Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 11 grudnia 2013 r.

Sąd Okręgowy w Kielcach II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

Przewodniczący: SSO Monika Kośka

Sędziowie: SSO Małgorzata Klesyk

SSO Cezary Klepacz (spr.)

Protokolant: protokolant sądowy Beata Wodecka

po rozpoznaniu w dniu 11 grudnia 2013 r. w Kielcach na rozprawie

sprawy z powództwa C. D., G. D., K. K.

przeciwko A. K. (1), A. K. (2)

o zapłatę

na skutek apelacji pozwanych

od wyroku Sądu Rejonowego w Kielcach

z dnia 28 marca 2013 r. sygn. VII C 242/11

oddala apelację, zasądza solidarnie od A. K. (1) i A. K. (2) na rzecz C. D., G. D. i K. K. po 738 (siedemset trzydzieści osiem) złotych tytułem kosztów postępowania apelacyjnego, przyznaje od Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego w Kielcach na rzecz adwokat A. T. kwotę (...) (dwa tysiące dwieście czternaście) złotych tytułem kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu w postępowaniu apelacyjnym.

Sygn. akt II Ca 1310/13

UZASADNIENIE

Wyrokiem z dnia 28 marca 2013 r., sygn. akt VII C 242/11, Sąd Rejonowy w Kielcach zasądził od A. K. (1) i A. K. (2) solidarnie na rzecz K. K. i C. D. kwoty po 49.998,47 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 28 marca 2013 r. do dnia zapłaty, zaś na rzecz G. D. – kwotę 55.000 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 28 marca 2013 r. do dnia zapłaty; oddalił powództwo w pozostałej części i nie obciążył pozwanych kosztami procesu.

Sąd ten ustalił, że B. D.i G. D.w dniu 4 lipca 2000 r. darowali J. K.i G. K.udział do ¹/3 części we współwłasności ruchomości położonej w K.przy ulicy (...)składającej się z działek o numerach ewidencyjnych (...)i (...)o łącznej powierzchni 983 m ², dla której w tym Sądzie prowadzona jest księga wieczysta(...)

Wartość tej nieruchomości według stanu na dzień 4 lipca 2000 r. wynosi 576.800 zł.

W dniu 6 marca 2008 r. B. D.i G. D.darowali M. K.nieruchomość położoną w K.przy ulicy (...), składającą się z działek o numerach ewidencyjnych(...)i (...)o łącznej powierzchni 608 m ², dla której w Sądzie Rejonowym w Kielcach prowadzona jest księga wieczysta (...)Wykonując polecenie darczyńców, obdarowany ustanowił na ich rzecz oraz na rzecz swojej matki K. K.dożywotnią służebność osobistą, polegającą na bezpłatnym prawie zamieszkiwania w nabytym budynku mieszkalnym, ze wskazaniem, że K. K.będzie korzystała z całego piętra tego budynku.

Wartość tej nieruchomości według stanu na dzień 6 marca 2008 r., przy uwzględnieniu jej obciążenia dożywotnią służebnością osobistą, wynosi 407.715 zł.

B. D. zmarł w dniu 9 lutego 2009 r., a spadek po nim nabyli żona G. D. oraz dzieci K. K. i C. D. po ¹/3 części. G. D. miała wówczas 83 lata i była niezdolna do pracy.

M. K.zmarł w dniu (...)a spadek po nim nabyli żona A. K. (1)oraz syn A. K. (2)po ¹/2 części.

W obu umowach darczyńcami byli B. D. i G. D.. W pierwszej z nich przedmiotem darowizny był udział do ¹/3 we współwłasności nieruchomości o wartości 576.800 zł, a zatem jego wartość wynosi 192.266,66 zł, czyli wartość darowizny dokonanej przez B. D. na rzecz J. K. i G. K. – 96.133,33 zł. Przedmiotem drugiej umowy była nieruchomość o wartości 407.715 zł, a zatem wartość darowizny dokonanej przez B. D. wynosi 203.857,50 zł. Łączna wartość tych darowizn wynosi 299.990,83 zł.

Stosownie do treści art. 991 § 1, 999 i 1005 § 1 k.c., G. D., trwale niezdolnej do pracy w chwili otwarcia spadku, należy się zachowek w kwocie 66.664,62 zł (299.990,83 x ¹/3 x ²/3), zaś K. K.i C. D.– zachowek w kwotach po 49.998,47 zł (299,990,83 x ¹/3 x ¹/2). Takie też kwoty, przy uwzględnieniu, że G. D.domagała się z tego tytułu jedynie 55.000 zł, zasądzono solidarnie od pozwanych rzecz każdego z powodów. Obowiązek spełnienia świadczenia wynikającego z roszczenia powodów o zachowek jest długiem związanym ze spadkiem po M. K.. Jego spadkobiercy do chwili działu spadku ponoszą odpowiedzialność solidarną za ten dług (art. 1034 k.c.), przy czym w związku nabyciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza, mają prawo do powoływania się w toku ewentualnego postępowania egzekucyjnego na ograniczenie odpowiedzialności do wartości czynnej spadku (art. 319 k.p.c. i art. 1031 k.c.). M. K.nie był sam uprawniony do zachowku po B. D., a zatem ograniczenie jego odpowiedzialności, a co za tym idzie również odpowiedzialności jego spadkobierców, do nadwyżki ponad przysługującym mu zachowek nie ma zastosowania (art. 1000 § 2 k.c.). Łączna wysokość zachowku przysługującego powodom mieści się zaś w granicach wzbogacenia wywołanego darowizną (art. 1000 § 1 zdanie drugie k.c.)

