Pełny tekst orzeczenia

498/6/B/2012

POSTANOWIENIE
z dnia 7 maja 2012 r.
Sygn. akt Ts 153/10

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Małgorzata Pyziak-Szafnicka,

po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej Pawła Marka O. w sprawie zgodności:
1) art. 14 ust. 1 i 2 dekretu z dnia 27 lipca 1949 r. o zaciąganiu nowych i określaniu wysokości nie umorzonych zobowiązań pieniężnych (Dz. U. Nr 45, poz. 332, ze zm.) w zakresie, w jakim przepis ten zróżnicował sytuację prawną i majątkową właścicieli przedwojennych papierów wartościowych Skarbu Państwa i gwarantowanych przez Skarb Państwa, w zależności od ich pochodzenia narodowościowego i obywatelstwa, z:
a) art. 6 ust. 1 oraz art. 14 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmienionej następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełnionej Protokołem nr 2 (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.),
b) art. 2 ust. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, otwartego do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167);

2) art. 5 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.) z:
a) art. 2, art. 21, art. 31, art. 32 oraz art. 64 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
b) art. 6 ust. 1 oraz art. 14 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmienionej następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełnionej Protokołem nr 2 (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.),
c) art. 1 Protokołu nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonego w Paryżu dnia 20 marca 1952 r. (Dz. U. z 1995 r. Nr 36, poz. 175);

3) art. 442 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.) w brzmieniu obowiązującym do 10 sierpnia 2007 r., w zakresie, w jakim przepis ten uniemożliwia uzyskanie odszkodowania za szkody wywołane „bezprawiem legislacyjnym”, powstałe po upływie dziesięciu lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę (po upływie dziesięciu lat od dnia wejścia w życie sprzecznego z Konstytucją aktu prawnego), w sytuacji, w której wyrok Trybunału Konstytucyjnego stwierdzający bezprawie legislacyjne został wydany po upływie dziesięciu lat od dnia wejścia w życie sprzecznego z Konstytucją aktu prawnego, z:
a) art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmienionej następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełnionej Protokołem nr 2 (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.),
b) art. 77 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;

4) art. 4421 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.) w brzmieniu obowiązującym od 10 sierpnia 2007 r., nadanym ustawą z dnia 16 lutego 2007 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 80, poz. 538), w zakresie, w jakim przepis ten uniemożliwia uzyskanie odszkodowania za szkody wywołane „bezprawiem legislacyjnym”, powstałe po upływie dziesięciu lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę (po upływie dziesięciu lat od dnia wejścia w życie sprzecznego z Konstytucją aktu prawnego), w sytuacji, w której wyrok Trybunału Konstytucyjnego stwierdzający bezprawie legislacyjne został wydany po upływie dziesięciu lat od dnia wejścia w życie sprzecznego z Konstytucją aktu prawnego, z:
a) art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmienionej następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełnionej Protokołem nr 2 (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.),
b) art. 77 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;

5) art. 12 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321) w zakresie, w jakim przepis ten ogranicza dostęp do waloryzacji sądowej, zagwarantowanej w art. 3581 § 3 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.), w odniesieniu do zobowiązań pieniężnych powstałych przed 30 października 1950 r., wynikających z przedwojennych papierów wartościowych gwarantowanych przez Skarb Państwa, z:
a) art. 32 ust. 1 oraz art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
b) art. 14 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmienionej następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełnionej Protokołem nr 2 (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.),
c) art. 1 Protokołu nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonego w Paryżu dnia 20 marca 1952 r. (Dz. U. z 1995 r. Nr 36, poz. 175),

p o s t a n a w i a:

odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

UZASADNIENIE

W skardze konstytucyjnej Pawła Marka O. (dalej: skarżący), sporządzonej przez adwokata i wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 30 czerwca 2010 r. (data prezentaty), uzupełnionej pismem z 22 lipca 2010 r. (data nadania), zarzucono niezgodność: po pierwsze, art. 14 ust. 1 i 2 dekretu z dnia 27 lipca 1949 r. o zaciąganiu nowych i określaniu wysokości nie umorzonych zobowiązań pieniężnych (Dz. U. Nr 45, poz. 332, ze zm.; dalej: dekret z 1949 r.) – w zakresie, w jakim przepis ten zróżnicował sytuację prawną i majątkową właścicieli przedwojennych papierów wartościowych Skarbu Państwa i gwarantowanych przez Skarb Państwa, w zależności od ich pochodzenia narodowościowego i obywatelstwa, z art. 6 ust. 1 oraz art. 14 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmienionej następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełnionej Protokołem nr 2 (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.; dalej: Konwencja) oraz z art. 2 ust. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, otwartego do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167; dalej: MPPOiP); po drugie, art. 5 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.; dalej: k.c.) z art. 2, art. 21, art. 31, art. 32 oraz art. 64 Konstytucji, art. 6 ust. 1 oraz art. 14 Konwencji, a także art. 1 Protokołu nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonego w Paryżu dnia 20 marca 1952 r. (Dz. U. z 1995 r. Nr 36, poz. 175; dalej: protokół paryski); po trzecie, art. 442 § 1 k.c. w brzmieniu obowiązującym do 10 sierpnia 2007 r. – w zakresie, w jakim przepis ten uniemożliwia uzyskanie odszkodowania za szkody wywołane „bezprawiem legislacyjnym”, powstałe po upływie dziesięciu lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę (po upływie dziesięciu lat od dnia wejścia w życie sprzecznego z Konstytucją aktu prawnego), w sytuacji, w której wyrok Trybunału Konstytucyjnego stwierdzający bezprawie legislacyjne został wydany po upływie dziesięciu lat od dnia wejścia w życie sprzecznego z Konstytucją aktu prawnego, z art. 6 ust. 1 Konwencji oraz z art. 77 Konstytucji; po czwarte, art. 4421 § 1 k.c. – w zakresie, w jakim przepis ten uniemożliwia uzyskanie odszkodowania za szkody wywołane „bezprawiem legislacyjnym”, powstałe po upływie dziesięciu lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę (po upływie dziesięciu lat od dnia wejścia w życie sprzecznego z Konstytucją aktu prawnego), w sytuacji, w której wyrok Trybunału Konstytucyjnego stwierdzający bezprawie legislacyjne został wydany po upływie dziesięciu lat od dnia wejścia w życie sprzecznego z Konstytucją aktu prawnego, z art. 6 ust. 1 Konwencji oraz z art. 77 Konstytucji; po piąte, art. 12 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321; dalej: nowelizacja lipcowa z 1990 r.) – w zakresie, w jakim przepis ten ogranicza dostęp do waloryzacji sądowej, zagwarantowanej w art. 3581 § 3 k.c., w odniesieniu do zobowiązań pieniężnych powstałych przed 30 października 1950 r., wynikających z przedwojennych papierów wartościowych gwarantowanych przez Skarb Państwa – z art. 32 ust. 1 oraz art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji, art. 14 Konwencji, a także art. 1 protokołu paryskiego.
Skarga konstytucyjna została wniesiona w związku z następującym stanem faktycznym. Pozwem z 7 kwietnia 2009 r. przeciwko Skarbowi Państwa – ministrowi finansów skarżący wniósł o zasądzenie na jego rzecz kwoty 3 355,63 zł tytułem zapłaty za obligacje emitowane przez przedwojenny rząd Polski, które Skarb Państwa był obowiązany wykupić, wraz z ustawowymi odsetkami za okres od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty, a także o zasądzenie kosztów procesu. Skarżący wskazał, że ewentualnie wnosi o zasądzenie na jego rzecz tej samej sumy, tytułem odszkodowania za tzw. „bezprawie legislacyjne”. W odpowiedzi na pozew Skarb Państwa – minister finansów wniósł o oddalenie powództwa, ponieważ roszczenie skarżącego o zapłatę kwoty dochodzonej w pozwie uległo przedawnieniu. Bezsporne było, że skarżący jest posiadaczem obligacji 4% Pożyczki Konsolidacyjnej z roku 1936 o wartości nominalnej 100 zł w złocie (nr 0082902) oraz 7% Listu Zastawnego Banku Gospodarstwa Krajowego o wartości nominalnej 10 zł w złocie (nr A.0015320).
Wyrokiem z dnia 27 lipca 2009 r. (sygn. akt VI C 378/09) Sąd Rejonowy dla Warszawy-Śródmieścia w Warszawie – Wydział VI Cywilny oddalił powództwo, uznał bowiem, że roszczenie uległo przedawnieniu. Od powyższego orzeczenia skarżący wniósł apelację. Wyrokiem z 26 lutego 2010 r. (sygn. akt V Ca 2806/09) Sąd Okręgowy w Warszawie, V Wydział Cywilny – Odwoławczy oddalił apelację, podzielając ustalenia faktyczne i prawne dokonane w postępowaniu przed sądem I instancji.
Zarządzeniem sędziego Trybunału Konstytucyjnego z 15 listopada 2010 r. skarżący został wezwany do uzupełnienia braków formalnych skargi konstytucyjnej przez wyjaśnienie, w jaki sposób art. 14 dekretu z 1949 r. stanowił podstawę wyroku Sądu Rejonowego dla Warszawy-Śródmieścia w Warszawie z 27 lipca 2009 r. (sygn. akt VI C 378/09) i wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie z 26 lutego 2010 r. (sygn. akt V Ca 2806/09), oraz wskazanie, jakie prawa lub wolności skarżącego zostały naruszone wskutek zastosowania art. 14 dekretu z 1949 r. jako podstawy wymienionych powyżej wyroków sądów. W piśmie z 6 grudnia 2010 r. (data nadania) skarżący ustosunkował się do powyższego zarządzenia.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 36 ust. 1 w związku z art. 49 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) skarga konstytucyjna podlega wstępnemu rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym, podczas którego Trybunał Konstytucyjny bada, czy odpowiada ona określonym prawem wymogom.
Jak stanowi art. 14 dekretu z 1949 r., „umowa zawarta przez Państwo, po dniu wejścia w życie niniejszego dekretu, może przewidzieć ustalenie należności w sposób odmienny niż przepisany w art. 7 i 8, jeżeli tak w czasie powstania, jak i w czasie wymagalności zobowiązania wierzyciel jest cudzoziemcem w rozumieniu art. 1 ust. 3 dekretu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 26 kwietnia 1936 r. w sprawie obrotu pieniężnego z zagranicą oraz obrotu zagranicznymi i krajowymi środkami płatniczymi (Dz. U. R. P. z 1938 r. Nr 86, poz. 584) (ust. 1). Ustęp 1 stosuje się również do umów zawartych przez inne podmioty prawa publicznego i prywatnego za zgodą lub z upoważnienia Ministra Skarbu (ust. 2)”.
W myśl art. 5 k.c. nie można czynić ze swego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie podlega ochronie.
Z kolei zgodnie z art. 442 § 1 k.c. (obowiązującym do 10 sierpnia 2007 r.) oraz art. 4421 § 1 k.c. (obowiązującym od 10 sierpnia 2007 r.) roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym ulega przedawnieniu z upływem trzech lat od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Jednakże termin ten nie może być dłuższy niż dziesięć lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę.
Zakwestionowany art. 12 nowelizacji lipcowej z 1990 r. stanowi, że do zobowiązań pieniężnych powstałych przed 30 października 1950 r. stosuje się przepisy dotychczasowe. Do zobowiązań pieniężnych powstałych od 30 października 1950 r., jeszcze nieprzedawnionych i niewykonanych do dnia wejścia w życie tejże ustawy, stosuje się art. 3581 § 3 k.c. tylko do świadczeń w części niewykonanej.
W pierwszej kolejności Trybunał zbadał, czy orzeczenie wskazane przez skarżącego jako ostateczne w rozumieniu art. 47 ustawy o TK – wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie, V Wydział Cywilny – Odwoławczy z 26 lutego 2010 r. (sygn. akt V Ca 2806/09), zostało wydane na podstawie zakwestionowanych przepisów.
Należy zauważyć, że skarżący nie jest cudzoziemcem i nie wniósł powództwa w oparciu o postanowienia umowy międzynarodowej, ale dochodził roszczenia jako obywatel Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie przepisów k.c. W jego sprawie nie miał zatem zastosowania art. 14 dekretu z 1949 r.
Trybunał stwierdza ponadto, że podstawą wydania orzeczenia w sprawie, w związku z którą wniesiono rozpoznawaną skargę konstytucyjną, nie był art. 5 k.c., jak również art. 442 § 1 k.c., obowiązujący do 10 sierpnia 2007 r. oraz art. 4421 § 1 k.c. Trybunał zwraca uwagę, że ostateczne rozstrzygnięcie w sprawie skarżącego zapadło na podstawie ogólnych przepisów k.c. odnoszących się do przedawnienia roszczeń (art. 117 i nast. k.c.).
Podstawą orzeczenia w niniejszej sprawie nie był także art. 12 nowelizacji lipcowej z 1990 r. Zaskarżony przepis miałby zastosowanie w sprawie skarżącego wyłącznie w sytuacji, w której Skarb Państwa nie mógłby skutecznie podnieść zarzutu przedawnienia roszczeń. Ze względu jednak na to, że skuteczne podniesienie zarzutu przedawnienia uniemożliwiło nawet zasądzenie nominalnych kwot, na jakie opiewały posiadane przez skarżącego papiery wartościowe, tym bardziej zamknęło ono drogę do sądowej waloryzacji świadczeń należnych (art. 3581 § 3 k.c.).
Trybunał podkreśla, że w modelu skargi konstytucyjnej obowiązującym w polskim porządku prawnym, legitymowanym do wniesienia tego środka ochrony wolności i praw jest jedynie ten, którego prawa lub wolności zostały naruszone przez zaskarżoną regulację. W odróżnieniu od wniosków kierowanych przez podmioty wymienione w art. 191 ust. 1 pkt 1–5 Konstytucji, skarga nie jest środkiem uruchamiania tzw. kontroli abstrakcyjnej, a więc realizowanej w oderwaniu od płaszczyzny stosowania kwestionowanych przepisów (por. postanowienie TK z 6 lipca 2005 r., SK 25/03, OTK ZU nr 7/A/2005, poz. 83). Zasadniczego znaczenia nabiera zatem funkcjonalne powiązanie skargi konstytucyjnej z konkretnym postępowaniem, skarga nie jest bowiem środkiem prawnym o charakterze powszechnym (actio popularis). Konsekwencją powyższego jest również konieczność uczynienia przedmiotem skargi konstytucyjnej – wraz ze stosownym uzasadnieniem – wyłącznie takich przepisów, które stanowiąc normatywną podstawę ostatecznego orzeczenia sądu lub organu administracji publicznej, doprowadziły do naruszenia konstytucyjnych praw lub wolności przysługujących właśnie skarżącemu (por. wyroki TK z 11 marca 2003 r., SK 8/02, OTK ZU nr 3/A/2003, poz. 20 oraz 15 kwietnia 2003 r., SK 4/02, OTK ZU nr 4/A/2003, poz. 31, a także postanowienie TK z 1 października 2003 r., SK 29/02, OTK ZU nr 8/A/2003, poz. 87).
Tym samym – zgodnie z art. 36 ust. 3 w związku z art. 49 ustawy o TK – należało, ze względu na niespełnienie przesłanki z art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.
Niezależnie od stwierdzenia, że art. 5 k.c. nie stanowił podstawy ostatecznego orzeczenia w sprawie skarżącego, Trybunał przypomina, że analizował już w swym orzecznictwie charakter prawny i znaczenie klauzuli generalnej zawartej we wskazanym przepisie. Zasadnicze znaczenie ma w tym kontekście wyrok z 17 października 2000 r. (SK 5/99, OTK ZU nr 7/2000, poz. 254), w którym przyjęto, że art. 5 k.c. jest zgodny z art. 2 i art. 45 ust. 1 Konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 32 ust. 1 i art. 64 ust. 2 w zw. z art. 20 Konstytucji. Trybunał wskazał w powołanym orzeczeniu, że klauzula nadużycia prawa jest ugruntowana historycznie, a w systemach prawnych wielu państw można znaleźć jej odpowiedniki. Podkreślił również, że omawiana klauzula „współistnieje” z całym systemem prawa cywilnego i musi być brana pod uwagę przez sądy przy rozstrzyganiu każdej sprawy. Na podstawie zaskarżonego przepisu każde działanie albo zaniechanie może być uznane za nadużycie prawa, o ile występuje jedna z dwóch przesłanek: obiektywna sprzeczność ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa lub obiektywna sprzeczność z zasadami współżycia społecznego. Z samej istoty rzeczy – ze względu na przedmiot, którym jest nadużycie prawa podmiotowego – zaskarżona norma ma charakter ogólny w znacząco wyższym stopniu od innych instytucji prawnych, czym daje pole wykładni sądowej. Dlatego też Trybunał Konstytucyjny w postanowieniu z 26 października 2005 r. (SK 11/03, OTK ZU nr 9/A/2005, poz. 110) uznał, że „z uwagi na naturę klauzuli generalnej, art. 5 k.c. nie może być poddawany kontroli konstytucyjnej w aspekcie wzorców kształtujących poszczególne prawa podmiotowe. Wynika to z faktu, że dopełnienie klauzuli szczegółową treścią następuje dopiero na etapie stosowania prawa”. Z powyższych względów Trybunał odmówił nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej w zakresie, w jakim dotyczy ona zgodności art. 5 k.c. z art. 2, art. 21, art. 31, art. 32 oraz art. 64 Konstytucji.
Odnosząc się do zarzutów przedstawionych przez skarżącego Trybunał zwraca ponadto uwagę, że z art. 79 ust. 1 Konstytucji wynika dopuszczalność wniesienia skargi konstytucyjnej wyłącznie w przypadku, gdy zostały naruszone wolności lub prawa określone w Konstytucji. Dlatego też wskazane w skardze konstytucyjnej przepisy: art. 6 ust. 1 i art. 14 Konwencji, art. 2 ust. 1 MPPOiP oraz art. 1 protokołu paryskiego nie mogą stanowić wzorca kontroli w rozpatrywanej sprawie.

Z przedstawionych wyżej powodów Trybunał Konstytucyjny orzekł jak w sentencji.