Pełny tekst orzeczenia

233/3/B/2013


POSTANOWIENIE

z dnia 13 lutego 2013 r.
Sygn. akt Ts 181/11

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Zbigniew Cieślak,

po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej Grzegorza K. o zbadanie zgodności:
art. 49 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.) z art. 2, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2, art. 78 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,


p o s t a n a w i a:

odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

UZASADNIENIE

W skardze konstytucyjnej wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 13 czerwca 2011 r. Grzegorz K. (dalej: skarżący) wystąpił o zbadanie zgodności art. 49 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.; dalej: k.p.k.) z art. 2, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2, art. 78 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Skarga została wniesiona na tle następującego stanu faktycznego. Skarżący wraz ze swoim bratem są wspólnikami AG Korc Sp. j. z siedzibą w Warszawie. Skarżącemu przysługuje również 50% udziałów w Centrum Biurowym Sp. z o.o. z siedzibą w Warszawie. W związku z prowadzoną działalnością gospodarczą skarżący pozostaje w konflikcie ze swoim bratem. Efektem tego konfliktu są postępowania karne toczące się przeciwko bratu skarżącego, w tym m.in. nadzorowane przez prokuraturę Rejonową Warszawa-Mokotów w Warszawie postępowanie w sprawie naruszenia czynności narządów ciała skarżącego. Do akt tego postępowania dołączone zostały umowy użyczenia zawarte między AG Korc Sp.j. a Centrum Biurowym Sp. z o.o. Skarżący kwestionował autentyczność tych dokumentów i złożył zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa z art. 270 § 1 ustawy z dnia 2 sierpnia 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, ze zm.; dalej: k.k.). Prokurator Prokuratury Rejonowej Warszawa-Mokotów w Warszawie postanowieniem z 29 września 2010 r. (sygn. akt 6 Ds. 2012/09/IV) umorzył dochodzenie w sprawie podrobienia umów użyczenia. Na powyższe postanowienie skarżący wniósł zażalenie. Prokurator, zarządzeniem z 12 listopada 2010 r., odmówił przyjęcia zażalenia z uwagi na wniesienie go przez osobę nieuprawnioną. Następnie z tych samych przyczyn zażalenie na powyższe zarządzenie nie zostało uwzględnione przez Sąd Rejonowy dla Warszawy Mokotowa – XIV Wydział Karny w Warszawie (postanowienie z 31 stycznia 2011 r., sygn. akt XIV Kp 589/11). Zarządzeniem z 12 listopada 2010 r. prokurator Prokuratury Rejonowej Warszawa-Mokotów w Warszawie nie uwzględnił wniosku pełnomocnika skarżącego o udostępnienie akt sprawy o sygnaturze 6 Ds. 2012/09/IV. Skarżący wniósł zażalenie na powyższe zarządzenie. Prokurator, zarządzeniem z 7 stycznia 2011 r., odmówił przyjęcia zażalenia z uwagi na wniesienie go przez osobę nieuprawnioną. Następnie z tych samych przyczyn zażalenie na powyższe zarządzenie nie zostało uwzględnione przez Sąd Rejonowy dla Warszawy-Mokotowa – XIV Wydział Karny w Warszawie (postanowienie z 31 marca 2011 r., sygn. akt XIV Kp 590/11).
Skarżący podnosi, że zaskarżony przepis jest niezgodny z Konstytucją w zakresie, w jakim nakazuje definiowanie pokrzywdzonego przez bezpośrednie naruszenie lub zagrożenie dobra prawnego przestępstwem, pozbawiając tym samym statusu pokrzywdzonego te osoby, których dobro prawne zostało pośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo lub przestępstwo ma wpływ na ich sytuację prawną, majątkową, osobistą i procesową (jak w przypadku osób pokrzywdzonych przestępstwem z art. 270 § 1 k.k.). Skarżący podnosi, że nie może bronić swoich praw, mimo że jego dobro prawne zostało naruszone przez podrobienie umów użyczenia.
Zdaniem skarżącego zaskarżony przepis narusza zasady prawidłowej legislacji, ponieważ nie daje ochrony podmiotom, które się jej słusznie domagają. Użyte w tym przepisie sformułowanie „bezpośrednie naruszenie lub zagrożenie” wprowadza pełną dowolność w zakresie jego wykładni przez sądy i prokuraturę, a przez to – w ocenie skarżącego – narusza art. 2 Konstytucji. Skarżący podkreśla, że zgodnie z orzecznictwem Trybunału wskazana okoliczność, tj. przekroczenie dowolnego poziomu niejasności przepisu, stanowi samoistną przesłankę stwierdzenia niezgodności przepisu z Konstytucją. Taka też sytuacja ma miejsce w rozpoznawanej sprawie, ponieważ zaskarżony przepis wiąże się z ryzykiem „dokonywania przez organy procesowe swobodnej wykładni prawotwórczej”.
W przekonaniu skarżącego zaskarżony przepis jest sprzeczny również z art. 45 ust. 1 Konstytucji, ponieważ z uwagi na niemożność zaskarżenia przez osoby pośrednio pokrzywdzone (tak jak skarżący w rozpoznawanej sprawie) postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego, dochodzi do wyłączenia organów postępowania przygotowawczego spod kontroli sądu (przez co prokuratura może zachowywać się biernie) oraz pozbawienia możliwości złożenia subsydiarnego aktu oskarżenia. Kwestionowany przepis zamyka tym samym – wbrew art. 77 ust. 2 Konstytucji – pokrzywdzonemu drogę do dochodzenia naruszonych praw i wolności konstytucyjnych. Jak twierdzi skarżący, narusza również prawo do zaskarżania orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji (art. 78 Konstytucji), zwłaszcza że ograniczenie prawa do sądu nie może – zgodnie z zasadą proporcjonalności wyrażoną w art. 31 ust. 3 Konstytucji – polegać na zamknięciu drogi do sądu. Nieuzyskanie przez skarżącego statusu pokrzywdzonego w rozumieniu art. 49 § 1 k.p.k. pozbawiło go prawa do inicjatywy dowodowej (art. 315 k.p.k.), ustanowienia i korzystania z pomocy pełnomocnika (art. 87 § 1 k.p.k.), brania udziału w czynnościach postępowania przygotowawczego (art. 316 § 1, art. 317 § 1 k.p.k.), a także zaskarżania postanowień, zarządzeń i czynności procesowych (art. 306 § 1 i 3, art. 302 § 2, art. 466 k.p.k.).