O odsetkach ustawowych orzeczono na podstawie art. 481 § 1 k.c., uznając, że roszczenie o zachowek staje się wymagalne z chwilą określenie przez Sąd jego wysokości według cen z daty orzekania o nim.

W ocenie Sądu pierwszej instancji, brak jest podstaw, aby nie uwzględnić powództwa z powołaniem się na kolizję działań powodów z zasadami współżycia społecznego. Po pierwsze bowiem, istnieje domniemanie, że ten, kto korzysta ze swojego prawa, czyni to zgodnie z zasadami współżycia społecznego, a zatem udowodnienie okoliczności przeciwnej obciąża tego, kto na nią się powołuje, przy musi wskazać, jaka zasada została naruszona. Po drugie, jakkolwiek nie jest wykluczone stosowanie w sprawach o zachowek art. 5 k.c., to jednak specyfika tego roszczenia (służy ono urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca miał wobec najbliższych) powoduje, że do nadużycia prawa będzie mogło dojść jedynie wyjątkowo, w przypadkach szczególnie rażących. Powodem obniżenia wysokości zachowku, czy nawet pozbawienia uprawnionego przysługującego mu roszczenia w oparciu o sprzeczność jego działań z zasadami współżycia społecznego stanowią przede wszystkim te jego zachowania, które wskazują na to, jak wywiązywał się ze swoich obowiązków rodzinnych względem najbliższych, ze szczególnym uwzględnieniem spadkodawcy.

Powołane przez pozwanych okoliczności nie mogą prowadzić do częściowego chociażby obniżenia zachowku. Takiej kolizji nie można upatrywać w tym, że skoro decyzja o darowiźnie dokonanej przez B. D.na rzecz M. K.była swobodna i świadoma, podjęta zaś została faktycznie przez oboje małżonków, to żądanie przez G. D.zachowku z przedmiotu, którym także dysponowała jest nadużyciem prawa. Postępowanie powódki jest wprawdzie niekonsekwentne, ale trudno uznać, że koliduje ono z jakąkolwiek zasadą współżycia społecznego. Nie ulega przy tym wątpliwości, że pozwani są w trudnej sytuacji życiowej, nie mieszkają w budynku, który odziedziczyli poM. K., A. K. (1)jest bezrobotna, a w sytuacji obciążenia nieruchomości służebnością osobistą na rzecz dwojga z powodów, nie ma praktycznie możliwości sprzedania jej w celu zaspokojenia roszczeń o zachowek. Okoliczności te nie mogą jednak prowadzić do częściowego chociażby oddalenia powództwa z powołaniem się na art. 5 k.c.

O kosztach procesu orzeczono na podstawie art. 102 k.p.c.

Apelację od tego wyroku wnieśli pozwani, zarzucając:

- naruszenie art. 5 k.c. przez jego niewłaściwe zastosowanie w sytuacji, gdy działanie powodów jest czynieniem ze swego prawa użytku sprzecznego z jego przeznaczeniem oraz zasadami współżycia społecznego, a przez to nie powinno korzystać z ochrony;

- naruszenie art. 232 w zw. z art. 3 i art. 227 k.p.c., w zw. z art. 6 k.c. poprzez przyjęcie, że pozwani nie wykazali okoliczności, z której wywodzą skutki prawne, tj. że zachowanie powodów jest niezgodne z zasadami współżycia społecznego, a w konsekwencji nie powinno korzystać z ochrony.

Wskazując na to, skarżący wnieśli o zmianę wyroku i oddalenie powództwa w całości oraz zasądzenie na ich rzecz od pozwanych kosztów procesu, ewentualnie o uchylenie tego orzeczenia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania przez Sąd Rejonowy.

W uzasadnieniu pozwani podnieśli, że B. D. i G. D. zadecydowali wspólnie o darowiźnie na rzecz wnuka. Świadomie i skutecznie wyzbyli się oni zatem swojego majątku, chcąc wzbogacić obdarowanego, zaś dla zabezpieczenia ich praw ustanowione zostały służebności mieszkania. Żądanie przez G. D. zapłaty zachowku z przedmiotu, którym ona także zadysponowała jest nadużyciem prawa i nie powinno korzystać z ochrony.

Pozwani nie mieszkają w budynku, który odziedziczyli po M. K., ponieważ po jego śmierci spotkali się z bardzo nieprzyjemnym nastawieniem rodziny zmarłego. A. K. (1)mieszka u rodziców, jest bezrobotna i nawet gdyby chciała rozwiązać kwestię własności domu bądź spłaty, nie ma możliwości finansowych, ani możliwości sprzedania nieruchomości, obciążonej służebnością.

Powodowie wnieśli o oddalenie apelacji i zasądzenie na ich rzecz kosztów postępowania apelacyjnego.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje.

Apelacja nie zasługuje na uwzględnienie.

Rozstrzygnięcie Sądu Rejonowego jest prawidłowe, w szczególności, biorąc pod uwagę zarzuty apelacji, w zakresie oceny żądania powodów w świetle zasad współżycia społecznego.

Celem instytucji zachowku jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny wymienionych w art. 991 § 1 k.c. przez zapewnienie im, niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew tej woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadł przy dziedziczeniu ustawowym. Żaden z przepisów tytułu IV Księgi czwartej Kodeksu cywilnego nie przewiduje możliwości obniżenia wierzytelności z tytułu zachowku. Nie jest jednak wyłączone jej obniżenie na podstawie art. 5 k.c. Należy jednak mieć na względzie, że zachowek stanowi minimum zagwarantowanego udziału w spadku spadkobiercy ustawowemu, a zatem można go pozbawić tego udziału w oparciu o powołany przepis tylko w sytuacjach rzeczywiście wyjątkowych (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 25 stycznia 2001 r., IV CKN 250/00). Ocena sądu, czy żądanie zapłaty sumy odpowiadającej wysokości zachowku stanowi nadużycie prawa (art. 5 k.c.) musi uwzględniać, że prawa uprawnionego do zachowku, przysługujące mu ze względu na szczególny, bardzo bliski stosunek rodzinny, istniejący między nim a spadkodawcą, służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych oraz realizacji zasady, iż nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozporządzić swoim majątkiem zupełnie dobrowolnie, z pominięciem swoich najbliższych. Względy te nakazują szczególną ostrożność przy podejmowaniu oceny co do nadużycia prawa żądania zapłaty sumy pieniężnej odpowiadającej wysokości zachowku, która nie może opierać się jedynie na ogólnym odwołaniu się do klauzuli generalnej zasad współżycia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 2004 r., IV CK 215/03).

Wskazana sprzeczność z zasadami współżycia społecznego zachodzi zatem wówczas, gdyby w świetle reguł lub wartości moralnych powszechnie społecznie akceptowanych żądanie zapłaty należności z tytułu zachowku musiało być ocenione negatywnie.

Sytuacja taka nie zachodzi w rozpoznawanej sprawie. To bowiem, że B. D.i G. D.zadecydowali wspólnie o dokonaniu darowizny na rzecz swojego wnuka, świadomie i skutecznie przekazując mu w ten sposób swój majątek, nie oznacza, że zgłoszone przez G. D.żądanie zapłaty odpowiedniej kwoty z tytułu zachowku jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Postępowanie powódki można uznać jedynie za niekonsekwentne, ale trudno przyjąć, by naruszało ono jakąkolwiek z zasad moralnych powszechnie społecznie akceptowanych. Należy przy tym zauważyć, że roszczenie zgłoszone przez tę powódkę wynika z dziedziczenia po mężu, a nie z tytułu dokonanej przez nią darowizny na rzecz M. K.. To zaś, że objęta darowizną nieruchomość obciążona jest dożywotnią służebnością mieszkania, polegającą na prawie bezpłatnego zamieszkiwania przez G. D.i K. K.w budynku mieszkalnym, ze wskazaniem, że K. K.będzie korzystała z całego piętra tego budynku, wynika z treści umowy darowizny, na co obdarowany zgodził się. Nie może to zatem obecnie stanowić argumentu przeciwko powódkom.

Reasumując, nie można przyjąć w realiach niniejszej sprawy, że działanie powodów jest czynieniem ze swego prawa użytku sprzecznego z jego przeznaczeniem oraz zasadami współżycia społecznego, wobec czego bezzasadny jest zarzut naruszenia przez Sąd pierwszej instancji art. 5 k.c.

Mając to na względzie, oddalono apelację jako bezzasadną na podstawie art. 385 k.p.c.

Zasądzono solidarnie od pozwanych na rzecz każdego z powodów po 738 zł tytułem kosztów postępowania apelacyjnego – wynagrodzenia pełnomocnika ustanowionego z urzędu, obliczonego zgodnie z § 2 i § 6 pkt 6 w zw. z § 12 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 490), na podstawie art. 98 § 1 i 3, 99, 105 § 2 i 108 § 1 zdanie pierwsze k.p.c.

Przyznano od Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego w Kielcach na rzecz A. T. kwotę 2.214 zł tytułem kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu pozwanej w postępowaniu apelacyjnym, zgodnie z § 2, § 6 pkt 6 w zw. z § 13 ust. 1 pkt 1, § 19 pkt 1 i § 20 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 461).

SSO M. Klesyk SSO M. Kośka SSO C. Klepacz