Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE

Dnia 20 listopada 2013 r.

SĄD OKRĘGOWY W ŁOMŻY I WYDZIAŁ CYWILNY

w składzie:

Przewodniczący: SSO Janusz Wyszyński (spr.)

Sędziowie: SSO Joanna Rawa

SSO Eugeniusz Dąbrowski

Protokolant: Monika Chrzanowska

po rozpoznaniu w dniu 07 listopada 2013 r.

na rozprawie

sprawy z wniosku K. S. (1)

z udziałem S. S. (1), C. K., S. S. (2), K. W. i D. S.

o stwierdzenie nabycia spadku po F. S. i K. S. (2)

na skutek apelacji wnioskodawcy K. S. (1)

od postanowienia Sądu Rejonowego w Łomży VIII Zamiejscowego Wydziału Cywilnego w G.

z dnia 14 maja 2013 r., sygn. akt VIII Ns 61/13

postanawia:

zmienić zaskarżone postanowienie w ten sposób, że w punkcie 1. dodatkowo stwierdzić, że wchodzące w skład spadku po F. S. gospodarstwo rolne na podstawie ustawy nabyli:

- żona K. S. (2) w 2/8 częściach;

- syn K. S. (1) w 2/8 częściach;

- syn S. S. (2) w 2/8 częściach;

- wnuczka K. W. w 1/8 części;

- wnuk D. S. w 1/8 części.

Sygnatura akt I Ca 275/13

UZASADNIENIE

Wnioskodawca K. S. (1) wniósł o stwierdzenie nabycia spadku po F. S. zmarłym w dniu 02 marca 1990 r. w G., ostatnio zamieszkałym w P. gm. G. oraz stwierdzenie nabycia spadku po K. S. (2) zmarłej w dniu 12 lutego 2003 r. w G., ostatnio zamieszkałej w P. gm. G.. Wskazał, że w skład spadku po F. S. wchodzi gospodarstwo rolne.

Postanowieniem z dnia 14 maja 2013 r. wydanym przez Sąd Rejonowy w Łomży VIII Zamiejscowy Wydział Cywilny w G. w sprawie sygn. akt VIII Ns 61/13 stwierdzono, że spadek po F. S. zmarłym dnia 02.03.1990 r. w G. na podstawie ustawy nabyli: żona K. S. (2) w 1/4 części, syn S. S. (2), córka C. K. zd. S., syn K. S. (1) oraz syn S. S. (1) - po 3/20 części oraz wnuk D. S. i wnuczka K. W. - po 3/40 części (punkt 1.) Stwierdzono też, że spadek po K. S. (2) zmarłej dnia 12.02.2003 r. w G. na podstawie ustawy nabyli: syn S. S. (2), córka C. K. zd. S., syn K. S. (1) i syn S. S. (1) - po 1/5 części oraz wnuk D. S. i wnuczka K. W. zd. S. - po 1/10 części (punkt 2).

Sąd ten ustalił, że F. S. ze spadkobierców ustawowych pozostawił po sobie żonę K. S. (2), córkę C. K. oraz synów S. S. (1), K. S. (1) i S. S. (2). Syn A. S. zmarł przed nim - w dniu 31 grudnia 1989 r. i pozostawił po sobie dzieci: syna D. S. oraz córkę K. W.. Podobnie Sąd Rejonowy ustalił, że K. S. (2) ze spadkobierców ustawowych pozostawiła dzieci oraz wnuki wyżej wymienione. Sąd ustalił nadto, że w skład spadku po ww. spadkodawcach nie wchodziło gospodarstwo rolne, nie pozostawili oni testamentów, nikt ze spadkobierców nie składał oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, nikt nie został uznany za niegodnego dziedziczenia.

Mając powyższe ustalenia na uwadze Sąd Rejonowy uznał, że wskazany wyżej krąg spadkobierców po każdym ze zmarłych oznacza, że udziały przypadające po zmarłym F. S. oraz po zmarłej K. S. (2) kształtują się tak jak w postanowieniu.