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 49 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) skarga konstytucyjna podlega wstępnemu rozpoznaniu, do którego odpowiednie zastosowanie ma art. 36 ustawy o TK. Przesłanki warunkujące wniesienie skargi konstytucyjnej zostały uszczegółowione w ustawie o TK. Jeśli nie została spełniona któraś z przesłanek określonych w art. 46-48 ustawy o TK, a także wtedy, gdy skarga jest oczywiście bezzasadna lub braki nie zostały usunięte w określonym terminie, oraz gdy zachodzą przesłanki umorzenia postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 ustawy o TK, Trybunał Konstytucyjny wydaje postanowienie o odmowie nadania skardze dalszego biegu. Z art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK w zw. z art. 79 Konstytucji wynika – oprócz konieczności spełnienia innych przesłanek – obowiązek uprawdopodobnienia przez skarżącego naruszenia jego praw lub wolności konstytucyjnych przez zaskarżony przepis. Ze względu na przedstawione wymagania formalne skargi konstytucyjnej ustawodawca przewidział przymus adwokacko-radcowski do jej sporządzenia i wniesienia oraz ustanowił trzymiesięczny termin do jej złożenia.
Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego złożona skarga nie spełnia powyższych wymogów, co uniemożliwia nadanie jej dalszego biegu. Zasadniczym powodem odmowy nadania biegu skardze konstytucyjnej jest nieuprawdopodobnienie naruszenia praw lub wolności konstytucyjnych skarżącego przez zaskarżony przepis.
W myśl zakwestionowanego art. 49 § 1 k.p.k. pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Przepis ten zawiera ogólną definicję pokrzywdzonego jako strony postępowania karnego, wyposażonej w określone uprawnienia procesowe, umożliwiające jej ochronę swych interesów w toku postępowania.
W rozpatrywanej skardze przedmiot kontroli ograniczony został do art. 49 k.p.k., podczas gdy zarzuty i ich uzasadnienie dotyczą w istocie treści art. 270 k.k. Trybunał Konstytucyjny w niniejszym składzie podziela pogląd wyrażony w postanowieniach z: 7 kwietnia 2009 r., Ts 4/08 (OTK ZU nr 2/B/2010, poz. 76) i 22 września 2010 r., Ts 23/10 (OTK ZU nr 1/B/2012, poz. 59), zgodnie z którym to „nie zaskarżony przepis [art. 49 § 1 k.p.k.], lecz przepisy kodeksu karnego, a zatem przepisy o charakterze materialnym, określają przedmiot ochrony prawnokarnej. Przepisy te wskazują zarówno na chronione dobra prawne, jak też zakres zachowań zabronionych. Decydują o przyznaniu w konkretnej sprawie statusu pokrzywdzonego. Zatem to w przepisach kodeksu karnego poszukiwać należy odpowiedzi na pytanie, czy w związku z zarzutem popełnienia konkretnego przestępstwa osoba fizyczna albo prawna uzyskuje status pokrzywdzonego”.
Skarżący nie nabył statusu pokrzywdzonego ze względu na treść art. 270 k.k., która wyłącza z kręgu osób pokrzywdzonych przestępstwem osoby fizyczne, w tym skarżącego. Sam skarżący stwierdza, że dobro prawne chronione w tym przepisie (art. 270 k.k.), tj. pewność obrotu, doznało uszczerbku, ponieważ „umowa została »wpuszczona« w obieg”. Trybunał zwraca również uwagę, że oba sądy orzekające w sprawie skarżącego przy ustaleniu, czy skarżący był osobą uprawnioną do wniesienia zażalenia na postanowienie o umorzeniu dochodzenia, odwoływały się do art. 270 k.k. Zarzuty wskazane w skardze mogłyby być zatem przedmiotem kontroli w zakresie art. 270 k.k. Zaskarżenie samego tylko art. 49 § 1 k.p.k. uniemożliwia jednak merytoryczne rozpoznanie skargi. Trybunał Konstytucyjny jest bowiem związany zakresem i podstawą zaskarżenia – są to elementy konstrukcyjne skargi konstytucyjnej, które nie podlegają sanowaniu w drodze wezwania do uzupełnienia braków formalnych. Powyższe przesądziło o niedopuszczalności rozpoznania skargi konstytucyjnej.
Ponadto, Trybunał zauważa, że zarzut skarżącego sprowadza się zasadniczo do pozbawienia go prawa do sądu. Prawo do sądu jest ujęte w dwóch artykułach Konstytucji: w sposób pozytywny w art. 45 ust. 1 Konstytucji i negatywny w art. 77 ust. 2 Konstytucji. Nie oznacza to jednak, że ten ostatni przepis – jako zakresowo węższy – jest zbędny. Art. 77 ust. 2 Konstytucji, zawierając zakaz zamykania drogi sądowej do dochodzenia naruszonych wolności i praw, wyznacza zakres dopuszczalnych ograniczeń prawa do sądu. W związku z powyższym oba przepisy łącznie wyrażają materialną treść prawa do sądu prawa.
Prawo do sądu należy jednakże rozumieć inaczej na gruncie spraw cywilnych, a inaczej karnych. W sprawach cywilnych oznacza ono prawo do zainicjowania postępowania przed sądem. W sprawach karnych prawo do sądu odnosi się do oskarżonego. To on ma prawo do tego, aby jego sprawę rozpoznał niezawisły i bezstronny sąd przy zachowaniu elementarnych gwarancji procesowych. Nie sposób oczywiście negować interesu pokrzywdzonego w doprowadzeniu do merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy podrobienia dokumentu. Jednakże interes ten nie jest tożsamy z istnieniem zagwarantowanego w Konstytucji prawa podmiotowego do inicjowania postępowania sądowego w zakresie przestępstw ściganych z oskarżenia publicznego. Prawo takie nie wynika z konstytucyjnego prawa do sądu (zob. wyroki TK z: 2 kwietnia 2001 r., SK 10/00, OTK ZU nr 3/2001, poz. 52; 15 czerwca 2004 r., SK 43/03, OTK ZU nr 6/A/2004, poz. 58; 25 września 2012 r., SK 28/10, OTK ZU nr 8/A/2012, poz. 96). Należy podkreślić, że organami powołanymi do ścigania przestępstw publicznoskargowych są organy prowadzące postępowanie przygotowawcze, w szczególności prokurator, policja i inne organy, którym przysługują uprawnienia policji. Oskarżycielem publicznym przed wszystkimi sądami jest prokurator. W sprawie z oskarżenia publicznego sprawa karna staje się dla pokrzywdzonego sprawą w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji dopiero po wszczęciu postępowania przed sądem przez uprawnionego oskarżyciela.
Ponadto, w rozpatrywanej skardze art. 78 Konstytucji należy uznać za nieadekwatny wzorzec kontroli kwestionowanego przepisu. Pozbawiona możliwości uruchomienia procedury służącej weryfikacji pierwszoinstancyjnych rozstrzygnięć może być tylko osoba, która formalnie została dopuszczona do udziału w tym postępowaniu (zob. L. Garlicki, komentarz do art. 78 Konstytucji, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. L. Garlicki, t. 5, Warszawa 2007, s. 4). Należy również podkreślić, że postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego przeciwko osobom trzecim nie rozstrzygało o prawach i obowiązkach skarżącego.
Trybunał przypomina także – odnośnie do podniesionego przez skarżącego zarzutu niejasności i niedookreśloności zaskarżonego przepisu – że art. 2 Konstytucji nie może stanowić samoistnej przesłanki stwierdzenia niezgodności przepisu z Konstytucją w postępowaniu ze skargi konstytucyjnej (zob. wydane w pełnym składzie postanowienie TK z 23 stycznia 2002 r., Ts 105/00, OTK ZU nr 1/B/2002, poz. 60, a także postanowienie TK z 23 stycznia 2002 r., SK 13/01, OTK ZU nr 1/A/2002, poz. 9).

Z powyższych względów, na podstawie art. 79 ust. 1 Konstytucji w zw. z art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK Trybunał Konstytucyjny odmówił nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu.