Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE
z dnia 11 kwietnia 2011 r.
Sygn. akt Ts 21/09

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Sławomira Wronkowska-Jaśkiewicz,

po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej Alfreda Sz. o zbadanie zgodności:
art. 3941 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) z art. 45 ust. 1 i art. 78 w zw. z art. 176 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

p o s t a n a w i a:

odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

UZASADNIENIE

W skardze konstytucyjnej wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 21 stycznia 2010 r. skarżący zarzucił niezgodność art. 3941 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) w zakresie, w jakim uniemożliwia zaskarżenie postanowienia w przedmiocie przyznania pomocy prawnej z urzędu wydanego przez sąd drugiej instancji na skutek wniosku złożonego przed tym sądem, z art. 45 ust. 1 i art. 78 w zw. z art. 176 ust. 1 Konstytucji. Skarżący poniósł, że brak możliwości wniesienia do Sądu Najwyższego zażalenia na postanowienie o odmowie przyznania pomocy prawnej z urzędu jest sprzeczny z prawem do zaskarżania orzeczeń wydanych w pierwszej instancji i prawem do sądu, a nadto narusza zasadę dwuinstancyjnego postępowania sądowego. Zwrócił przy tym uwagę, że – w stanie prawnym obowiązującym w czasie rozstrzygania jego wniosku – orzeczenie w przedmiocie ustanowienia pomocy prawnej z urzędu mogło podlegać kontroli instancyjnej w przypadku, gdy zostało wydane przez referendarza sądowego lub przez sąd pierwszej instancji albo wówczas, gdy sąd drugiej instancji przekazał wniosek o ustanowienie pomocy prawnej z urzędu sądowi pierwszej instancji na podstawie art. 117 § 3 k.p.c. w obowiązującym wówczas brzmieniu. Skarżący podniósł, że art. 176 ust. 1 Konstytucji – w przeciwieństwie do art. 78 Konstytucji – nie zwiera zwrotu „wyjątki określa ustawa”, a to tworzy silne domniemanie dwuinstancyjności postępowania. W jego ocenie, z zakresu działania tej zasady nie zostało wyłączone orzekanie o ustanowieniu adwokata lub radcy prawnego z urzędu. Brak możliwości zaskarżenia takiego postanowienia – jak podkreślił skarżący – prowadzi do ograniczenia prawa do efektywnej pomocy, a tym samym prawa do sądu.
Powyższe zarzuty skarżący sformułował w związku z następującym postępowaniem. Sąd Apelacyjny w Szczecinie postanowieniem z 4 kwietnia 2008 r. (sygn. akt I ACa 161/08) oddalił wniosek skarżącego o ustanowienie pełnomocnika z urzędu, a następnie, postanowieniem z 30 maja 2008 r. (sygn. akt jw.) odrzucił – jako niedopuszczalne – jego zażalenie na postanowienie z 4 kwietnia 2008 r.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Skargę konstytucyjną, o której mowa w art. 79 ust. 1 Konstytucji może wnieść każdy, czyje prawa lub obowiązki określone w Konstytucji zostały naruszone przez wydanie ostatecznego rozstrzygnięcia opartego na zaskarżonej normie. Ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) w art. 47 ust. 1 pkt 1 zobowiązuje skarżącego do wskazania ostatecznego orzeczenia w jego sprawie, które doprowadziło do naruszenia wskazanych przez niego – zgodnie z art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK – praw lub wolności. W niniejszej sprawie skarżący stwierdził, że wskutek wydania postanowienia Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 30 maja 2008 r. (sygn. akt I ACa 161/08) doszło do naruszenia prawa do sądu i prawa do zaskarżania orzeczeń w związku z zasadą dwuinstancyjności. Zagadnienie zakresu prawa do zaskarżania orzeczeń i dwuinstancyjności postępowania sądowego stanowiło przedmiot wielu orzeczeń Trybunału. Z punktu widzenia niniejszej skargi konstytucyjnej kluczowe znaczenie ma wyrok Trybunału z 31 marca 2009 r. (SK 19/08, OTK ZU nr 3/A/2009, poz. 29), w którym Trybunał orzekł, że art. 3941 § 2 k.p.c. jest zgodny z art. 45 ust. 1 i art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji. Zapadł on w związku z zagadnieniem braku możliwości zaskarżenia do Sądu Najwyższego postanowienia o odmowie zwolnienia