt P 17/09
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Stanisław Rymar – przewodniczący
Zbigniew Cieślak
Maria Gintowt-Jankowicz – sprawozdawca
Mirosław Granat
Wojciech Hermeliński,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 19 kwietnia 2011 r., pytania prawnego Sądu Rejonowego w Działdowie:
czy art. 325e § 1 zdanie drugie ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.), w części umożliwiającej odstąpienie od uzasadnienia postanowienia, jest zgodny z art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417, z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz. 1375 oraz z 2010 r. Nr 182, poz. 1228 i Nr 197, poz. 1307) umorzyć postępowanie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
UZASADNIENIE
I
1. W piśmie z 3 marca 2009 r. Sąd Rejonowy w Działdowie przedstawił Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne w sprawie zgodności art. 325e § 1 zdanie drugie ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.; dalej k.p.k.), w części umożliwiającej odstąpienie od uzasadnienia postanowienia, z art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Po wezwaniu sądu pytającego przez Prezesa Trybunału Konstytucyjnego do usunięcia braków formalnych pisma, przez m.in. przedstawienie pytania prawnego w formie postanowienia, postanowieniem z 24 marca 2009 r. sąd ponowił pytanie, wskazując w petitum pisma, że kwestionuje zgodność art. 325e § 1 zdanie drugie k.p.k., w części umożliwiającej odstąpienie od uzasadnienia postanowienia, z art. 45 ust. 1 i art. 31 i ust. 3 Konstytucji.
Wątpliwości co do konstytucyjności wskazanego przepisu pojawiły się w związku z następującym stanem faktycznym:
Postanowieniem z 31 października 2008 r. Policja umorzyła dochodzenie w sprawie o przestępstwo z art. 278 § 1 kodeksu karnego (tj. kradzież) wobec niewykrycia sprawcy i wpisano sprawę do rejestru przestępstw na podstawie art. 325f k.p.k. Zgodnie z art. 325e § 1 zdanie drugie k.p.k. postanowienie to nie zawierało uzasadnienia.
Powyższe postanowienie zostało zaskarżone przez pokrzywdzonego w drodze zażalenia. W związku z tym, że prokurator właściwy do sprawowania nadzoru nad dochodzeniem nie przychylił się do zażalenia, zostało ono skierowane do sądu pytającego (art. 325e § 4 k.p.k.). W uzasadnieniu wniesionego zażalenia pokrzywdzony podniósł m.in., że po zdarzeniu drogowym jego samochód stał na strzeżonym parkingu i Policja zapewniła go, że został prawidłowo zabezpieczony. Jednakże w dniu odbioru pojazdu pokrzywdzony stwierdził brak szeregu elementów jego wyposażenia. Prokurator, kierując zażalenie do sądu pytającego, wniósł o nieuwzględnienie zażalenia.
Sąd pytający powziął wątpliwość co do konstytucyjności zakwestionowanego przepisu, wskazując na następujące argumenty:
W pierwszej kolejności sąd pytający podkreślił, że rozpoznając zażalenie, musi odnieść się do zasadności zarzutów stawianych zaskarżonemu orzeczeniu. Wymaga to analizy postępowania organu wydającego postanowienie i prawidłowości argumentacji zastosowanej przy podejmowaniu takiej, a nie innej decyzji. W wypadku gdy zaskarżone orzeczenie o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw nie zostaje uzasadnione zgodnie z art. 325e § 1 zdanie drugie k.p.k., dokonywana przez sąd ocena zasadności wniesionego na to orzeczenia zażalenia jest w istotny sposób utrudniona.
Sąd pytający zaznaczył, że w braku uzasadnienia decyzji o umorzeniu lub odmowie wszczęcia postępowania, przyczyny umorzenia postępowania pozostawione są domysłom sądów. Zachodzi także obawa, czy decyzja ta nie jest rezultatem przyczyn pozamerytorycznych, czy stosowanej bez podstaw prawnych zasady oportunizmu w ściganiu przestępstw. W ocenie sądu pytającego takie rozwiązanie osłabia mechanizmy kontrolne legalizmu, stanowiącego ważną zasadę polskiego procesu karnego.
Powołując się na orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, sąd pytający wskazał, że właściwe uzasadnianie decyzji podejmowanych przez organy władzy publicznej jest decydującym komponentem konstytucyjnego prawa jednostki do rzetelnego sądu. Zdaniem sądu pytającego, obowiązek właściwego uzasadniania decyzji ciąży na wszystkich organach władzy publicznej, które decydują o prawach lub obowiązkach obywatela, w tym także na organach prowadzących postępowanie przygotowawcze. Brak uzasadnienia postanowienia o umorzeniu (odmowie wszczęcia) postępowania przygotowawczego stwarza zagrożenie dla praw jednostki. Stawia pokrzywdzonego w trudnej sytuacji, gdy skarży orzeczenie, którego motywów nie zna. Wydanie orzeczenie, które nie zawiera uzasadnienia w znaczny sposób utrudnia, a czasem uniemożliwia, sformułowanie zarzutów w zażaleniu, co czyni prawo do sądu w dużej mierze iluzorycznym i zniechęca do składania środka odwoławczego.
W odniesieniu do zarzutu niezgodności zaskarżonego przepisu z art. 45 ust. 1 Konstytucji wskazano, że elementem prawa do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy jest możliwość skorzystania z rzetelnych procedur gwarantujących rzeczywiste prawo do sądu (sprawiedliwość proceduralna). Istotą sprawiedliwości proceduralnej jest m.in. ujawnienie w czytelny sposób motywów rozstrzygnięcia w stopniu umożliwiającym weryfikację sposobu myślenia organu władzy, w więc unikania dowolności czy wręcz arbitralności w jego działaniu. Prawo do sprawiedliwej procedury sądowej jest konstrukcyjnym elementem prawa do sądu wyrażonego przede wszystkim w art. 45 i art. 77 ust. 2 Konstytucji.
Zdaniem sądu pytającego, prawa podmiotowego do sprawiedliwej procedury sądowej nie można wywodzić wyłącznie z art. 2 Konstytucji. Powołując się na orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, sąd podkreślił jednak, że zasada demokratycznego państwa prawnego, a zwłaszcza zasada zaufania, powinny być uwzględniane przy rekonstrukcji wzorca sprawiedliwego (rzetelnego) postępowania sądowego, zaś konstytucyjne prawo do sądu oraz zasada państwa prawnego pozostają ze sobą w związku. Zasada zaufania wywodzona z art. 2 Konstytucji oznacza, że jednostka ma prawo oczekiwać od władzy, której zachowanie się ocenia, czytelności, przejrzystości, poszanowania zasad systemowych gwarantujących ochronę praw człowieka. W ocenie sądu pytającego regulacja art. 325e § 1 zdanie drugie k.p.k. powyższe zasady narusza, dlatego właściwym wzorcem konstytucyjnym w sprawie jest art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji.
Odnosząc się do niezgodności zaskarżonego przepisu z art. 31 ust. 3 Konstytucji, sąd pytający wskazał, że przewidziane w art. 325e § 1 zdanie drugie k.p.k. ograniczenie konstytucyjnego prawa do sądu nie jest konieczne w demokratycznym państwie z punktu widzenia innych wartości konstytucyjnych.
W uzasadnieniu do pytania prawnego sąd powołał także normy wynikające z art. 7 oraz art. 78 Konstytucji. Przepisy te nie zostały jednak wskazane jako wzorce kontroli w tej sprawie.
Na skutek zarządzenia Prezesa Trybunału Konstytucyjnego w sprawie uzupełnienia braków formalnych pisma sądu pytającego z 3 marca 2009 r., w postanowieniu z 24 marca 2009 r. sąd wskazał, w jakim zakresie odpowiedź na pytanie może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy, w związku z którą pytanie zostało postawione. Zdaniem sądu pytającego, uznanie niezgodności kwestionowanej normy z Konstytucją oznaczać będzie wyeliminowanie wyjątku, jakim jest możliwość braku uzasadnienia postanowienia i powrót do zasady zawartej w art. 98 § 1 k.p.k. To zaś skutkować może uchyleniem przez sąd pytający zaskarżonego postanowienia z uwagi na niemożliwość weryfikacji działań organu wydającego postanowienie, bez rozstrzygania merytorycznej zasadności zarzutów zażalenia. Natomiast uznanie kwestionowanego przepisu za zgodny z Konstytucją oznaczać będzie konieczność dokonywania przez sąd pytający własnych ustaleń na bazie przedstawionego materiału dowodowego, gdyż brak uzasadnienia uniemożliwia ocenę prawidłowości rozumowania organu wydającego postanowienie. Dopiero wówczas porównanie ich rezultatów z treścią rozstrzygnięcia zaskarżonego postanowienia umożliwi odniesienie się do zasadności zażalenia pokrzywdzonego.
2. Marszałek Sejmu w piśmie z 17 lipca 2009 r. przedstawił stanowisko w imieniu Sejmu, zgodnie z którym art. 325e § 1 zdanie drugie k.p.k. w zakresie, w jakim umożliwia odstąpienie od uzasadnienia postanowienia o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw, nie jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji. Ponadto Marszałek Sejmu wniósł o umorzenie postępowania w pozostałym zakresie, ze względu na niedopuszczalność wydania orzeczenia, zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK).
W pierwszej kolejności w piśmie Sejmu podkreślono, że zakres pytania prawnego jest nazbyt ogólny, a przez to nie odpowiada wyrażonej w art. 193 Konstytucji i art. 3 ustawy o TK przesłance funkcjonalnej, zgodnie z którą pytanie prawne może być wniesione tylko wtedy, kiedy od odpowiedzi na nie zależy rozstrzygnięcie toczącej się przed sądem pytającym sprawy. Sąd zadał pytanie o konstytucyjność art. 325e § 1 zdanie drugie „w części umożliwiającej odstąpienie od uzasadnienia postanowienia”. Nie sprecyzował jednak, o uzasadnienie jakiego z postanowień wskazanych w zaskarżonym przepisie chodzi. Rozpatrywana przez sąd pytający sprawa sprowadza się do rozpoznania zażalenia pokrzywdzonego na postanowienie Policji o umorzeniu dochodzenia wobec niewykrycia sprawcy i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw (art. 325e § 4 k.p.k.). Zatem pytanie sądu, aby odpowiadać przesłance funkcjonalnej, może dotyczyć tylko kwestii odstąpienia od sporządzania uzasadnienia postanowienia o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw. W pozostałym zakresie postępowanie powinno być umorzone ze względu na niedopuszczalność wydania orzeczenia.
W piśmie Sejmu podniesiono, że zachodzą wątpliwości co do zakresu wzorców konstytucyjnych, przez których pryzmat oceniany ma być zaskarżony przepis. W petitum pisma z 3 marca 2009 r. sąd jako wzorce wskazał art. 2, art. 45 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji, co znalazło odzwierciedlenie w argumentacji zawartej w uzasadnieniu tego pisma. Na skutek wezwania do uzupełnienia braków formalnych przez przedstawienie pytania prawnego w formie postanowienia – sąd wydał postanowienie, w którego sentencji nie przywołał już art. 2 Konstytucji, lecz tylko art. 45 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji. Jednakże w uzasadnieniu tego postanowienia sąd w dalszym ciągu powołuje się na art. 2 Konstytucji, stwierdzając wprost, że: „Powyższe skłania wnioskodawcę do zakwestionowania zgodności art. 325e § 1 zd. 2 k.p.k., w części dotyczącej braku obowiązku uzasadnienia postanowienia, z art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.” W konsekwencji w piśmie Sejmu uznano za wzorzec konstytucyjności także art. 2 Konstytucji. Zgodnie ze stanowiskiem Sejmu, sąd pytający nie wyprowadził jednak z tego przepisu innych treści niż te, które wynikają z art. 45 ust. 1 Konstytucji. Dlatego przyjęto, że art. 2 Konstytucji nie jest w tej sprawie samodzielnym wzorcem kontroli, lecz jedynie stanowi swoiste tło dla będącego takim wzorcem art. 45 ust. 1 Konstytucji.
Powołując się na piśmiennictwo prawnicze, Marszałek Sejmu wskazuje, że zarzuty podniesione przez sąd pytający względem art. 325e § 1 zdanie drugie k.p.k., jako wyjątku od zasady uzasadniania postanowień w postępowaniu karnym, są warte rozważania. Podkreślono jednak, że reguły postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym dopuszczają badanie konstytucyjności kwestionowanego przepisu tylko przez pryzmat tych wzorców, które zostały przedstawione w pytaniu prawnym. Zgodnie ze stanowiskiem Sejmu w tej sprawie wskazane wzorce nie spełniają wymogu adekwatności.
Ustosunkowując się do zarzutu niezgodności zaskarżonego przepisu z art. 45 ust. 1 Konstytucji, wskazano, że adresatem konstytucyjnych wymogów prawa do sądu określonych w tym wzorcu są wyłącznie sądy. Konstytucja posługuje się pojęciem „sąd” w znaczeniu konstytucyjnego organu państwa funkcjonującego w obrębie władzy sądowniczej, w ramach przypisanych mu przez prawo kompetencji, w tym przede wszystkim z zakresu wymiaru sprawiedliwości. Tylko do takich organów kierowany jest mający swoje źródło w art. 45 ust. 1 Konstytucji wymóg rzetelnego uzasadniania orzeczeń (ujawniania w czytelny sposób motywów rozstrzygnięcia). Natomiast postanowienie o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw wydawane jest na etapie postępowania przygotowawczego prowadzonego przez Policję (art. 325f § 1 k.p.k.). Organy Policji nie sprawują wymiaru sprawiedliwości, dlatego nie mogą być uznane za sądy i być adresatem wymogów określonych w art. 45 ust. 1 Konstytucji.
W piśmie Sejmu podniesiono, że podobnie interpretowany jest określający prawo do rzetelnego procesu sądowego art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. W orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka przyjmuje się, że elementem rzetelnego procesu karnego jest uzasadnianie decyzji sądowych. Dlatego to sądy, a nie wszystkie organy procesowe, zobowiązane są do odpowiedniego (wystarczająco jasnego) przedstawiania argumentów, na których oparły rozstrzygnięcie danej sprawy.
Biorąc pod uwagę powyższe – w opinii Sejmu – art. 45 ust. 1 nie jest właściwym wzorcem konstytucyjności w tej sprawie, a w konsekwencji art. 325e § 1 zdanie drugie k.p.k. nie jest z nim niezgodny. Wobec nieadekwatności art. 45 ust. 1 Konstytucji jest wyłączona także możliwość weryfikacji art. 325e § 1 zdanie drugie k.p.k. przez pryzmat art. 2 Konstytucji, który nie został uznany w niniejszej sprawie za samodzielny wzorzec kontroli.
W ocenie Sejmu również art. 31 ust. 3 nie jest adekwatnym wzorcem konstytucyjnym w omawianej sprawie. Sąd pytający podniósł, że przepis ten powinien znaleźć zastosowanie w związku z ograniczeniem konstytucyjnego prawa do sądu. Jednakże nieadekwatność art. 45 ust. 1 Konstytucji (jako źródła prawa do sądu) czyni bezprzedmiotowym rozpatrywanie zaskarżonego przepisu również w kontekście zasady proporcjonalności. Art. 31 ust. 3 Konstytucji nie może być bowiem samodzielnym wzorcem kontroli.
W piśmie Sejmu wskazano także, że brak uzasadnienia postanowienia o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw nie stoi na przeszkodzie poddaniu go kontroli odwoławczej przez nadzorującego prokuratora, a w sytuacji gdy prokurator nie przychyli się do zażalenia – także przez sąd. Kontrola sądowa ma charakter całościowy. Wydane w tym trybie postanowienie sądu powinno zawierać uzasadnienie. W konsekwencji przyjęta procedura gwarantuje pokrzywdzonemu sądową kontrolę postanowienia Policji o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw.
3. Prokurator Generalny w piśmie z 23 lipca 2009 r. wskazał, że na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK postępowanie w niniejszej sprawie podlega umorzeniu, ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
Powołując się na orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, Prokurator Generalny podkreślił, że dopuszczalność przedstawienia przez sąd pytania prawnego uwarunkowana jest trzema przesłankami: podmiotową, przedmiotową i funkcjonalną. W niniejszej sprawie spełniona została przesłanka podmiotowa (pytanie prawne przedstawił sąd) i przedmiotowa (pytaniem prawnym objęty został przepis ustawy – Kodeks postępowania karnego, wskazany w postanowieniu sądu pytającego). Jednakże nie została spełniona przesłanka funkcjonalna. Przesłanka ta rozumiana jest jako zależność między odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem sprawy toczącej się przed sądem, ujmowana w postaci relewantnej (prawnie doniosłej) relacji pomiędzy odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem sprawy.
W opinii Prokuratora Generalnego, przesłanki umorzenia dochodzenia przez prowadzące je organy Policji i wpisania sprawy do rejestru przestępstw (tzw. umorzenie rejestrowe) zostały określone w normie zawartej w art. 325f § 1 k.p.k., a nie w art. 325e § 1 zdanie drugie k.p.k., na którego niezgodność z wzorcami konstytucyjnej kontroli wskazuje sąd pytający. Ten ostatni przepis zawiera jedynie warunki formalne – a nie merytoryczne – jakim odpowiadać powinno każde z wymienionych w tym przepisie rozstrzygnięć podejmowanych przez prowadzącego dochodzenie, w tym również tzw. umorzenie rejestrowe. Dlatego podstawą prawną rozstrzygnięcia sądu pytającego w niniejszej sprawie może być wyłącznie art. 325f § 1 k.p.k., którego konstytucyjności sąd pytający nie zakwestionował. Wydanie przez Trybunał Konstytucyjny merytorycznego orzeczenia na skutek przedstawionego pytania prawnego sprowadziłoby się do dokonania niedopuszczalnej w tym trybie abstrakcyjnej kontroli konstytucyjności art. 325e § 1 zdanie drugie k.p.k.
Opierając się na piśmiennictwie prawniczym, Prokurator Generalny podniósł, że konstrukcja prawna instytucji umorzenia dochodzenia i wpisania sprawy do rejestru przestępstw, a także jej ratio legis, wskazują na to, iż sąd rozpoznający zażalenie na postanowienie w tej sprawie zobowiązany jest poprzestać na badaniu podstawy wydania takiego postanowienia, określonej w art. 325f § 1 k.p.k. Dlatego też treść orzeczenia sądu pytającego w zawisłej przed nim sprawie nie jest zależna od odpowiedzi na przedstawione Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne.
Zdaniem Prokuratora Generalnego, ograniczony zakres badania sprawy przez sąd odwoławczy nie pozwala podzielić przedstawionego w pytaniu prawnym stanowiska, że brak uzasadnienia postanowienia o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw powoduje trudności w rozstrzygnięciu przez sąd zażalenia oraz stanowi utrudnienie dla pokrzywdzonego wnoszącego zażalenie. W ocenie Prokuratora Generalnego, wskazany powyżej charakter kontroli sądowej nie ma również znaczenia dla pokrzywdzonego w kontekście możliwości wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Przedmiot kontroli.
Sąd Rejonowy w Działdowie w pytaniu prawnym jako przedmiot kontroli konstytucyjnej wskazał art. 325e § 1 zdanie drugie ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.; dalej k.p.k.), w części umożliwiającej odstąpienie od uzasadnienia postanowienia.
Zgodnie z art. 325e § 1 k.p.k. „Postanowienia o wszczęciu dochodzenia, odmowie wszczęcia dochodzenia, umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw, umorzeniu dochodzenia oraz o jego zawieszeniu wydaje prowadzący postępowanie. Mogą one zostać zamieszczone w protokole, o którym mowa w art. 304a, i nie wymagają uzasadnienia”.
Sąd pytający kwestionuje zatem normę prawną, zgodnie z którą wydawane w postępowaniu karnym, w trybie dochodzenia, postanowienia o wszczęciu dochodzenia, odmowie wszczęcia dochodzenia, umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw, umorzeniu dochodzenia oraz o jego zawieszeniu nie wymagają uzasadnienia. Aby wyeliminować tę normę z systemu prawa, wystarczające jest uznanie art. 325e § 1 zdanie drugie k.p.k., w części umożliwiającej odstąpienie od uzasadnienia postanowienia, za niezgodny z Konstytucją. W wypadku derogacji tego przepisu zastosowanie znajdzie ogólna zasada postępowania karnego wymagająca uzasadniania orzeczeń wydawanych w toku postępowania (art. 94 § 1 pkt 5 k.p.k. oraz art. 98 § 1 k.p.k.).
Art. 325e został wprowadzony do kodeksu postępowania karnego w związku z jego obszerną nowelizacją z 10 stycznia 2003 r. (Dz. U. Nr 17, poz. 155). Celem ustawy nowelizującej było istotne uproszczenie i przyspieszenie postępowania karnego, w tym postępowania przygotowawczego, z zachowaniem standardów ochrony praw człowieka (zob. postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z 7 września 2010 r., sygn. P 2/10, OTK ZU nr 7/A/2010, poz. 69 oraz M. Kuźma, „Postępowanie rejestrowe” w procesie karnym, „Prokuratura i Prawo” nr 1/2007, s. 68 i n.). W konsekwencji przyjęto model postępowania przygotowawczego, w którym dochodzenie prowadzone jest co do zasady przez Policję, a szereg postanowień przez nią wydawanych nie wymaga uzasadnienia. Jak podkreśla sąd pytający, postępowanie w trybie dochodzenia obejmuje przeważającą część spraw karnych, dlatego też przepisy wprowadzone do kodeksu postępowania karnego ustawą nowelizującą z 2003 r. znajdują szerokie zastosowanie.
Określone w art. 325e § 1 k.p.k. postanowienia o wszczęciu dochodzenia, odmowie wszczęcia dochodzenia, umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw, umorzeniu dochodzenia podlegają zaskarżeniu w trybach określonych w kodeksie postępowania karnego (zob. art. 465 § 2 oraz 325e § 4). Organem, który ostatecznie decyduje o ich prawidłowości, jest sąd właściwy do rozpoznania zażalenia, którego orzeczenia zarówno co do utrzymania w mocy, zmiany, jak i uchylenia tych postanowień wymagają uzasadnienia.
2. Wzorce kontroli.
W piśmie Sejmu słusznie podniesiono potrzebę jednoznacznego ustalenia wzorców konstytucyjnych, przez których pryzmat oceniany ma być wskazany powyżej przedmiot kontroli. Pewne wątpliwości w tym zakresie wynikają z tego, że w petitum pisma z 3 marca 2009 r. sąd pytający wskazał, że wzorcami kontroli powinny być art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji. Następnie w piśmie z 24 marca 2009 r., złożonym na skutek wezwania do usunięcia braków formalnych, sąd pytający sformułował pytanie prawne w formie postanowienia, w którego sentencji powołał się na art. 45 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji. Sąd nie wskazał w sentencji postanowienia art. 2 Konstytucji jako wzorca kontroli.
Biorąc pod uwagę treść uzasadnień do przedstawionych przez sąd pytający pism procesowych, należy uznać, że zamiarem sądu było wskazanie Trybunałowi Konstytucyjnemu jako wzorców kontroli art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji. W obu pismach sąd pytający nie tylko powołuje się na argumenty mające swoje źródło w art. 2 Konstytucji (w tym przede wszystkim na zasadę zaufania), lecz podsumowując swoje stanowisko, wprost podkreśla, że „Powyższe skłania wnioskodawcę do zakwestionowania zgodności art. 325e § 1 zd. 2, w części dotyczącej braku obowiązku uzasadnienia postanowienia, z art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji RP”.
Podzielić należy opinię Sejmu, iż w sentencji postanowienia z 24 marca 2009 r. doszło najprawdopodobniej do omyłki pisarskiej przez pominięcie wskazania art. 2 Konstytucji. Rozumowaniu takiemu sprzyja obowiązująca w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym zasada, że decydujące znaczenie przy rozpatrywaniu sprawy ma jej istota, a nie oznaczenie (zasada falsa demonstratio non nocet; zob. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 28 października 2010 r., sygn. P 25/09, OTK ZU nr 8/A/2010, poz. 82 i powołane tam orzecznictwo).
3. Dopuszczalność kontroli.
3.1. Dokonywana przez Trybunał Konstytucyjny kontrola zaskarżonego przepisu może mieć charakter abstrakcyjny albo konkretny. Charakter ten determinowany jest rodzajem środka prawnego, który kontrolę inicjuje. Pytania prawne są środkiem kontroli konkretnej. Warunkiem ich rozpoznania przez Trybunał Konstytucyjny jest spełnienie przesłanek określonych w art. 193 Konstytucji, który stanowi, że „Każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem”. Unormowanie to znajduje swoje odzwierciedlenie także w art. 3 i art. 32 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK).
Zgodnie z utrwaloną linią orzeczniczą Trybunału Konstytucyjnego powołane przepisy formułują trzy przesłanki, które łącznie warunkują dopuszczalność przedstawienia pytania prawnego. Są to przesłanki: a) podmiotowa – pytanie prawne może przedstawić jedynie sąd, rozumiany jako państwowy organ wymiaru sprawiedliwości; b) przedmiotowa – przedmiotem pytania prawnego może być wyłącznie ocena zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą; c) funkcjonalna – wystąpienie z pytaniem jest uzasadnione tylko wtedy, gdy od odpowiedzi na nie zależy rozstrzygnięcie konkretnej sprawy toczącej się przed sądem pytającym (zob. postanowienie Trybunału z 6 lutego 2007 r., sygn. P 33/06, OTK ZU nr 2/A/2007, poz. 14 i powołane tam orzecznictwo).
Przedstawione Trybunałowi pytanie prawne spełnia przesłankę podmiotową oraz przedmiotową. Zadał je bowiem podmiot do tego uprawniony, czyli sąd powszechny sprawujący wymiar sprawiedliwości. Przedmiotem pytania jest kwestia zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, czyli aktem prawnym o pozycji hierarchicznie nadrzędnej w systemie źródeł prawa. Poważne wątpliwości zachodzą natomiast co do spełnienia przez przedstawione pytanie prawne przesłanki funkcjonalnej.
Zgodnie z wymogami przesłanki funkcjonalnej pytanie prawne jest dopuszczalne, jeżeli od odpowiedzi na nie zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem. W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego wskazuje się, że przedmiotem pytania prawnego powinien być zatem przepis, który znajdzie zastosowanie w stanie faktycznym sprawy zawisłej przed sądem pytającym (zob. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 30 października 2006 r., sygn. P 10/06, OTK ZU nr 9/A/2006, poz. 128). Dodatkowo powinien być to przepis, którego wyeliminowanie z porządku prawnego w wyniku wyroku Trybunału wywrze wpływ na rozstrzygnięcie tej sprawy (zob. postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z 20 listopada 2008 r., sygn. P 18/08, OTK ZU nr 9/A/2008, poz. 168 i powołane tam orzecznictwo).
Zgodnie z art. 32 ust. 3 ustawy o TK do wykazania przesłanki funkcjonalnej zobowiązany jest sąd pytający. W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego podkreśla się, że sąd, wykorzystując wskazane powyżej dyrektywy, powinien wykazać, iż między odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem sprawy toczącej się przed sądem zachodzi zależność o charakterze bezpośrednim, merytorycznym i prawnie istotnym (zob. postanowienie Trybunału z 30 czerwca 2009 r., sygn. P 34/07, OTK ZU nr 6/A/2009, poz. 101 i powołane tam orzecznictwo).
3.2. Biorąc pod uwagę wskazane powyżej rozumienie przesłanki funkcjonalnej, podzielić należy stanowisko Sejmu, że określony przez sąd pytający przedmiot kontroli jest zbyt ogólny. Sąd pytający wniósł o uznanie niezgodności z Konstytucją art. 325e § 1 zdanie drugie w części umożliwiającej odstąpienie od uzasadnienia postanowienia. Nie zostało jednak sprecyzowane, jaki dokładnie rodzaj postanowienia jest przedmiotem zainteresowania sądu pytającego. Art. 325e § 1 zdanie drugie k.p.k. zwalnia organy prowadzące postępowanie przygotowawcze z wymogu uzasadnienia postanowień o wszczęciu dochodzenia, odmowie wszczęcia dochodzenia, umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw, umorzeniu dochodzenia oraz o jego zawieszeniu.
Postępowanie przed sądem pytającym, na którego tle powstały wątpliwości co do zgodności z Konstytucją kwestionowanego przepisu, toczy się w związku z oceną zasadności zażalenia na postanowienie o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw. Sąd pytający nie ograniczył się jednak do zakwestionowania konstytucyjności braku uzasadnienia tylko tego rodzaju postanowienia (por. postanowienie Trybunału o sygn. P 2/10). Przemawia za tym brzmienie petitum postanowienia w sprawie przedstawienia Trybunałowi pytania prawnego, gdzie jako przedmiot kontroli wskazano ogólnie art. 325e § 1 zdanie drugie k.p.k. Także w uzasadnieniu pytania prawnego sąd formułuje wnioski generalne, dotyczące braku obowiązku uzasadniania postanowień w postępowaniu przygotowawczym.
Zrekonstruowany powyżej przedmiot kontroli nie wykazuje w całym swoim zakresie związku z indywidualną sprawą zawisłą przed sądem pytającym. Przedmiotem oceny w tej sprawie jest prawidłowość postanowienia o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw. Sprawa ta nie ma związku z innymi rodzajami postanowień wymienionych w art. 325e § 1 zdanie pierwsze k.p.k. Dlatego dalszą ocenę spełniania przez pytanie prawne przesłanki funkcjonalnej należy ograniczyć do zakresu, w jakim zaskarżony przepis nie wymaga uzasadniania postanowienia o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw.
3.3. Sam fakt rozpatrywania przez sąd pytający zażalenia na postanowienie o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw nie oznacza jeszcze, że przepis przewidujący brak obowiązku uzasadniania takiego postanowienia pozostaje w funkcjonalnym związku z rozpatrywaną przez sąd sprawą. Dla spełnienia wymogów dopuszczalności pytania prawnego przepis ten powinien bowiem znaleźć zastosowanie w stanie faktycznym sprawy zawisłej przed sądem pytającym, a jego wyeliminowanie z systemu prawa powinno wywrzeć wpływ na rozstrzygnięcie tej sprawy.
Tymczasem wątpliwa jest możliwość stosowania przez sąd pytający zaskarżonego przepisu w zawisłej przed nim sprawie. Zgodnie z przepisami kodeksu postępowania karnego sąd rozpatrujący zażalenie na postanowienie o umorzeniu postępowania i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw zobowiązany jest do rozpoznania sprawy w granicach środka odwoławczego (art. 433 § 1 k.p.k.). Sąd powinien zbadać całokształt materiałów zgromadzonych w aktach postępowania, jednakże pod kątem oceny spełnienia przez kwestionowane postanowienie przesłanek umorzenia dochodzenia i wpisania sprawy do rejestru przestępstw. Przesłanki te określa art. 325f k.p.k. Dlatego to przede wszystkim art. 325f k.p.k, a nie art. 325e § 1 zdanie drugie k.p.k., stanowi podstawę orzekania w zawisłej przed sądem pytającym sprawie. Zdaniem Prokuratora Generalnego, fakt ten przesądza o niespełnieniu przez pytanie prawne przesłanki funkcjonalnej.
Ponadto sąd pytający nie uzasadnił wystarczająco wpływu ewentualnej derogacji zaskarżonego przepisu z systemu prawa na rozstrzygnięcie zawisłej przed nim sprawy indywidualnej. W odpowiedzi na wezwanie Prezesa Trybunału Konstytucyjnego do wskazania spełnienia przez pytanie prawne wymogów przesłanki funkcjonalnej, sąd pytający stanął na stanowisku, że w wypadku wyeliminowania kwestionowanego przepisu z systemu prawa byłby uprawniony do uchylenia zaskarżonego w postępowaniu odwoławczym postanowienia Policji z uwagi na niemożliwość weryfikacji działań organu je wydającego. Można się jedynie domyślać, że sąd powołuje się na możliwość uchylenia postanowienia z uwagi na zaistnienie tzw. względnej przyczyny odwoławczej w postaci naruszenia przepisów postępowania (np. braku wymaganego uzasadnienia) mogącego mieć wpływ na treść orzeczenia (art. 438 pkt 2 k.p.k.). Z uwagi na treść art. 325e § 1 zdanie drugie k.p.k., takiej możliwości sąd pozbawiony jest w obowiązujący stanie prawnym, w którym dopiero po przeprowadzeniu merytorycznych ustaleń będzie mógł się odnieść do zasadności zażalenia pokrzywdzonego.
Należy jednak podkreślić, że w momencie wydawania przez Policję postanowienia o umorzeniu postępowania i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw z obowiązujących przepisów nie wynikał wymóg uzasadniania tego rodzaju postanowienia. Postanowienie to nie było zatem dotknięte uchybieniem formalnym w postaci braku uzasadnienia. W ocenie Trybunału Konstytucyjnego, a wbrew twierdzeniom sądu pytającego, ewentualny wyrok w sprawie niezgodności z Konstytucją zaskarżonego przepisu nie uprawniłby zatem sądu do uchylenia zaskarżonego postanowienia z przyczyn formalnych (tak też postanowienie Trybunału o sygn. P 2/10). Czynności procesowe oceniane są bowiem w świetle przepisów, które obowiązywały w czasie ich dokonania (zob. M. Wiącek, Pytanie prawne sądu do Trybunału Konstytucyjnego, Warszawa 2011, s. 154).
W konsekwencji Trybunał Konstytucyjny uznał, że przedstawione pytanie prawne nie spełnia wymogów przesłanki funkcjonalnej. Od odpowiedzi na to pytanie nie zależy rozstrzygnięcie sprawy zawisłej przed sądem pytającym. Trybunał Konstytucyjny, jako organ działający na podstawie i w granicach prawa (art. 7 Konstytucji), ma bowiem kompetencję do oceny, czy sąd prawidłowo wykazał przesłanki dopuszczalności pytania prawnego (zob. postanowienie Trybunału o sygn. P 18/08).
3.4. Rozważając problematykę braku uzasadnienia postanowień o umorzeniu postępowania i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw, warto także za stanowiskiem Sejmu podkreślić, że badanie zażalenia na to postanowienie ma charakter całościowy. Mimo że brak obowiązku uzasadniania tych postanowień może faktycznie utrudniać ocenę ich prawidłowości przez sąd odwoławczy, to oceny tej prawnie nie ogranicza ani nie wyklucza.
Ponadto na gruncie obowiązujących przepisów sąd nie może ograniczyć się jedynie do badania zarzutów podniesionych wprost przez skarżącego (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z 23 września 2008 r., sygn. akt IV KK 252/08). Dlatego nawet nieprecyzyjne ich sformułowanie, z uwagi na brak uzasadnienia zaskarżonego przez pokrzywdzonego postanowienia, nie wyłącza pełnej sądowej kontroli prawidłowości tego orzeczenia.
Zważając na powyższe, Trybunał uznał, że do ewentualnego ograniczenia konstytucyjnych praw jednostki mogło dojść nie w postępowaniu przed sądem pytającym, ale na etapie wcześniejszym, w postępowaniu przygotowawczym. Art. 325e § 1 zdanie drugie k.p.k. adresowany jest bowiem do organów prowadzących postępowanie przygotowawcze, a nie sądu odwoławczego. Dlatego między odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem sprawy zawisłej przed sądem nie zachodzi bezpośredni, merytoryczny, ani prawnie istotny, związek funkcjonalny.
4. Niedopuszczalność wydania merytorycznego orzeczenia.
Zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK niespełnienie przesłanki funkcjonalnej oznacza niedopuszczalność wydania merytorycznego orzeczenia w sprawie konstytucyjności zakwestionowanego przepisu.
Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.
POSTANOWIENIE
z dnia 19 kwietnia 2011 r.
Sygn. akt P 17/09
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Stanisław Rymar – przewodniczący
Zbigniew Cieślak
Maria Gintowt-Jankowicz – sprawozdawca
Mirosław Granat
Wojciech Hermeliński,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 19 kwietnia 2011 r., pytania prawnego Sądu Rejonowego w Działdowie:
czy art. 325e § 1 zdanie drugie ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.), w części umożliwiającej odstąpienie od uzasadnienia postanowienia, jest zgodny z art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417, z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz. 1375 oraz z 2010 r. Nr 182, poz. 1228 i Nr 197, poz. 1307) umorzyć postępowanie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
UZASADNIENIE
I
1. W piśmie z 3 marca 2009 r. Sąd Rejonowy w Działdowie przedstawił Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne w sprawie zgodności art. 325e § 1 zdanie drugie ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.; dalej k.p.k.), w części umożliwiającej odstąpienie od uzasadnienia postanowienia, z art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Po wezwaniu sądu pytającego przez Prezesa Trybunału Konstytucyjnego do usunięcia braków formalnych pisma, przez m.in. przedstawienie pytania prawnego w formie postanowienia, postanowieniem z 24 marca 2009 r. sąd ponowił pytanie, wskazując w petitum pisma, że kwestionuje zgodność art. 325e § 1 zdanie drugie k.p.k., w części umożliwiającej odstąpienie od uzasadnienia postanowienia, z art. 45 ust. 1 i art. 31 i ust. 3 Konstytucji.
Wątpliwości co do konstytucyjności wskazanego przepisu pojawiły się w związku z następującym stanem faktycznym:
Postanowieniem z 31 października 2008 r. Policja umorzyła dochodzenie w sprawie o przestępstwo z art. 278 § 1 kodeksu karnego (tj. kradzież) wobec niewykrycia sprawcy i wpisano sprawę do rejestru przestępstw na podstawie art. 325f k.p.k. Zgodnie z art. 325e § 1 zdanie drugie k.p.k. postanowienie to nie zawierało uzasadnienia.
Powyższe postanowienie zostało zaskarżone przez pokrzywdzonego w drodze zażalenia. W związku z tym, że prokurator właściwy do sprawowania nadzoru nad dochodzeniem nie przychylił się do zażalenia, zostało ono skierowane do sądu pytającego (art. 325e § 4 k.p.k.). W uzasadnieniu wniesionego zażalenia pokrzywdzony podniósł m.in., że po zdarzeniu drogowym jego samochód stał na strzeżonym parkingu i Policja zapewniła go, że został prawidłowo zabezpieczony. Jednakże w dniu odbioru pojazdu pokrzywdzony stwierdził brak szeregu elementów jego wyposażenia. Prokurator, kierując zażalenie do sądu pytającego, wniósł o nieuwzględnienie zażalenia.
Sąd pytający powziął wątpliwość co do konstytucyjności zakwestionowanego przepisu, wskazując na następujące argumenty:
W pierwszej kolejności sąd pytający podkreślił, że rozpoznając zażalenie, musi odnieść się do zasadności zarzutów stawianych zaskarżonemu orzeczeniu. Wymaga to analizy postępowania organu wydającego postanowienie i prawidłowości argumentacji zastosowanej przy podejmowaniu takiej, a nie innej decyzji. W wypadku gdy zaskarżone orzeczenie o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw nie zostaje uzasadnione zgodnie z art. 325e § 1 zdanie drugie k.p.k., dokonywana przez sąd ocena zasadności wniesionego na to orzeczenia zażalenia jest w istotny sposób utrudniona.
Sąd pytający zaznaczył, że w braku uzasadnienia decyzji o umorzeniu lub odmowie wszczęcia postępowania, przyczyny umorzenia postępowania pozostawione są domysłom sądów. Zachodzi także obawa, czy decyzja ta nie jest rezultatem przyczyn pozamerytorycznych, czy stosowanej bez podstaw prawnych zasady oportunizmu w ściganiu przestępstw. W ocenie sądu pytającego takie rozwiązanie osłabia mechanizmy kontrolne legalizmu, stanowiącego ważną zasadę polskiego procesu karnego.
Powołując się na orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, sąd pytający wskazał, że właściwe uzasadnianie decyzji podejmowanych przez organy władzy publicznej jest decydującym komponentem konstytucyjnego prawa jednostki do rzetelnego sądu. Zdaniem sądu pytającego, obowiązek właściwego uzasadniania decyzji ciąży na wszystkich organach władzy publicznej, które decydują o prawach lub obowiązkach obywatela, w tym także na organach prowadzących postępowanie przygotowawcze. Brak uzasadnienia postanowienia o umorzeniu (odmowie wszczęcia) postępowania przygotowawczego stwarza zagrożenie dla praw jednostki. Stawia pokrzywdzonego w trudnej sytuacji, gdy skarży orzeczenie, którego motywów nie zna. Wydanie orzeczenie, które nie zawiera uzasadnienia w znaczny sposób utrudnia, a czasem uniemożliwia, sformułowanie zarzutów w zażaleniu, co czyni prawo do sądu w dużej mierze iluzorycznym i zniechęca do składania środka odwoławczego.
W odniesieniu do zarzutu niezgodności zaskarżonego przepisu z art. 45 ust. 1 Konstytucji wskazano, że elementem prawa do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy jest możliwość skorzystania z rzetelnych procedur gwarantujących rzeczywiste prawo do sądu (sprawiedliwość proceduralna). Istotą sprawiedliwości proceduralnej jest m.in. ujawnienie w czytelny sposób motywów rozstrzygnięcia w stopniu umożliwiającym weryfikację sposobu myślenia organu władzy, w więc unikania dowolności czy wręcz arbitralności w jego działaniu. Prawo do sprawiedliwej procedury sądowej jest konstrukcyjnym elementem prawa do sądu wyrażonego przede wszystkim w art. 45 i art. 77 ust. 2 Konstytucji.
Zdaniem sądu pytającego, prawa podmiotowego do sprawiedliwej procedury sądowej nie można wywodzić wyłącznie z art. 2 Konstytucji. Powołując się na orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, sąd podkreślił jednak, że zasada demokratycznego państwa prawnego, a zwłaszcza zasada zaufania, powinny być uwzględniane przy rekonstrukcji wzorca sprawiedliwego (rzetelnego) postępowania sądowego, zaś konstytucyjne prawo do sądu oraz zasada państwa prawnego pozostają ze sobą w związku. Zasada zaufania wywodzona z art. 2 Konstytucji oznacza, że jednostka ma prawo oczekiwać od władzy, której zachowanie się ocenia, czytelności, przejrzystości, poszanowania zasad systemowych gwarantujących ochronę praw człowieka. W ocenie sądu pytającego regulacja art. 325e § 1 zdanie drugie k.p.k. powyższe zasady narusza, dlatego właściwym wzorcem konstytucyjnym w sprawie jest art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji.
Odnosząc się do niezgodności zaskarżonego przepisu z art. 31 ust. 3 Konstytucji, sąd pytający wskazał, że przewidziane w art. 325e § 1 zdanie drugie k.p.k. ograniczenie konstytucyjnego prawa do sądu nie jest konieczne w demokratycznym państwie z punktu widzenia innych wartości konstytucyjnych.
W uzasadnieniu do pytania prawnego sąd powołał także normy wynikające z art. 7 oraz art. 78 Konstytucji. Przepisy te nie zostały jednak wskazane jako wzorce kontroli w tej sprawie.
Na skutek zarządzenia Prezesa Trybunału Konstytucyjnego w sprawie uzupełnienia braków formalnych pisma sądu pytającego z 3 marca 2009 r., w postanowieniu z 24 marca 2009 r. sąd wskazał, w jakim zakresie odpowiedź na pytanie może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy, w związku z którą pytanie zostało postawione. Zdaniem sądu pytającego, uznanie niezgodności kwestionowanej normy z Konstytucją oznaczać będzie wyeliminowanie wyjątku, jakim jest możliwość braku uzasadnienia postanowienia i powrót do zasady zawartej w art. 98 § 1 k.p.k. To zaś skutkować może uchyleniem przez sąd pytający zaskarżonego postanowienia z uwagi na niemożliwość weryfikacji działań organu wydającego postanowienie, bez rozstrzygania merytorycznej zasadności zarzutów zażalenia. Natomiast uznanie kwestionowanego przepisu za zgodny z Konstytucją oznaczać będzie konieczność dokonywania przez sąd pytający własnych ustaleń na bazie przedstawionego materiału dowodowego, gdyż brak uzasadnienia uniemożliwia ocenę prawidłowości rozumowania organu wydającego postanowienie. Dopiero wówczas porównanie ich rezultatów z treścią rozstrzygnięcia zaskarżonego postanowienia umożliwi odniesienie się do zasadności zażalenia pokrzywdzonego.
2. Marszałek Sejmu w piśmie z 17 lipca 2009 r. przedstawił stanowisko w imieniu Sejmu, zgodnie z którym art. 325e § 1 zdanie drugie k.p.k. w zakresie, w jakim umożliwia odstąpienie od uzasadnienia postanowienia o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw, nie jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji. Ponadto Marszałek Sejmu wniósł o umorzenie postępowania w pozostałym zakresie, ze względu na niedopuszczalność wydania orzeczenia, zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK).
W pierwszej kolejności w piśmie Sejmu podkreślono, że zakres pytania prawnego jest nazbyt ogólny, a przez to nie odpowiada wyrażonej w art. 193 Konstytucji i art. 3 ustawy o TK przesłance funkcjonalnej, zgodnie z którą pytanie prawne może być wniesione tylko wtedy, kiedy od odpowiedzi na nie zależy rozstrzygnięcie toczącej się przed sądem pytającym sprawy. Sąd zadał pytanie o konstytucyjność art. 325e § 1 zdanie drugie „w części umożliwiającej odstąpienie od uzasadnienia postanowienia”. Nie sprecyzował jednak, o uzasadnienie jakiego z postanowień wskazanych w zaskarżonym przepisie chodzi. Rozpatrywana przez sąd pytający sprawa sprowadza się do rozpoznania zażalenia pokrzywdzonego na postanowienie Policji o umorzeniu dochodzenia wobec niewykrycia sprawcy i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw (art. 325e § 4 k.p.k.). Zatem pytanie sądu, aby odpowiadać przesłance funkcjonalnej, może dotyczyć tylko kwestii odstąpienia od sporządzania uzasadnienia postanowienia o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw. W pozostałym zakresie postępowanie powinno być umorzone ze względu na niedopuszczalność wydania orzeczenia.
W piśmie Sejmu podniesiono, że zachodzą wątpliwości co do zakresu wzorców konstytucyjnych, przez których pryzmat oceniany ma być zaskarżony przepis. W petitum pisma z 3 marca 2009 r. sąd jako wzorce wskazał art. 2, art. 45 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji, co znalazło odzwierciedlenie w argumentacji zawartej w uzasadnieniu tego pisma. Na skutek wezwania do uzupełnienia braków formalnych przez przedstawienie pytania prawnego w formie postanowienia – sąd wydał postanowienie, w którego sentencji nie przywołał już art. 2 Konstytucji, lecz tylko art. 45 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji. Jednakże w uzasadnieniu tego postanowienia sąd w dalszym ciągu powołuje się na art. 2 Konstytucji, stwierdzając wprost, że: „Powyższe skłania wnioskodawcę do zakwestionowania zgodności art. 325e § 1 zd. 2 k.p.k., w części dotyczącej braku obowiązku uzasadnienia postanowienia, z art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.” W konsekwencji w piśmie Sejmu uznano za wzorzec konstytucyjności także art. 2 Konstytucji. Zgodnie ze stanowiskiem Sejmu, sąd pytający nie wyprowadził jednak z tego przepisu innych treści niż te, które wynikają z art. 45 ust. 1 Konstytucji. Dlatego przyjęto, że art. 2 Konstytucji nie jest w tej sprawie samodzielnym wzorcem kontroli, lecz jedynie stanowi swoiste tło dla będącego takim wzorcem art. 45 ust. 1 Konstytucji.
Powołując się na piśmiennictwo prawnicze, Marszałek Sejmu wskazuje, że zarzuty podniesione przez sąd pytający względem art. 325e § 1 zdanie drugie k.p.k., jako wyjątku od zasady uzasadniania postanowień w postępowaniu karnym, są warte rozważania. Podkreślono jednak, że reguły postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym dopuszczają badanie konstytucyjności kwestionowanego przepisu tylko przez pryzmat tych wzorców, które zostały przedstawione w pytaniu prawnym. Zgodnie ze stanowiskiem Sejmu w tej sprawie wskazane wzorce nie spełniają wymogu adekwatności.
Ustosunkowując się do zarzutu niezgodności zaskarżonego przepisu z art. 45 ust. 1 Konstytucji, wskazano, że adresatem konstytucyjnych wymogów prawa do sądu określonych w tym wzorcu są wyłącznie sądy. Konstytucja posługuje się pojęciem „sąd” w znaczeniu konstytucyjnego organu państwa funkcjonującego w obrębie władzy sądowniczej, w ramach przypisanych mu przez prawo kompetencji, w tym przede wszystkim z zakresu wymiaru sprawiedliwości. Tylko do takich organów kierowany jest mający swoje źródło w art. 45 ust. 1 Konstytucji wymóg rzetelnego uzasadniania orzeczeń (ujawniania w czytelny sposób motywów rozstrzygnięcia). Natomiast postanowienie o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw wydawane jest na etapie postępowania przygotowawczego prowadzonego przez Policję (art. 325f § 1 k.p.k.). Organy Policji nie sprawują wymiaru sprawiedliwości, dlatego nie mogą być uznane za sądy i być adresatem wymogów określonych w art. 45 ust. 1 Konstytucji.
W piśmie Sejmu podniesiono, że podobnie interpretowany jest określający prawo do rzetelnego procesu sądowego art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. W orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka przyjmuje się, że elementem rzetelnego procesu karnego jest uzasadnianie decyzji sądowych. Dlatego to sądy, a nie wszystkie organy procesowe, zobowiązane są do odpowiedniego (wystarczająco jasnego) przedstawiania argumentów, na których oparły rozstrzygnięcie danej sprawy.
Biorąc pod uwagę powyższe – w opinii Sejmu – art. 45 ust. 1 nie jest właściwym wzorcem konstytucyjności w tej sprawie, a w konsekwencji art. 325e § 1 zdanie drugie k.p.k. nie jest z nim niezgodny. Wobec nieadekwatności art. 45 ust. 1 Konstytucji jest wyłączona także możliwość weryfikacji art. 325e § 1 zdanie drugie k.p.k. przez pryzmat art. 2 Konstytucji, który nie został uznany w niniejszej sprawie za samodzielny wzorzec kontroli.
W ocenie Sejmu również art. 31 ust. 3 nie jest adekwatnym wzorcem konstytucyjnym w omawianej sprawie. Sąd pytający podniósł, że przepis ten powinien znaleźć zastosowanie w związku z ograniczeniem konstytucyjnego prawa do sądu. Jednakże nieadekwatność art. 45 ust. 1 Konstytucji (jako źródła prawa do sądu) czyni bezprzedmiotowym rozpatrywanie zaskarżonego przepisu również w kontekście zasady proporcjonalności. Art. 31 ust. 3 Konstytucji nie może być bowiem samodzielnym wzorcem kontroli.
W piśmie Sejmu wskazano także, że brak uzasadnienia postanowienia o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw nie stoi na przeszkodzie poddaniu go kontroli odwoławczej przez nadzorującego prokuratora, a w sytuacji gdy prokurator nie przychyli się do zażalenia – także przez sąd. Kontrola sądowa ma charakter całościowy. Wydane w tym trybie postanowienie sądu powinno zawierać uzasadnienie. W konsekwencji przyjęta procedura gwarantuje pokrzywdzonemu sądową kontrolę postanowienia Policji o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw.
3. Prokurator Generalny w piśmie z 23 lipca 2009 r. wskazał, że na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK postępowanie w niniejszej sprawie podlega umorzeniu, ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
Powołując się na orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, Prokurator Generalny podkreślił, że dopuszczalność przedstawienia przez sąd pytania prawnego uwarunkowana jest trzema przesłankami: podmiotową, przedmiotową i funkcjonalną. W niniejszej sprawie spełniona została przesłanka podmiotowa (pytanie prawne przedstawił sąd) i przedmiotowa (pytaniem prawnym objęty został przepis ustawy – Kodeks postępowania karnego, wskazany w postanowieniu sądu pytającego). Jednakże nie została spełniona przesłanka funkcjonalna. Przesłanka ta rozumiana jest jako zależność między odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem sprawy toczącej się przed sądem, ujmowana w postaci relewantnej (prawnie doniosłej) relacji pomiędzy odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem sprawy.
W opinii Prokuratora Generalnego, przesłanki umorzenia dochodzenia przez prowadzące je organy Policji i wpisania sprawy do rejestru przestępstw (tzw. umorzenie rejestrowe) zostały określone w normie zawartej w art. 325f § 1 k.p.k., a nie w art. 325e § 1 zdanie drugie k.p.k., na którego niezgodność z wzorcami konstytucyjnej kontroli wskazuje sąd pytający. Ten ostatni przepis zawiera jedynie warunki formalne – a nie merytoryczne – jakim odpowiadać powinno każde z wymienionych w tym przepisie rozstrzygnięć podejmowanych przez prowadzącego dochodzenie, w tym również tzw. umorzenie rejestrowe. Dlatego podstawą prawną rozstrzygnięcia sądu pytającego w niniejszej sprawie może być wyłącznie art. 325f § 1 k.p.k., którego konstytucyjności sąd pytający nie zakwestionował. Wydanie przez Trybunał Konstytucyjny merytorycznego orzeczenia na skutek przedstawionego pytania prawnego sprowadziłoby się do dokonania niedopuszczalnej w tym trybie abstrakcyjnej kontroli konstytucyjności art. 325e § 1 zdanie drugie k.p.k.
Opierając się na piśmiennictwie prawniczym, Prokurator Generalny podniósł, że konstrukcja prawna instytucji umorzenia dochodzenia i wpisania sprawy do rejestru przestępstw, a także jej ratio legis, wskazują na to, iż sąd rozpoznający zażalenie na postanowienie w tej sprawie zobowiązany jest poprzestać na badaniu podstawy wydania takiego postanowienia, określonej w art. 325f § 1 k.p.k. Dlatego też treść orzeczenia sądu pytającego w zawisłej przed nim sprawie nie jest zależna od odpowiedzi na przedstawione Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne.
Zdaniem Prokuratora Generalnego, ograniczony zakres badania sprawy przez sąd odwoławczy nie pozwala podzielić przedstawionego w pytaniu prawnym stanowiska, że brak uzasadnienia postanowienia o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw powoduje trudności w rozstrzygnięciu przez sąd zażalenia oraz stanowi utrudnienie dla pokrzywdzonego wnoszącego zażalenie. W ocenie Prokuratora Generalnego, wskazany powyżej charakter kontroli sądowej nie ma również znaczenia dla pokrzywdzonego w kontekście możliwości wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Przedmiot kontroli.
Sąd Rejonowy w Działdowie w pytaniu prawnym jako przedmiot kontroli konstytucyjnej wskazał art. 325e § 1 zdanie drugie ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.; dalej k.p.k.), w części umożliwiającej odstąpienie od uzasadnienia postanowienia.
Zgodnie z art. 325e § 1 k.p.k. „Postanowienia o wszczęciu dochodzenia, odmowie wszczęcia dochodzenia, umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw, umorzeniu dochodzenia oraz o jego zawieszeniu wydaje prowadzący postępowanie. Mogą one zostać zamieszczone w protokole, o którym mowa w art. 304a, i nie wymagają uzasadnienia”.
Sąd pytający kwestionuje zatem normę prawną, zgodnie z którą wydawane w postępowaniu karnym, w trybie dochodzenia, postanowienia o wszczęciu dochodzenia, odmowie wszczęcia dochodzenia, umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw, umorzeniu dochodzenia oraz o jego zawieszeniu nie wymagają uzasadnienia. Aby wyeliminować tę normę z systemu prawa, wystarczające jest uznanie art. 325e § 1 zdanie drugie k.p.k., w części umożliwiającej odstąpienie od uzasadnienia postanowienia, za niezgodny z Konstytucją. W wypadku derogacji tego przepisu zastosowanie znajdzie ogólna zasada postępowania karnego wymagająca uzasadniania orzeczeń wydawanych w toku postępowania (art. 94 § 1 pkt 5 k.p.k. oraz art. 98 § 1 k.p.k.).
Art. 325e został wprowadzony do kodeksu postępowania karnego w związku z jego obszerną nowelizacją z 10 stycznia 2003 r. (Dz. U. Nr 17, poz. 155). Celem ustawy nowelizującej było istotne uproszczenie i przyspieszenie postępowania karnego, w tym postępowania przygotowawczego, z zachowaniem standardów ochrony praw człowieka (zob. postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z 7 września 2010 r., sygn. P 2/10, OTK ZU nr 7/A/2010, poz. 69 oraz M. Kuźma, „Postępowanie rejestrowe” w procesie karnym, „Prokuratura i Prawo” nr 1/2007, s. 68 i n.). W konsekwencji przyjęto model postępowania przygotowawczego, w którym dochodzenie prowadzone jest co do zasady przez Policję, a szereg postanowień przez nią wydawanych nie wymaga uzasadnienia. Jak podkreśla sąd pytający, postępowanie w trybie dochodzenia obejmuje przeważającą część spraw karnych, dlatego też przepisy wprowadzone do kodeksu postępowania karnego ustawą nowelizującą z 2003 r. znajdują szerokie zastosowanie.
Określone w art. 325e § 1 k.p.k. postanowienia o wszczęciu dochodzenia, odmowie wszczęcia dochodzenia, umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw, umorzeniu dochodzenia podlegają zaskarżeniu w trybach określonych w kodeksie postępowania karnego (zob. art. 465 § 2 oraz 325e § 4). Organem, który ostatecznie decyduje o ich prawidłowości, jest sąd właściwy do rozpoznania zażalenia, którego orzeczenia zarówno co do utrzymania w mocy, zmiany, jak i uchylenia tych postanowień wymagają uzasadnienia.
2. Wzorce kontroli.
W piśmie Sejmu słusznie podniesiono potrzebę jednoznacznego ustalenia wzorców konstytucyjnych, przez których pryzmat oceniany ma być wskazany powyżej przedmiot kontroli. Pewne wątpliwości w tym zakresie wynikają z tego, że w petitum pisma z 3 marca 2009 r. sąd pytający wskazał, że wzorcami kontroli powinny być art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji. Następnie w piśmie z 24 marca 2009 r., złożonym na skutek wezwania do usunięcia braków formalnych, sąd pytający sformułował pytanie prawne w formie postanowienia, w którego sentencji powołał się na art. 45 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji. Sąd nie wskazał w sentencji postanowienia art. 2 Konstytucji jako wzorca kontroli.
Biorąc pod uwagę treść uzasadnień do przedstawionych przez sąd pytający pism procesowych, należy uznać, że zamiarem sądu było wskazanie Trybunałowi Konstytucyjnemu jako wzorców kontroli art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji. W obu pismach sąd pytający nie tylko powołuje się na argumenty mające swoje źródło w art. 2 Konstytucji (w tym przede wszystkim na zasadę zaufania), lecz podsumowując swoje stanowisko, wprost podkreśla, że „Powyższe skłania wnioskodawcę do zakwestionowania zgodności art. 325e § 1 zd. 2, w części dotyczącej braku obowiązku uzasadnienia postanowienia, z art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji RP”.
Podzielić należy opinię Sejmu, iż w sentencji postanowienia z 24 marca 2009 r. doszło najprawdopodobniej do omyłki pisarskiej przez pominięcie wskazania art. 2 Konstytucji. Rozumowaniu takiemu sprzyja obowiązująca w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym zasada, że decydujące znaczenie przy rozpatrywaniu sprawy ma jej istota, a nie oznaczenie (zasada falsa demonstratio non nocet; zob. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 28 października 2010 r., sygn. P 25/09, OTK ZU nr 8/A/2010, poz. 82 i powołane tam orzecznictwo).
3. Dopuszczalność kontroli.
3.1. Dokonywana przez Trybunał Konstytucyjny kontrola zaskarżonego przepisu może mieć charakter abstrakcyjny albo konkretny. Charakter ten determinowany jest rodzajem środka prawnego, który kontrolę inicjuje. Pytania prawne są środkiem kontroli konkretnej. Warunkiem ich rozpoznania przez Trybunał Konstytucyjny jest spełnienie przesłanek określonych w art. 193 Konstytucji, który stanowi, że „Każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem”. Unormowanie to znajduje swoje odzwierciedlenie także w art. 3 i art. 32 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK).
Zgodnie z utrwaloną linią orzeczniczą Trybunału Konstytucyjnego powołane przepisy formułują trzy przesłanki, które łącznie warunkują dopuszczalność przedstawienia pytania prawnego. Są to przesłanki: a) podmiotowa – pytanie prawne może przedstawić jedynie sąd, rozumiany jako państwowy organ wymiaru sprawiedliwości; b) przedmiotowa – przedmiotem pytania prawnego może być wyłącznie ocena zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą; c) funkcjonalna – wystąpienie z pytaniem jest uzasadnione tylko wtedy, gdy od odpowiedzi na nie zależy rozstrzygnięcie konkretnej sprawy toczącej się przed sądem pytającym (zob. postanowienie Trybunału z 6 lutego 2007 r., sygn. P 33/06, OTK ZU nr 2/A/2007, poz. 14 i powołane tam orzecznictwo).
Przedstawione Trybunałowi pytanie prawne spełnia przesłankę podmiotową oraz przedmiotową. Zadał je bowiem podmiot do tego uprawniony, czyli sąd powszechny sprawujący wymiar sprawiedliwości. Przedmiotem pytania jest kwestia zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, czyli aktem prawnym o pozycji hierarchicznie nadrzędnej w systemie źródeł prawa. Poważne wątpliwości zachodzą natomiast co do spełnienia przez przedstawione pytanie prawne przesłanki funkcjonalnej.
Zgodnie z wymogami przesłanki funkcjonalnej pytanie prawne jest dopuszczalne, jeżeli od odpowiedzi na nie zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem. W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego wskazuje się, że przedmiotem pytania prawnego powinien być zatem przepis, który znajdzie zastosowanie w stanie faktycznym sprawy zawisłej przed sądem pytającym (zob. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 30 października 2006 r., sygn. P 10/06, OTK ZU nr 9/A/2006, poz. 128). Dodatkowo powinien być to przepis, którego wyeliminowanie z porządku prawnego w wyniku wyroku Trybunału wywrze wpływ na rozstrzygnięcie tej sprawy (zob. postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z 20 listopada 2008 r., sygn. P 18/08, OTK ZU nr 9/A/2008, poz. 168 i powołane tam orzecznictwo).
Zgodnie z art. 32 ust. 3 ustawy o TK do wykazania przesłanki funkcjonalnej zobowiązany jest sąd pytający. W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego podkreśla się, że sąd, wykorzystując wskazane powyżej dyrektywy, powinien wykazać, iż między odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem sprawy toczącej się przed sądem zachodzi zależność o charakterze bezpośrednim, merytorycznym i prawnie istotnym (zob. postanowienie Trybunału z 30 czerwca 2009 r., sygn. P 34/07, OTK ZU nr 6/A/2009, poz. 101 i powołane tam orzecznictwo).
3.2. Biorąc pod uwagę wskazane powyżej rozumienie przesłanki funkcjonalnej, podzielić należy stanowisko Sejmu, że określony przez sąd pytający przedmiot kontroli jest zbyt ogólny. Sąd pytający wniósł o uznanie niezgodności z Konstytucją art. 325e § 1 zdanie drugie w części umożliwiającej odstąpienie od uzasadnienia postanowienia. Nie zostało jednak sprecyzowane, jaki dokładnie rodzaj postanowienia jest przedmiotem zainteresowania sądu pytającego. Art. 325e § 1 zdanie drugie k.p.k. zwalnia organy prowadzące postępowanie przygotowawcze z wymogu uzasadnienia postanowień o wszczęciu dochodzenia, odmowie wszczęcia dochodzenia, umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw, umorzeniu dochodzenia oraz o jego zawieszeniu.
Postępowanie przed sądem pytającym, na którego tle powstały wątpliwości co do zgodności z Konstytucją kwestionowanego przepisu, toczy się w związku z oceną zasadności zażalenia na postanowienie o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw. Sąd pytający nie ograniczył się jednak do zakwestionowania konstytucyjności braku uzasadnienia tylko tego rodzaju postanowienia (por. postanowienie Trybunału o sygn. P 2/10). Przemawia za tym brzmienie petitum postanowienia w sprawie przedstawienia Trybunałowi pytania prawnego, gdzie jako przedmiot kontroli wskazano ogólnie art. 325e § 1 zdanie drugie k.p.k. Także w uzasadnieniu pytania prawnego sąd formułuje wnioski generalne, dotyczące braku obowiązku uzasadniania postanowień w postępowaniu przygotowawczym.
Zrekonstruowany powyżej przedmiot kontroli nie wykazuje w całym swoim zakresie związku z indywidualną sprawą zawisłą przed sądem pytającym. Przedmiotem oceny w tej sprawie jest prawidłowość postanowienia o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw. Sprawa ta nie ma związku z innymi rodzajami postanowień wymienionych w art. 325e § 1 zdanie pierwsze k.p.k. Dlatego dalszą ocenę spełniania przez pytanie prawne przesłanki funkcjonalnej należy ograniczyć do zakresu, w jakim zaskarżony przepis nie wymaga uzasadniania postanowienia o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw.
3.3. Sam fakt rozpatrywania przez sąd pytający zażalenia na postanowienie o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw nie oznacza jeszcze, że przepis przewidujący brak obowiązku uzasadniania takiego postanowienia pozostaje w funkcjonalnym związku z rozpatrywaną przez sąd sprawą. Dla spełnienia wymogów dopuszczalności pytania prawnego przepis ten powinien bowiem znaleźć zastosowanie w stanie faktycznym sprawy zawisłej przed sądem pytającym, a jego wyeliminowanie z systemu prawa powinno wywrzeć wpływ na rozstrzygnięcie tej sprawy.
Tymczasem wątpliwa jest możliwość stosowania przez sąd pytający zaskarżonego przepisu w zawisłej przed nim sprawie. Zgodnie z przepisami kodeksu postępowania karnego sąd rozpatrujący zażalenie na postanowienie o umorzeniu postępowania i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw zobowiązany jest do rozpoznania sprawy w granicach środka odwoławczego (art. 433 § 1 k.p.k.). Sąd powinien zbadać całokształt materiałów zgromadzonych w aktach postępowania, jednakże pod kątem oceny spełnienia przez kwestionowane postanowienie przesłanek umorzenia dochodzenia i wpisania sprawy do rejestru przestępstw. Przesłanki te określa art. 325f k.p.k. Dlatego to przede wszystkim art. 325f k.p.k, a nie art. 325e § 1 zdanie drugie k.p.k., stanowi podstawę orzekania w zawisłej przed sądem pytającym sprawie. Zdaniem Prokuratora Generalnego, fakt ten przesądza o niespełnieniu przez pytanie prawne przesłanki funkcjonalnej.
Ponadto sąd pytający nie uzasadnił wystarczająco wpływu ewentualnej derogacji zaskarżonego przepisu z systemu prawa na rozstrzygnięcie zawisłej przed nim sprawy indywidualnej. W odpowiedzi na wezwanie Prezesa Trybunału Konstytucyjnego do wskazania spełnienia przez pytanie prawne wymogów przesłanki funkcjonalnej, sąd pytający stanął na stanowisku, że w wypadku wyeliminowania kwestionowanego przepisu z systemu prawa byłby uprawniony do uchylenia zaskarżonego w postępowaniu odwoławczym postanowienia Policji z uwagi na niemożliwość weryfikacji działań organu je wydającego. Można się jedynie domyślać, że sąd powołuje się na możliwość uchylenia postanowienia z uwagi na zaistnienie tzw. względnej przyczyny odwoławczej w postaci naruszenia przepisów postępowania (np. braku wymaganego uzasadnienia) mogącego mieć wpływ na treść orzeczenia (art. 438 pkt 2 k.p.k.). Z uwagi na treść art. 325e § 1 zdanie drugie k.p.k., takiej możliwości sąd pozbawiony jest w obowiązujący stanie prawnym, w którym dopiero po przeprowadzeniu merytorycznych ustaleń będzie mógł się odnieść do zasadności zażalenia pokrzywdzonego.
Należy jednak podkreślić, że w momencie wydawania przez Policję postanowienia o umorzeniu postępowania i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw z obowiązujących przepisów nie wynikał wymóg uzasadniania tego rodzaju postanowienia. Postanowienie to nie było zatem dotknięte uchybieniem formalnym w postaci braku uzasadnienia. W ocenie Trybunału Konstytucyjnego, a wbrew twierdzeniom sądu pytającego, ewentualny wyrok w sprawie niezgodności z Konstytucją zaskarżonego przepisu nie uprawniłby zatem sądu do uchylenia zaskarżonego postanowienia z przyczyn formalnych (tak też postanowienie Trybunału o sygn. P 2/10). Czynności procesowe oceniane są bowiem w świetle przepisów, które obowiązywały w czasie ich dokonania (zob. M. Wiącek, Pytanie prawne sądu do Trybunału Konstytucyjnego, Warszawa 2011, s. 154).
W konsekwencji Trybunał Konstytucyjny uznał, że przedstawione pytanie prawne nie spełnia wymogów przesłanki funkcjonalnej. Od odpowiedzi na to pytanie nie zależy rozstrzygnięcie sprawy zawisłej przed sądem pytającym. Trybunał Konstytucyjny, jako organ działający na podstawie i w granicach prawa (art. 7 Konstytucji), ma bowiem kompetencję do oceny, czy sąd prawidłowo wykazał przesłanki dopuszczalności pytania prawnego (zob. postanowienie Trybunału o sygn. P 18/08).
3.4. Rozważając problematykę braku uzasadnienia postanowień o umorzeniu postępowania i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw, warto także za stanowiskiem Sejmu podkreślić, że badanie zażalenia na to postanowienie ma charakter całościowy. Mimo że brak obowiązku uzasadniania tych postanowień może faktycznie utrudniać ocenę ich prawidłowości przez sąd odwoławczy, to oceny tej prawnie nie ogranicza ani nie wyklucza.
Ponadto na gruncie obowiązujących przepisów sąd nie może ograniczyć się jedynie do badania zarzutów podniesionych wprost przez skarżącego (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z 23 września 2008 r., sygn. akt IV KK 252/08). Dlatego nawet nieprecyzyjne ich sformułowanie, z uwagi na brak uzasadnienia zaskarżonego przez pokrzywdzonego postanowienia, nie wyłącza pełnej sądowej kontroli prawidłowości tego orzeczenia.
Zważając na powyższe, Trybunał uznał, że do ewentualnego ograniczenia konstytucyjnych praw jednostki mogło dojść nie w postępowaniu przed sądem pytającym, ale na etapie wcześniejszym, w postępowaniu przygotowawczym. Art. 325e § 1 zdanie drugie k.p.k. adresowany jest bowiem do organów prowadzących postępowanie przygotowawcze, a nie sądu odwoławczego. Dlatego między odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem sprawy zawisłej przed sądem nie zachodzi bezpośredni, merytoryczny, ani prawnie istotny, związek funkcjonalny.
4. Niedopuszczalność wydania merytorycznego orzeczenia.
Zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK niespełnienie przesłanki funkcjonalnej oznacza niedopuszczalność wydania merytorycznego orzeczenia w sprawie konstytucyjności zakwestionowanego przepisu.
Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.