W zakresie spornej w sprawie kwestii, czy w skład spadku po zmarłym F. S. wchodziło gospodarstwo rolne Sąd wskazał, że z akt uwłaszczeniowych, aktu własności ziemi i akt księgi wieczystej Kw nr (...) wynika, iż gospodarstwo rolne figurowało jedynie na K. S. (2). Niewątpliwie F. i K. S. (2) w pozostawali w dniu 4 listopada 1971 r. w ustawowej wspólności małżeńskiej, jednakże nie może to przesądzać o automatycznym stwierdzeniu, że gospodarstwo rolne stanowi ich majątek wspólny. Z akt postępowania uwłaszczeniowego wynika bowiem, że F. S. wiedział o ustaleniach w tym postępowaniu poczynionych, a nadto fakt, że nie jest właścicielem gospodarstwa rolnego, potwierdził również składając oświadczenie we wniosku o emeryturę, co miało miejsce jeszcze przed przekazaniem gospodarstwa rolnego przez K. S. (2) na rzecz syna A. S.. Zdaniem Sądu oznacza to, że miał on pełną świadomość tego, że jedyną właścicielką gospodarstwa rolnego była jego żona K. S. (2). Dlatego też Sąd uznał, że w skład spadku po F. S. nie wchodzi gospodarstwo rolne i nie orzekał w tym zakresie.

Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły przepisy art. 931 § 1 i 2 kc i art. 926 § 2 kc, zaś w zakresie rozstrzygnięcia o kosztach postępowania art. 520 § 1 kpc.

Apelację od powyższego orzeczenia złożył wnioskodawca K. S. (1), zaskarżając je w zakresie punktu I. (co sprecyzował na rozprawie apelacyjnej).

Zaskarżonemu orzeczeniu zarzucił:

1. naruszenie prawa materialnego, a mianowicie:

- przepisu art. 32 § 1 k.r.o. w brzmieniu obowiązującym w dniu 17 czerwca 1974 roku (Dz. U. 1964 Nr 9 poz. 69) w związku z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 14 kwietnia 1994 roku w sprawie III CZP 45/94 poprzez niewłaściwą wykładnię, wyrażającą się w przyjęciu, że nabycie gospodarstwa rolnego na podstawie aktu własności ziemi z dnia 17 czerwca 1974 roku nastąpiło do majątku odrębnego K. S. (2), w sytuacji, gdy F. i K. S. (2) pozostawali od dnia 23 lutego 1957 w związku małżeńskim oraz ustawowej wspólności małżeńskiej;

- przepisu art. 59 ust. 1 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych oraz członków ich rodzin (Dz. U. Nr 40 poz. 268) poprzez przyjęcie, iż aktem notarialnym z dnia 4 czerwca 1986 roku Rep. A 1493/86 K. S. (2) skutecznie przeniosła własność gospodarstwa rolnego na syna A. S., w sytuacji, gdy nie była do tego uprawniona;

- przepisu art. 36 § 2 k.r.o. w brzmieniu obowiązującym w dniu 4 czerwca 1986 roku (Dz. U. 1964 Nr 9 poz. 69) poprzez jego niezastosowanie, a co za tym idzie przyjęcie, że rozporządzanie rzeczą wspólną w postaci gospodarstwa rolnego, należącego do obojga małżonków nie wymagało zgody współmałżonka.

2.  naruszenie prawa procesowego, a mianowicie:

- przepisu art. 233 k.p.c. § 1 k.p.c. poprzez dowolną ocenę zebranego w sprawie materiału dowodowego wyrażającą się w przyjęciu za wiarygodne jedynie niektórych dokumentów postępowania uwłaszczeniowego, z całkowitym pominięciem treści dokumentów znajdujących się w aktach rentowych, świadczących o tym, iż zmarły F. S. czuł się współwłaścicielem gospodarstwa rolnego;

- naruszenie przepisu art. 328 § 2 k.p.c. poprzez oparcie rozstrzygnięcia jedynie na wybranych faktach i dowodach, z całkowitym pominięciem przyczyn, dla których Sąd odmówił wiarygodności innym dokumentom, z których wynikało, iż F. S. jest współwłaścicielem gospodarstwa rolnego.

Mając na uwadze powyższe wniósł o:

1.  zmianę zaskarżonego postanowienia poprzez stwierdzenie, ponad stwierdzenie zawarte w postanowieniu w pkt 1, że udział w gospodarstwie rolnym (udział 1/2). wchodzącym w skład spadku po zmarłym w dniu 02 marca 1990 roku F. S., zamieszkałym ostatnio w (...), gmina G., nabyli na podstawie ustawy:

-

żona K. S. (2) w części 2/8

-

syn K. S. (1) w części 2/8

-

syn S. S. (2) w części 2/8

-

wnuczka K. W. w części 1/8

-

wnuk D. S. w części 1/8

2.  ewentualnie uchylenie postanowienia Sądu Rejonowego w Łomży VIII Zamiejscowego Wydziału Cywilnego w G. z dnia 14 maja 2013 r. wydanego w sprawie VIII C 61/13 i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.

Sąd Okręgowy w Łomży zważył co następuje:

Apelacja jako zasadna skutkowała zmianą zaskarżonego postanowienia.

Przede wszystkim wskazać należy, że nabycie własności nieruchomości na podstawie art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. z 1971 r., Nr 27 poz. 250) jest tzw. nabyciem pierwotnym prawa podmiotowego, tj. takim, przy którym nabyte prawo podmiotowe nie jest uzależnione od jakiegokolwiek z już istniejących praw podmiotowych. Przemawia za tym wykładnia werbalna tej normy (nabycie własności z mocy samego prawa). Z pierwotnego charakteru nabycia własności nieruchomości na podstawie wskazanej ustawy wynikają skutki prawne w sferze ustawowej wspólności majątkowej małżeńskiej i są uzależnione wyłącznie od tego, czy uwłaszczony nieformalny nabywca pozostawał w dacie nabycia z mocy prawa własności nieruchomości we wspólności majątkowej małżeńskiej, czy też nie. Jeżeli - jak w rozważanej sprawie - wspólność ta wówczas (w dniu 4 listopada 1971 r.) istniała, to przedmiot uwłaszczenia wchodzi w skład majątku wspólnego obojga małżonków. Wynika to z obowiązującego w dacie uwłaszczenia przepisu art. 32 § 1 k.r.o. statuującego zasadę, że każdy przedmiot majątkowy nabyty w czasie trwania ustawowej wspólności majątkowej małżeńskiej stanowi dorobek małżonków (wyjątki od tej zasady unormowane w art. 33 k.r.o. nie miały tu zastosowania).

Tak więc istnienie ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej w dniu 4 listopada 1971 r. stanowi dostateczną, a zarazem wyczerpującą przyczynę zaliczenia nabytej przez jednego z małżonków nieruchomości do majątku dorobkowego.

Powyższe stanowisko jest ugruntowane w orzecznictwie Sądu Najwyższego. W uchwale z dnia 16 listopada 1987 r. (III CZP 64/87, OSNC 1989/4/62) Sąd Najwyższy stwierdził wprost, że nieruchomość rolna nabyta na podstawie art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 27, poz. 250 ze zm.) przez jedno z małżonków wchodzi w skład majątku wspólnego obojga małżonków, jeżeli w dacie wejścia w życie tej ustawy stosunki majątkowe pomiędzy małżonkami podlegały ustawowej wspólności majątkowej małżeńskiej (por. też uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 14 kwietnia 1994 r., III CZP 45/94, lex nr 9183, Wokanda 1994/8/8, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 września 2002 r., V CKN 1232/00, LEX nr 526923).

Wobec powyższego, mając na uwadze fakt, że w dacie, w której nastąpiło uwłaszczenie K. S. (2) na podstawie art. 1 ust. 1 ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych, między F. i K. małżonkami S. istniał ustrój małżeńskiej wspólności majątkowej (co nie było kwestionowane), własność gospodarstwa rolnego przysługiwała też spadkodawcy F. S., a co za tym idzie gospodarstwo to wchodziło w skład spadku po nim. Przeszkody nie stanowi tu fakt zawarcia w dniu 04 czerwca 1986 r. między K. S. (2) a A. S. umowy przekazania tego gospodarstwa rolnego. K. S. (2), jako że nie była wyłączną właścicielką wspomnianego gospodarstwa rolnego, nie mogła dokonać jego przekazania. Przesłanką przeniesienia własności nieruchomości jest przysługiwanie zbywcy uprawnienia do rozporządzania własnością nieruchomości. Zgodnie z art. 35 krio w czasie trwania wspólności ustawowej żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego. Nie może również rozporządzać ani zobowiązywać się do rozporządzania udziałem, który w razie ustania wspólności przypadnie mu w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku. Zakazy wymienione w tym przepisie są konsekwencją ukształtowania wspólności ustawowej jako bezudziałowej wspólności łącznej trwającej aż do chwili jej ustania. Takie czynności są bezwzględnie nieważne na podstawie art. 58 § 1 k.c. Czynności takie stanowią bowiem obejście przepisów o zakazie podziału majątku wspólnego. Co więcej - jeżeli dla ważności czynności prawnej wymagane jest, aby była ona dokonana w formie aktu notarialnego, to zawsze gdy istnieją podstawy dla stwierdzenia, że czynność taka jest nieważna, niezależnie od tego, czy przyczyną nieważności są tylko uchybienia dotyczące samego aktu notarialnego, czy też wadliwość czynności prawnej, istnieją podstawy do uznania, że zarówno czynność prawna, jak i akt notarialny są nieważne. Żądanie zatem uznania za nieważny aktu notarialnego oznaczać musi tak czy inaczej żądanie uznania, iż zawarta w nim czynność prawna jest nieważna (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 listopada 2004 r., I CK 384/04 LEX nr 303351).

Zaznaczyć też należy, że stan nieważności powstaje z mocy samego prawa ( ipso iure) bez potrzeby zajścia jakichkolwiek dalszych zdarzeń, a w szczególności nie jest konieczne ani oświadczenie strony czynności, ani konstytutywne orzeczenie sądu. Takie ewentualne orzeczenie sądowe stwierdzające nieważność czynności prawnej ma bowiem charakter deklaratoryjny. Nieważność czynności prawnej jest skutkiem powszechnym, tzn. działającym wobec wszystkich ( erga omnes), a stan bezwzględnej nieważności czynności prawnej jest brany pod uwagę z urzędu przez organy stosujące prawo, co też uczynił Sąd Okręgowy.

Zasada, że do dziedziczenia stosuje się przepisy obowiązujące w chwili otwarcia spadku, ma także pełne zastosowanie do dziedziczenia gospodarstw rolnych. Stąd też jeżeli w dacie otwarcia spadku istniały ograniczenia związane z nabywaniem gospodarstw rolnych przez spadkobranie, sąd wydając postanowienie o nabyciu spadku, jest obowiązany je uwzględnić (wyr. SN z dnia 12 sierpnia 2009 r., IV CSK 146/09, Wspólnota 2009, nr (...), s. 29). Wobec powyższego dla ustalenia kręgu osób uprawnionych do dziedziczenia gospodarstwa rolnego wchodzącego w skład spadku po zmarłym F. S. miarodajne są przepisy szczególne o dziedziczeniu gospodarstw rolnych obowiązujące w dacie 02 marca 1990 r. (otwarcie spadku). Zgodnie z obowiązującym wówczas przepisem art. 1059 kc spadkobiercy dziedziczą z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili otwarcia spadku:

1) odpowiadają warunkom wymaganym dla nabycia własności nieruchomości rolnej w drodze przeniesienia własności albo

2) są małoletni bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo

3) są trwale niezdolni do pracy.

Zgodnie natomiast z art. 160 § 1 kc obowiązującym w dacie 02 marca 1990 r. własność nieruchomości rolnej lub jej części może być przeniesiona na rzecz osoby fizycznej tylko wtedy, gdy nabywca: 1) stale pracuje w jakimkolwiek gospodarstwie rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej albo 2) ma kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego.

Oceniając, czy spadkodawcy F. S. spełniali wskazane warunki Sąd Odwoławczy oparł się na materiale dowodowym zgromadzonym na etapie postępowania I – instancyjnego. Wynika z niego, że K. S. (2) oraz K. S. (1) w chwili śmierci F. S. stale pracowali w spadkowym gospodarstwie rolnym, S. S. (2) miał kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego, na co wskazuje świadectwo przyznania tytułu wykwalifikowanego rolnika (k. 37), zaś D. S. i K. W. (przed zawarciem związku małżeńskiego w dniu 07 lipca 2007 r. S.) byli małoletni, czego dowodem są ich akty urodzenia (k. 23, 24). Dlatego też wskazani spadkobiercy są uprawnieni do dziedziczenia gospodarstwa wchodzącego w skład masy spadkowej po zmarłym F. S.. Udziały K. S. (2), K. S. (1) i S. S. (2) są równe i wynoszą po 2/8 części. Taka też część (2/8) przypada łącznie na rzecz D. S. i K. W., jako spadkobierców po A. S., a więc ich udziały wynoszą po 1/8 części.

Pozostali spadkobiercy – C. K. i S. S. (1) - na datę otwarcia spadku po zmarłym F. S. nie byli uprawnieni do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Jak wskazali zainteresowani, żadne z nich nie pracowało stale w gospodarstwie rolnym ani też przy produkcji rolnej, nie pobierali nauki zawodu i nie uczęszczali do szkół. S. S. (1) podał, że z zawodu jest tokarzem, nie ma ukończonej szkoły rolniczej, a w chwili śmierci ojca przebywał na Śląsku (k. 40v). C. K. podała, że z zawodu jest kelnerem i w chwili śmierci ojca pracowała w zawodzie, nie ma ukończonych kursów rolniczych (k. 40v). Nie wykazali oni kwalifikacji do prowadzenia gospodarstwa rolnego, jak też dokumentów wskazujących na ewentualną stałą niezdolność do pracy, nie byli oni w chwili śmierci ojca małoletni (odpis aktu małżeństwa C. K. i odpis aktu urodzenia S. S. (1)).

Wobec powyższego Sąd Okręgowy na mocy art. 386 § 1 kpc w zw. z art. 13 § 2 kpc zmienił zaskarżone postanowienie orzekając jak w sentencji.