z ponoszenia kosztów sądowych, które zostało wydane po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji. W jego uzasadnieniu Trybunał wskazał, że „zakres przedmiotowy prawa do dwuinstancyjnego postępowania sądowego został wyznaczony przez konstytucyjne pojęcie sprawy. Zasada dwuinstancyjności ma zastosowanie w tym wypadku, gdy sąd pierwszej instancji rozpatruje sprawę w rozumieniu Konstytucji. Zasada ta odnosi się nie tylko do głównego przedmiotu postępowania sądowego, ale może obejmować również te kwestie wpadkowe, w odniesieniu do których sąd orzeka o prawach i obowiązkach określonego podmiotu (…).” Zasada dwuinstancyjności nie wymaga, aby w każdej kwestii wpadkowej, niemającej charakteru odrębnej sprawy w rozumieniu Konstytucji, przysługiwał środek zaskarżenia. Konieczność ustanowienia takich środków w niektórych kwestiach wpadkowych, niemających charakteru odrębnej sprawy w rozumieniu Konstytucji, może natomiast wynikać z ogólnego wymogu ukształtowania procedury sądowej zgodnie z zasadami sprawiedliwości proceduralnej”. W dalszej części uzasadnienia Trybunał dokonał analizy prawa ubogich z punktu widzenia konstytucyjnego prawa do sądu, stwierdzając, że „rozstrzygnięcie w przedmiocie zwolnienia od kosztów procesu nie dotyczy bezpośrednio praw materialnych, rzutuje natomiast na możliwość korzystania z jednej z konstytucyjnych gwarancji tych praw, a mianowicie prawa do sądu. Instytucja zwolnienia od kosztów postępowania ma charakter akcesoryjny wobec głównego celu postępowania sądowego i ma umożliwiać usunięcie barier finansowych w dostępie do sądu. Rozstrzygnięcie w przedmiocie zwolnienia od kosztów nie tylko nie stanowi odrębnej sprawy w rozumieniu Konstytucji, ale nawet nie jest elementem rozstrzygnięcia kończącego sprawę. Rozstrzygając o zwolnieniu od kosztów postępowania, sąd nie rozstrzyga o prawach i obowiązkach materialnoprawnych danej osoby, ale o konieczności usunięcia barier finansowych ograniczających wykonywanie konstytucyjnego prawa do sądu. Rozstrzygnięcie to ma charakter »służebny« wobec postępowania merytorycznego i ma na celu umożliwienie jego prowadzenia i – w rezultacie – uzyskanie rozstrzygnięcia sprawy głównej. Z tego względu rozstrzyganie o zwolnieniu od kosztów postępowania nie jest samo w sobie sprawą, do której stosuje się gwarancje z art. 45 ust. 1, art. 78 i art. 176 Konstytucji, ale jest jedynie jedną z czynności podejmowanych w ramach rozpoznawania takiej sprawy”. W konsekwencji – w ocenie Trybunału – konstytucyjna zasada dwuinstancyjności postępowania nie wymaga, aby rozstrzygnięcie wydane po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji w kwestii zwolnienia od kosztów postępowania musiało podlegać dalszej kontroli instancyjnej.
Powyższe rozważania można w całości odnieść do przedstawionego przez skarżącego w niniejszej sprawie zagadnienia zaskarżalności postanowienia w przedmiocie odmowy przyznania pomocy prawnej z urzędu. Również w tej sytuacji należy przyjąć, że rozstrzygnięcie w tym przedmiocie – nawet jeżeli wpływa na faktyczną możliwość skorzystania z prawa do sądu – nie jest sprawą w konstytucyjnym znaczeniu, lecz ma charakter akcesoryjny w stosunku do postępowania merytorycznego. Nie stosuje się zatem do niego konstytucyjna zasada dwuinstancyjności postępowania sądowego. Skoro Konstytucja nie wymaga, aby orzeczenie w przedmiocie przyznania pomocy prawnej z urzędu podlegało kontroli instancyjnej, to postanowienie o odrzuceniu zażalenia na postanowienie o odmowie ustanowienia pełnomocnika z urzędu nie spełnia przesłanki ostatecznego rozstrzygnięcia naruszającego prawa skarżącego określone w Konstytucji – w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji i art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK. Skarga konstytucyjna dotknięta jest w tym świetle wadą uniemożliwiającą jej merytoryczne rozpoznanie.

Z powyższych względów, działając na podstawie art. 47 ust. 1 pkt 1 oraz art. 36 ust. 3 w zw. z art. 49 ustawy o TK, należało odmówić nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu.