Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 7 marca 2013 r.

Sąd Apelacyjny w Gdańsku II Wydział Karny

w składzie:

Przewodniczący: SSA Jacek Pietrzak

Sędziowie: SSA Witold Kuczorski

SSO del. Alina Miłosz-Kloczkowska (spr.)

Protokolant: st. sekretarz sądowy Aleksandra Konkol

przy udziale Prokuratora Prokuratury Apelacyjnej w Gdańsku Janusza Krajewskiego

po rozpoznaniu w dniu 7 marca 2013 r.

sprawy

R. R.

o odszkodowanie i zadośćuczynienie

na skutek apelacji wniesionej przez pełnomocnika wnioskodawcy

od wyroku Sądu Okręgowego w Bydgoszczy

z dnia 12 grudnia 2012 r., sygn. akt III Ko 329/12

I.  utrzymuje w mocy zaskarżony wyrok, uznając apelację pełnomocnika wnioskodawcy za oczywiście bezzasadną;

II.  zasądza od Skarbu Państwa na rzecz adw. J. M. - Kancelaria Adwokacka w B. kwotę 147,60 (sto czterdzieści siedem złotych 60/100) złotych brutto tytułem pomocy prawnej udzielonej z urzędu wnioskodawcy w postępowaniu odwoławczym;

III. kosztami postępowania odwoławczego obciąża Skarb Państwa.

UZASADNIENIE

R. R. wniósł o zasądzenie od Skarbu Państwa odszkodowania tytułem nieuzasadnionego przebywania w Areszcie Śledczym w B. w okresie od 22.06.1989r. do 04.04.1990r. na podstawie Kodeksu Karnego z 1969r. – art. 208 w sprawie o sygn. akt 5 Ds. 402/89 – kwoty 500.000zł.

Jako podstawę roszczenia wskazał Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności po nowelizacji przez Protokół nr 4, 6, 7, 12, 13.

Przywołał też:

- art. 5 – prawo człowieka do wolności i bezpieczeństwa osobistego,

pkt 5 – każdy kto został pokrzywdzony przez niezgodne z treścią tego artykułu: zatrzymanie lub aresztowanie ma prawo do odszkodowania

- art. 41 słuszne zadośćuczynienie

1.  o zasądzenie zadośćuczynienia za niepoliczalne krzywdy moralne i psychiczne w wysokości 500 000 tys. Zł na rzecz powoda wraz z odsetkami od dnia wydania prawomocnego wyroku,

2.  o zasądzenie od pozwanego na rzecz Domu Dziecka w B. 10 % kwoty tytułem kary umownej wraz z odsetkami od dnia wydania prawomocnego wyroku,

3.  obciążenie pozwanego kosztami postepowania w całości,

4.  nadanie wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności,

5.  przeprowadzenia postępowania również bez obecności stron, zastępców, lub osób przysposobionych gdyż zachodzi obawa niestawiennictwa lub inne zabiegi terminologiczne stosowane przez pozwanego celem tamowania biegu sprawy,

6.  wydanie wyroku zaocznego w razie zaistnienia przesłanek z art. 339 k.p.c.

7.  zwolnienie powoda z wniesienia wpisu zgodnie z załączonym wnioskiem.

W uzasadnieniu wnioskodawca wskazał, iż w dniu 22.06.1989r. został zatrzymany na podstawie pomówień niewiarygodnych świadków i został mu przedstawiony zarzut z art. 208 k.k. z 1969r. Został osadzony w Areszcie Śledczym w B., gdzie w trakcie przesłuchiwania znęcano się nad nim w celu wymuszenia przyznania się do winy. Warunki panujące w areszcie i znęcanie się nad nim spowodowały, iż zaczął nałogowo palić papierosy. Mimo, iż ówczesne przepisy zezwalały na pobyt w Areszcie Śledczym Komendy Wojewódzkiej Policji przy ul. (...) w B. przez okres maksymalnie 14 dni, w jego przypadku okres ten wydłużony został do około 2 miesięcy. Krótko po przewiezieniu go do innej jednostki Areszt ten został zlikwidowany ze względów humanitarnych. W okresie pobytu w areszcie od 22.06.1989r. do 04.04.1990r. wysyłał listy do różnych instytucji państwowych ze skargą dotyczącą bezpodstawnego zatrzymania.

Wskazał, iż w tym czasie, gdy został zatrzymany był taksówkarzem prowadzącym własną działalność gospodarczą, a wobec tego, iż w tym czasie nie miał rodziny, mógł w całości poświęcić się pracy, a dzięki temu uzyskiwać wyższe zarobki.

W dniu 04.04.1990r. toczące się przeciwko niemu postępowanie zostało umorzone, a świadkowie, którzy go pomawiali zostali skazani prawomocnymi wyrokami za składanie fałszywych zeznań. Mimo to, jego opinia wśród rodziny i przyjaciół została bezpodstawnie zepsuta.

Zaznaczył, iż odszkodowanie zrekompensuje mu poniesione w trakcie pobytu w areszcie straty finansowe, moralne, psychiczne, których doznał.

Wnioskodawca wskazał nadto, iż obecnie odbywa karę pozbawienia wolności do dnia 3.12.2013r. wobec czego wnosi o umorzenie kosztów postępowania.

Załączył nadto Informację o pobytach i orzeczeniach oraz Informację o osobie z Krajowego Rejestru Karnego, z których wynika, iż pozostawał tymczasowo aresztowanym w sprawie 5 Ds. 402/89 w okresie od dnia 22 czerwca 1989r. do dnia 4 kwietnia 1990r.

Następnie:

- w sprawie XVIK 1333/06 Sądu Rejonowego w Bydgoszczy odbywał karę roku pozbawienia wolności orzeczoną wyrokiem z dnia 7 listopada 2006r. za czyn z art. 178 a § 1 k.k. i z art. 244 k.k. w okresie od 10 października 2007r. do 21 kwietnia 2008r. – został zwolniony warunkowo z okresem próby do dnia 21 kwietnia 2010r.,

- w sprawie XVIK 3193/08 Sądu Rejonowego w Bydgoszczy wyrokiem z dnia 21 grudnia 2009r. skazany został na karę łączną roku pozbawienia wolności za czyny z art. 190 § 1 k.k., z art. 238 i z art. 286 § 1 k.k. – postanowieniem Sądu Rejonowego w Bydgoszczy z dnia 16 lutego 2012 r. zarządzono wykonanie kary.

- w sprawie o sygn. akt IIIK 685/09 Sądu Rejonowego w Bydgoszczy wyrokiem z dnia 21 września 2010r. orzeczono wobec niego karę 4 miesięcy pozbawienia wolności za czyn z art. 190 § 1 k.k. w zw. z art. 12 k.k. – wykonanie tej kary zawieszono warunkowo na okres próby wnoszący 3 lata,

- w sprawie o sygn. akt IIK 512/11 Sądu Rejonowego w Nakle Nad Notecią wyrokiem z dnia 27 października 2011r. orzeczono wobec niego karę roku i 6 miesięcy za czyn z art. 13 § 1 k.k. w zw. z art. 282 k.k. – wykonanie tej kary zawieszono warunkowo na okres próby wynoszący 4 lata,

- w sprawie IVK 661/11 Sądu Rejonowego w Bydgoszczy wyrokiem z dnia 8 grudnia 2011r. orzeczono wobec niego karę 2 lat pozbawienia wolności za czyn z art. 13 § 1 k.k. w zw. z art. 282 k.k. – wykonanie kary zawieszono warunkowo na okres wynoszący 5 lat,

- w sprawie o sygn. akt IIK 682/11 Sądu Rejonowego w Bydgoszczy wyrokiem z dnia 28 grudnia 2011r. orzeczono wobec niego za czyn z art. 13 § 1 k.k. w zw. z art. 282 k.k. karę roku i 10 miesięcy pozbawienia wolności – wykonanie kary zawieszono warunkowo na okres próby wynoszący 5 lat.

Z Informacji o pobytach i orzeczeniach wynika ponadto, iż w sprawie Sądu Rejonowego w Bydgoszczy o sygn. akt IIIK 79/12 wydany został wyrok łączny obejmujący skazania wyrokami w sprawach XVI K 3193/08 pkt 1 i 2 oraz IIIK 685/09 – wymierzono karę łączną 8 miesięcy pozbawienia wolności, którą R. R. odbywał w okresie od 4 maja 2012 r. do 15 grudnia 2012 r. oraz w II punkcie skazania wyrokami w sprawach XVIK 1333/06 i XVIK 3193/08 pkt 3 – wymierzono karę łączną roku i 6 miesięcy pozbawienia wolności – po zaliczeniu na poczet tej kary okresu od dnia 10 października 2007r. do dnia 21 kwietnia 2008r. kara ta odbywana jest w okresie od 15 grudnia 2012r do 3 grudnia 2013r.

Wyrokiem z dnia 12 grudnia 2012 r. Sąd Okręgowy w Bydgoszczy w sprawie o sygn. akt IIIKo 329/12 na podstawie art. 555 k.p.k. wniosek oddalił, kosztami postępowania obciążając Skarb Państwa.

Apelację od wyroku wywiódł pełnomocnik wnioskodawcy. Na zasadzie art. 427 § 2 i 438 pkt 2 i 3 k.p.k. zarzucił wyrokowi:

1.  obrazę przepisów postępowania mającą wpływ na treść orzeczenia, a konkretnie przepisów art. 9 k.p.k. oraz art. 5 k.c. poprzez obciążenie wnioskodawcy występującego bez profesjonalnego pełnomocnika obowiązkiem wskazania jakie konkretnie zasady współżycia społecznego zostały naruszone w wyniku podniesienia przez oskarżyciela publicznego zarzutu przedawnienia roszczenia o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne tymczasowe aresztowanie;

2.  błąd w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę orzeczenia mający wpływ na jego treść poprzez ustalenie, iż podniesienie przez prokuratora zarzutu przedawnienia roszczenia wnioskodawcy nie jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego w rozumieniu dyspozycji przepisu art. 5 k.c.

Powołując się na powyższe pełnomocnik wnioskodawcy wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez uznanie roszczenia o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie R. R. we wnioskowanej przez wnioskodawcę wysokości, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja pełnomocnika wnioskodawcy, jako bezzasadna w stopniu oczywistym na uwzględnienie nie zasługiwała.

W pierwszej kolejności, przystępując do rozważań nad treścią apelacji wskazać należy, iż nie budzi także po stronie Sądu Apelacyjnego żadnych wątpliwości kwestia, iż tymczasowe aresztowanie wnioskodawcy R. R. w okresie od 22 czerwca 1989r. do 4 kwietnia 1990r. w sprawie 5 Ds. 402/89, zakończonej prawomocnym wyrokiem uniewinniającym wnioskodawcę Sądu Rejonowego w Bydgoszczy z dnia 23 października 1990 roku było niewątpliwie niesłusznym – w rozumieniu art. 552 § 4 k.p.k. Tę kwestię akcentował Sąd Okręgowy w treści uzasadnienia wyroku, a z wywodami przedstawionymi w tym przedmiocie w pełni zgodził się także autor apelacji. Ocena ta w pełni znajduje akceptację po stronie Sądu Apelacyjnego.

Nie budzi również wątpliwości Sądu odwoławczego, że stwierdzenie owego niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania uprawnia do dochodzenia od Skarbu Państwa odszkodowania za poniesioną szkodę oraz zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Jednocześnie jednak skuteczne dochodzenie w/w roszczeń możliwe jest wyłącznie w terminie przewidzianym w art. 555 k.p.k., a to w ciągu roku od daty uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, jeśli osoba była niesłusznie tymczasowo aresztowana. Termin ten ma charakter prekluzyjny, a podniesienie przez drugą stronę postępowania, czyli prokuratora zarzutu przedawniania roszczenia skutkować musi oddaleniem wniosku, chyba że zachodzą podstawy do zastosowania art. 5 k.c. z uwagi na sprzeczność podniesionego zarzutu przedawnienia z klauzulą generalną społeczno- gospodarczego przeznaczenia prawa, czy też zasad współżycia społecznego. Za utrwalony uznać należy bowiem pogląd, iż zgłoszenie zarzutu przedawnienia, a zatem skorzystanie z prawa uchylenia się od odpowiedzialności wskutek upływu czasu podlega ocenie pod kątem zgodności ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa lub zasadami współżycia społecznego (art. 5 k.c.). W wyjątkowych bowiem przypadkach sąd może posłużyć się przy ocenie podniesionego zarzutu przedawnienia treścią art. 5 k.c., jednakże stosując powołany przepis trzeba mieć oczywiście na względzie jego szczególny charakter wynikający z użycia w nim klauzul generalnych. Przepis ten może w wyjątkowych przypadkach rozwiązywać kolizję wartości przejawiającej się w pewności stosunków prawnych, chronionej instytucją przedawnienia, oraz wartości, jaką stanowi prawo pokrzywdzonego do uzyskania ochrony prawnej naruszonego dobra. Z tej też przyczyny dla oceny, czy podniesiony zarzut przedawnienia nie nosi znamion nadużycia prawa, konieczne jest rozważenie charakteru dochodzonego roszczenia, przyczyn opóźnienia i jego nienadmierności. (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 kwietnia 2003 r. I CKN 204/2001).

Przechodząc do właściwych rozważań zwrócić należy uwagę, iż w rozpoznawanej sprawie wyrok uniewinniający wydany w sprawie III K 504/89 Sądu Rejonowego w Bydgoszczy uprawomocnił się wobec R. R. w dniu 13 grudnia 1990 roku. Roczny termin przedawnienia z art. 555 k.p.k. upłynął zatem w dniu 13 grudnia 1991 roku. Słusznie więc podniesiony został zarzut przedawnienia roszczenia wnioskodawcy. Rzeczą Sądu orzekającego w niniejszej sprawie było zatem ustalenie, czy zarzut ten nie jest sprzeczny ze znajdującą zastosowanie w tego rodzaju sprawach klauzulą generalną pod postacią zasad współżycia społecznego.

W tym kontekście Sąd Apelacyjny podziela stanowisko Sądu pierwszej instancji, iż brak jest w niniejszej sprawie jakichkolwiek podstaw ku temu, by uznać, iż skorzystanie przez prokuratora z zarzutu przedawnienia było sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Nie są zasadne podniesione w apelacji zarzuty obrazy przepisów postępowania, a w konsekwencji powyższego i zarzuty błędu w ustaleniach faktycznych, które mają na celu wykazanie, iż wnioski Sądu Okręgowego co do bezzasadności zastosowania art. 5 k.c. są błędne. Jak już wskazano powyżej przepis art. 5 k.c. może w wyjątkowych przypadkach rozwiązywać kolizję wartości przejawiającej się w pewności stosunków prawnych, chronionej instytucją przedawnienia, oraz wartości, jaką stanowi prawo pokrzywdzonego do uzyskania ochrony prawnej naruszonego dobra. Z tej też przyczyny dla oceny, czy podniesiony zarzut przedawnienia nie nosi znamion nadużycia prawa, konieczne jest rozważenie charakteru dochodzonego roszczenia, przyczyn opóźnienia i jego nienadmierności. Wbrew zarzutom apelacji prawidłowo Sąd pierwszej instancji ocenił wskazane wyżej okoliczności, badając uprzednio okres i przyczyny zaistniałego opóźnienia w złożeniu żądania. Na aprobatę zasługuje ustalenie, iż wniosek R. R. wpłynął w dniu 27 sierpnia 2012 roku, a zatem po upływie 22 lat od uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie (13 grudnia 1990 roku). Wnioskodawca przyznał, iż przez cały ten okres nie wiedział, iż może z takim roszczeniem wystąpić. W międzyczasie przebywał w zakładzie karnym (od 2007 roku), gdzie w 2012 roku dowiedział się o możliwości dochodzenia roszczeń od Skarbu Państwa. Niewątpliwie słuszne jest uznanie Sądu, iż argument w zakresie nieznajomości przepisów nie może stanowić wystarczającej podstawy do uznania, iż zachodzą okoliczności do zastosowania art. 5 k.c. W szczególności wnioskodawca nie wskazywał, iż po opuszczeniu aresztu w dniu 4 kwietnia 1990 roku istniały jakiekolwiek obiektywne powody ku temu, aby nie mógł zgłosić wniosku o odszkodowanie w terminie. Wbrew twierdzeniom pełnomocnika wnioskodawcy R. R. nie jest też obecnie osobą starszą (52 lata), a w roku 1990 miał 29 lat, stąd też i jego wiek nie uzasadnia ewentualnej niedbałości w terminowym dochodzeniu roszczenia. Zwrócić należy uwagę, co i również podnosił Sąd Okręgowy, że w toku postępowania w sprawie III K 504/89 wnioskodawca miał obrońcę z wyboru, od którego wymaga się – jako od podmiotu profesjonalnego - należytej staranności w pełnieniu funkcji i co niewątpliwie wskazuje, że interesy wnioskodawcy winny być reprezentowane w sposób prawidłowy. Z akt sprawy III K 504/89 wynika, iż obrońca R. R. podejmował wszystkie niezbędne dla obrony praw oskarżonego czynności procesowe, obecny był na każdym terminie rozprawy i wobec uniewinnienia R. R., mógł wskazać ewentualne dalsze kroki w celu dochodzenia roszczeń odszkodowawczych. W szczególności na uwzględnienie nie zasługuje twierdzenie pełnomocnika wnioskodawcy, iż w latach 90- tych XX wieku demokracja polska dopiero wzrastała, wobec czego niewiele osób zdawało sobie sprawę, że może dochodzić zadośćuczynienia za błędy organów władzy. Zwrócić należy bowiem uwagę, iż kodeks karny z 1969 roku, obowiązujący do końca 1997 roku kształtował w sposób podobny instytucję odszkodowania za niesłuszne tymczasowe aresztowanie, jak obecnie obowiązujący kodeks karny z 1997 roku, przyjmując również roczny okres przedawnienia (art. 489 pkt 2 dk.k.). Dochodzenie roszczeń od Skarbu Państwa było zatem możliwe i w poprzednim ustroju społecznym i na początku kształtowania się obecnego ustroju.

Rozważając okoliczność strat moralnych oraz strat wynagrodzenia poniesionych w okresie tymczasowego aresztowania, zwrócić należy uwagę, iż w swojej relacji złożonej przed Sądem Okręgowym w dniu 13 grudnia 2012 roku wnioskodawca nie wspomina o tym, iż był źle traktowany w zakładzie karnym, a pobyt tam skutkował doznaniem cierpień fizycznych i psychicznych. Podniesione w apelacji twierdzenia o powyższym nie znajdują uzasadnienia w zgromadzonym w sprawie materiale dowodowym. Z kolei stwierdzenie, iż uszczerbku doznały relacje rodzinne i środowiskowe R. R., jest bez wątpienia słuszne, choć doznaje ograniczenia jeśli zważyć, iż wnioskodawca jest osobą wielokrotnie karaną sądownie, od 2007 roku – z przerwami przebywa w zakładzie karnym - i to przede wszystkim te okoliczności mają decydujący wpływ dla postrzegania go w społeczeństwie. Z kolei poniesiony znaczny uszczerbek finansowy w trakcie pozbawienia wolności w roku 1989/1990 nie tylko nie został wykazany, ale i poddany w wątpliwość z uwagi na nieprawdziwe twierdzenia wnioskodawcy o zarobkowaniu w tym okresie w charakterze taksówkarza i związanym z tym wysokim wynagrodzeniu. Zaważyć należy, że R. R. był członkiem Zrzeszenia (...) z tytułu wykonywania usług taksówką osobową od dnia 16 grudnia 1983 roku do dnia 15 listopada 1988 roku, zaś w chwili zatrzymania (w czerwcu 1989 roku) R. R. był zatrudniony w Zakładzie (...) jako murarz (k. 181 akt III K 504/89).

Reasumując, wnioskodawca nie usprawiedliwił w żaden sposób swego opóźnienia - fakt, iż o sprawach odszkodowawczych wytaczanych przeciwko Skarbowi Państwa dowiedział się później, sam w sobie nie usprawiedliwia opóźnienia, a wręcz wskazuje na brak dolegliwości wynikających z poniesionej szkody w okresie wcześniejszym.

Apelacja dotycząca oddalenia wniosku wskutek uwzględnienia zarzutu przedawnienia nie była zatem uzasadniona, a także nie były uzasadnione związane z tym zarzuty nieprzeprowadzenia postępowania dowodowego dotyczącego okresu przedawnionego. Zgromadzony w sprawie materiał dowody pozwalał bowiem na kompletne poczynienie ustaleń w tym zakresie.

Z powyższych względów Sąd Apelacyjny na podstawie art. 437 § 1 k.p.k. utrzymał w mocy zaskarżony wyrok, uznając apelację pełnomocnika wnioskodawcy za oczywiście bezzasadną.

O kosztach postępowania Sąd Apelacyjny orzekł na podstawie art. 554§ 2 k.p.k., zasądzając ponadto od Skarbu Państwa na rzecz pełnomocnika wnioskodawcy wynagrodzenie ustalone na podstawie § 2 ust. 2 i 3 w zw. z § 14 ust. 6 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu.