Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 16 marca 2006 r.

Sąd Apelacyjny w Katowicach w II Wydziale Karnym w składzie:

przy udziale Prokuratora Prok. Apel. Jolanty Cykowskiej

po rozpoznaniu w dniu 16 marca 2006 r. sprawy wnioskodawców

M. S., T. S., G. S.

i K. W.

- o odszkodowanie i zadośćuczynienie -

na skutek apelacji prokuratora

od wyroku Sądu Okręgowego w Katowicach

z dnia 26 października 2005 r. sygn. akt. V Ko 10/05

1.  utrzymuje w mocy zaskarżony wyrok,

2.  kosztami postępowania odwoławczego obciąża Skarb Państwa.

Sygn. akt II AKa 61/06

UZASADNIENIE

Wyrokiem z dnia 26 października 2005r. Sąd Okręgowy w Katowicach zasądził od Skarbu Państwa na rzecz wnioskodawców M. S., T. S., G. S.i K. W.kwoty po 9 600 zł tytułem zadośćuczynienia za represjonowanie A. S.i oddalił wnioski w pozostałym zakresie.

Apelację od tego wyroku wniósł prokurator na niekorzyść M. S. i na korzyść pozostałych wnioskodawców.

Zarzucił wyrokowi:

-

obrazę prawa materialnego, a to art. 8 ust.1 i 2a ustawy z dnia 23 lutego 1991r.
o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego poprzez niesłuszne uznanie, iż M. S.jest osobą uprawnioną , w myśl powołanego przepisu, do żądania zadośćuczynienia za represjonowanie A. S.pomimo ustalenia, że A. S.poślubił M. S.pozostając już w związku małżeńskim z G. S.,

-

obrazę przepisów postępowania mającą wpływ na treść wyroku , a to art. 424 § 2 k.p.k. poprzez niewyjaśnienie dlaczego sąd uznał , że w świetle art. 5 k.c. M. S.jest osobą uprawnioną do otrzymania zadośćuczynienia po zmarłym A. S.pomimo ustalenia, że według przepisów obowiązujących zarówno w chwili zawarcia małżeństwa jak i w chwili wydania wyroku związek ten był związkiem bigamicznym , a brak stosownego uzasadnienia uniemożliwia ocenę wyroku w tym zakresie.

Wniósł zatem o zmianę zaskarżonego wyroku przez oddalenie wniosku M. S. i podzielenie między pozostałych uprawnionych kwoty zasądzonej na rzecz M. S..

Apelację ocenić należało jako bezzasadną.

Wbrew zdaniu skarżącego trafnie Sąd Okręgowy przyjął, że osobą uprawnioną do otrzymania odszkodowania na podstawie przepisu art. 8 ust.1 i 2a ustawy z dnia 23 lutego 1991r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego jest i wnioskodawczyni M. S.– małżonka bigamiczna zmarłego w 1989r. represjonowanego A. S..

Uzupełniając argumenty powołane przez Sąd I instancji w uzasadnieniu zaskarżonego zauważyć trzeba, że zasadnicze znaczenie dla określenia, czy M. S. jest osobą uprawnioną do zadośćuczynienia, czy też taką osobą nie jest, ma ustalenie statusu prawnego jej małżeństwa bigamicznego w świetle unormowań prawa rodzinnego.

Otóż związek ten, aczkolwiek zawarty mimo podstawy do jego unieważnienia określonej w art. 13 k.r. i op., nie jest małżeństwem nieistniejącym (matrimonium non existens), albowiem za taki uznawany jest związek zawarty wbrew przesłankom wymienionym w art. 1 § 1 i 2 k.r. i op.

Zatem małżeństwo bigamiczne rodzi wszelkie skutki „ważnego” związku małżeńskiego, aż do chwili uprawomocnienia wyroku orzekającego jego unieważnienie – por. J. St. Piątkowski w: System prawa rodzinnego i opiekuńczego, Część 1, Ossolineum 1985, str.205-206; R. A. Stefański, Przestępstwo bigamii, Prok. i Pr. 1999, 10, str.57; S. Giżowska – Szarek, Przestępstwo bigamii, Prok. i Pr. 2005, 12, str.82.

Małżeństwo M. S.z A. S.nie zostało unieważnione, albowiem żadna z osób uprawionych nie złożyła odpowiedniego wniosku – k.106-108, wniosku takiego nie wniósł również właściwy prokurator – k.101.

Na marginesie zaznaczyć wypada, że ewentualny wyrok unieważniający skutki majątkowe wywarłby dopiero od chwili jego wydania – por. Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy , Komentarz, W-wa 2006, str.108.

Skoro więc małżeństwo M.i A. S.trwało aż do śmierci represjonowanego, tym samym wnioskodawczyni M. S.– jako małżonka represjonowanego – nabyła uprawnienia do roszczenia z art. 8 ust.1 i 2a ustawy z dnia
23 lutego 1991r.

Nie ma przy tym podstaw do przyjęcia, że takie uprawnienia nie przysługują wnioskodawczyni z powodu bigamicznego charakteru jej związku małżeńskiego.

Jak to już bowiem wyżej wskazano, taki związek małżeński – do czasu jego unieważnienia – rodzi wszelkie skutki „ważnego” związku, przy czym na gruncie ustawy z dnia 23 lutego 1991r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego brak jest szczególnych zapisów, które nakazywałyby w zakresie określonych w niej roszczeń traktować małżonka bigamicznego odmiennie, niźli to regulują zaprezentowane wcześniej unormowania prawa rodzinnego.

Nie można przy tym pomijać konkretnych celów ustawy lutowej, wśród których jest i zrekompensowanie osobom bliskim represjonowanemu – w razie jego śmierci - cierpień jakie były jego udziałem.

I chociaż wykładnia gramatyczna normy art. 8 ust.1 ustawy lutowej, w której mowa jest o małżonku represjonowanego, prowadzi do wniosku, że odpowiednie roszczenie przysługuje tylko jednemu małżonkowi, to jednak dokonując całościowo interpretacji tejże ustawy nie można pomijać i wykładni celowościowej, wskazującej właśnie na potrzebę rekompensaty osobom najbliższym represjonowanemu.

Błędne byłoby zatem poprzestanie na jedynie gramatycznej wykładni unormowań zawartych w ustawie lutowej i interpretowanie ich w oderwaniu od celów, jakie legły u podstaw uchwalenia tej ustawy.

Z tych względów jako niezasadny ocenić należało ten zarzut skarżącego, który dotyczył obrazy prawa materialnego, jakiego miał się dopuścić sąd orzekający uznając M. S. za osobę uprawnioną do zadośćuczynienia z art. 8 ust.1 i 2a powołanej ustawy z dnia 23 lutego 1991r.

Przechodząc do drugiego z zarzutów apelacji wskazać od razu należy, że przepis
art. 5 k.c. nie jest źródłem powstania praw podmiotowych ( por. między innymi K.Piasecki
w: Kodeks Cywilny. Księga pierwsza. Część ogólna. Komentarz. Zakamycze 2003, teza 23 komentarza do art. 5 k.c.), zatem nie było trafne przyjęcie przez sąd orzekający, że norma ta uzasadnia istnienie roszczenia M. S. - k.259.

Jak to już bowiem wskazano, roszczenie wnioskodawczyni wynika z powołanej ustawy z dnia 23 lutego 1991r., zaś zasady współżycia społecznego mogą mieć znaczenie w tym sensie, czy korzystanie przez M. S. z jej uprawnień nie byłoby z nimi sprzeczne z racji bigamicznego charakteru jej związku małżeńskiego, a nie jako źródło powstania jej uprawnień, jak to nietrafnie ujął sąd orzekający w motywach swego wyroku, bliżej zresztą – na co słusznie zwrócił uwagę skarżący – nie uzasadniając swego stanowiska w tym zakresie.

Uchybienie to nie mogło mieć jednak wpływu na rozstrzygnięcie w przedmiotowej sprawie, albowiem zasadnicze znaczenie miało ustalenie statusu prawnego związku małżeńskiego wnioskodawczyni w świetle unormowań prawa rodzinnego, co zostało powyżej przedstawione.

Ujmując natomiast problem zasad współżycia społecznego z właściwej strony, a mianowicie rozważając , czy korzystanie przez wnioskodawczynię M. S. z jej uprawnień jako małżonki przy dochodzeniu roszczenia z art. 8 ust.1 i 2a powołanej ustawy z dnia 23 lutego 1991r. nie jest sprzeczne z tymi zasadami, mając na względzie całokształt okoliczności tej konkretnej sprawy uznać należało, że norma art. 5 k.c. nie ma w niej zastosowania.

Okoliczności, związane z długoletnim związkiem małżeńskim M.i A. S., początku którego nie sposób rozpatrywać w oderwaniu od szczególnych czasów i warunków w jakich został on zawarty - na które to okoliczności zwrócił uwagę Sąd Okręgowy - sprzeciwiają się wnioskowi, aby korzystanie przez wnioskodawczynię z uprawnień wynikających z art. 8 ust.1 i 2a ustawy z dnia 23 lutego 1991r. było sprzeczne z zasadami współżycia społecznego – art. 5 k.c.

Postępowanie karne przeciwko A. S.bigamię z art. 197 kk

z 1932r. zostało umorzone na podstawie ustawy z dnia 27 kwietnia 1956r. o amnestii

i okoliczność ta , aczkolwiek nie bezpośrednio, także wpłynąć musi na ocenę postępowania samej wnioskodawczyni.

Nie można wszak zapomnieć, że zawarcie związku małżeńskiego umożliwiło A. S.powrót do kraju wraz ze swym synem – urodzonym w (...)r. oraz matką tego dziecka– wnioskodawczynią M. S., co biorąc pod uwagę sytuację panującą w latach 50 – tych XX wieku w b.ZSRR nie byłoby możliwe, gdyby te osoby nie zawarły formalnego związku.

Nie tracąc zatem z pola widzenia negatywnych skutków, jakie ten związek wywołał wobec pierwszego małżeństwa A. S., nie można pomijać ówczesnych realiów politycznych, które rzutowały na losy rodzin represjonowanych, stawiając ich przed koniecznością podejmowania trudnych decyzji i wyborów.

Powołane przez skarżącego liczne orzeczenia Sądu Najwyższego, w których prezentowano spójnie pogląd, że w sprawach o unieważnienie małżeństwa z powodu bigamii art. 5 k.c. nie może mieć zastosowania bez względu na to, jakie skutki wywoła unieważnienie w sferze interesów współmałżonka ( między innymi wyrok S.N. z dnia 13 kwietnia 1973r.,
II CR 106/73; wyrok z dnia 14 stycznia 1971, II CR 601/70), nie mogą mieć bezpośredniego i prostego odniesienia do realiów rozpatrywanej sprawy, której przedmiotem jest rozstrzygnięcie dotyczące konkretnego roszczenia wynikającego z ustawy lutowej, a nie ogólna kwestia unieważnienia związku małżeńskiego.

Aby uniknąć ewentualnych nieporozumień podkreślić należy, że przyjęcie zasadności wniosku M. S. nie oznacza aprobaty dla małżeństwa bigamicznego, lecz uznanie, że skoro związek ten nie został unieważniony, brak jest – w tej konkretnej sprawie - podstaw do odrzucenia zgłoszonego roszczenia dotyczącego jednostkowego uprawnienia, wynikającego z art. 8 ust.1 i 2a ustawy z dnia 23 lutego 1991r.

Odnośnie dalszych argumentów skarżącego przedstawionych w uzasadnieniu apelacji podnieść jeszcze raz trzeba, że małżeństwo M.i A. S.nie zostało do tej pory unieważnione, trwało ono zatem do chwili śmierci A. S., stąd też chybione są racje apelacji przywołujące te orzeczenia judykatury, w których mowa jest o braku uprawnień do zgłoszenia roszczeń z ustawy lutowej po stronie osób, których małżeństwo ustało przed śmiercią represjonowanego.

Z wymienionych względów , dostrzegając braki w części motywacyjnej wyroku Sądu I instancji, które jednak nie mogły mieć wpływu na treść tegoż orzeczenia, zaskarżony wyrok należało utrzymać w mocy.

O kosztach postępowania orzeczono na zasadzie art. 13 ustawy z dnia 23 lutego 1991r.