Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE

Dnia 4 czerwca 2014 r.

Sąd Okręgowy w Zamościu I Wydział Cywilny w składzie:

Protokolant: st. sekr. sąd. Grażyna Rozkres

po rozpoznaniu w dniu 28 maja 2014 r. w Zamościu

na rozprawie sprawy

z wniosku Z. F.

z udziałem G. F., A. F. (1),

M. M.

o stwierdzenie nabycia spadku

na skutek apelacji uczestniczki M. M.

od postanowienia Sądu Rejonowego w Zamościu

z dnia 18 lutego 2014 r. sygn. akt I Ns 1575/13

postanawia:

I.  zmienić zaskarżone postanowienie w punkcie II w ten sposób, że uchylić rozstrzygniecie: „ wraz z wchodzącym w skład spadku gospodarstwem rolnym”;

II.  stwierdzić, że każdy z uczestników ponosi koszty postępowania apelacyjnego związane ze swoim udziałem w sprawie.

Sygn. akt I Ca 212/14

UZASADNIENIE

Postanowieniem z dnia 18 lutego 2014 roku Sąd Rejonowy w Zamościu stwierdził, że:

I. spadek po G. F., synu R., zmarłym (...)roku w S., ostatnio zamieszkałym w S. na podstawie ustawy nabyli: żona M. F. oraz dzieci: Z. F. i A. F. (2) po 1/3 części każdy z nich, z tym, że wchodzące w skład spadku gospodarstwo rolne na podstawie ustawy dziedziczą: żona M. F. oraz syn A. F. (2) po 1/2 części każdy z nich;

II. spadek po M. F., córce A. i A., zmarłej (...) roku w K. , ostatnio zamieszkałej w K. na podstawie ustawy nabyli: syn Z. F. w 1/2 części oraz wnuki: G. F. , A. F. (1) i M. M. po 1/6 części każdy z nich, wraz z wchodzącym w skład spadku gospodarstwem rolnym.

Sąd Rejonowy ustalił, że G. F. zmarł (...) roku w S., gdzie ostatnio stale mieszkał. Zmarły nie sporządził żadnego testamentu. W chwili śmierci był żonaty z M. F.. Pozostawił dwoje dzieci: Z. F. i A. F. (2). Innych dzieci, w tym pozamałżeńskich ani przysposobionych G. F. nie miał. Nikt z jego spadkobierców nie odrzucał spadku, nie zrzekł się dziedziczenia, ani nie został uznany wyrokiem sądowym za niegodnego dziedziczenia. Nie sporządzono notarialnego aktu poświadczenia dziedziczenia po tym spadkodawcy.

M. F. zmarła (...)roku w K., gdzie ostatnio stale mieszkała. W chwili śmierci była wdową. M. F. miała dwóch synów: Z. F. i A. F. (2). Innych dzieci, w tym pozamałżeńskich ani przysposobionych nie miała. Jej syn A. F. (2) zmarł w (...) roku i pozostawił troje dzieci: G. F., A. F. (1) i M. M.. Nikt ze spadkobierców M. F. nie odrzucał spadku, nie zrzekł się dziedziczenia, ani nie został uznany wyrokiem sądowym za niegodnego dziedziczenia. Nie sporządzono notarialnego aktu poświadczenia dziedziczenia po zmarłej. A. F. (2) nie miał innych dzieci, w tym pozamałżeńskich ani przysposobionych. Prawa do spadku po nim zostały prawomocnie stwierdzone postanowieniem Sądu Rejonowego w Zamościu z dnia 13 września 1993 roku w sprawie I Ns 735/93.

W skład spadku po G. F. wchodziło gospodarstwo rolne obejmujące działkę łąki o powierzchni 0,5960 ha, położoną w W. I. oraz działkę gruntu nr (...) o powierzchni 1,14 ha, w S.. Dla łąki prowadzona jest księga wieczysta, w której jako właściciel ujawniony jest G. F. na podstawie umowy sprzedaży z 28 grudnia 1951 roku. Na działkę nr (...)wydano 14 listopada 1973 roku akt własności ziemi na rzecz M. F.. G. F. kupił działkę łąki w W. I. umową z 28 grudnia 1951 roku od K. D..

W dniu 20 kwietnia 1979 roku M. F. zawarła przed Naczelnikiem Gminy Z. umowę przekazania gospodarstwa rolnego obejmującego działki nr (...) i nr (...), zapisaną w księdze wieczystej Kw Nr (...) na rzecz syna A. F. (2) i synowej B. F..

W chwili śmierci G. F. był rzemieślnikiem: stolarzem i cieślą. Wcześniej kupił ziemię, miał konia, krowę. Na chwilę śmierci posiadał i uprawiał gospodarstwo rolne. G. F. i jego żona M. F. uprawiali własną ziemię, jak również dzierżawili grunty. W dacie śmierci G. F. gospodarstwo rolne funkcjonowało i pracowali w nim G. F., M. F. oraz ich syn A. F. (2), który mieszkał nadal po ożenku wspólnie z rodzicami i swoją rodziną. Z. F. nie ukończył szkół rolniczych ani kursów rolniczych. W chwili śmierci ojca pracował jako fotograf w P. i tam mieszkał. Miał wówczas jednego syna urodzonego w (...)roku. Z. F. od 16 roku życia mieszkał z babcią w Z., gdyż stamtąd miał bliżej do szkoły. Po ukończeniu szkoły wrócił do domu rodziców i po jakimś czasie wyjechał do L., by się tam usamodzielnić. Gdy mieszkał z rodzicami to pomagał im w gospodarstwie rolnym.

A. F. (2) również nie kończył żadnej szkoły ani kursów rolniczych. Pracował jako rzemieślnik u ojca a także w stolarni w Z.. Do 1979 roku mieszkał w S. w domu rodziców a później wyprowadził się z żoną i dziećmi do Ł., ponieważ jego żona otrzymała tam służbowe mieszkanie. W czasie gdy mieszkał w domu rodzinnym, pracował w gospodarstwie rolnym z rodzicami a po śmierci ojca z matką.

M. M. urodziła się w (...) roku. Po szkole podstawowej ukończyła (...) Szkołę Rolniczą w Z.. Od 1991 roku z mężem prowadzi gospodarstwo rolne.

A. F. (1) urodził się w (...) roku. Ani on, ani jego młodszy brat G. F. nie ukończyli żadnych szkół rolniczych. Po zawarciu przez ich babkę M. F. umowy przekazania gospodarstwa rolnego ich rodzicom, wnuki M. F. w tym gospodarstwie pomagały i pracowały, dojeżdżając z Ł. do S..

Sąd Rejonowy uznał za wiarygodne zapewnienia spadkowe i zeznania złożone przez wnioskodawcę oraz uczestników, gdyż są one logiczne i szczere, jak również znajdują odzwierciedlenie w materiale dowodowym zgromadzonym w sprawie w postaci odpisów skróconych aktów stanu cywilnego.

Sąd Rejonowy dokonał następującej oceny prawnej:

W myśl art. 926 § 1 k.c., powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą (§ 2 tegoż przepisu).

Do stwierdzenia praw do spadku po zmarłych G. F. i M. F. mają zastosowanie przepisy ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 ze zm.), w brzmieniu obowiązującym w datach śmierci spadkodawców.

Stosownie do art. 931 §1 zd. 1 k.c. w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek i dziedziczą oni w częściach równych. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych (art. 931 § 2 zd. 1 k.c.).

G. F. w chwili śmierci był żonaty. W związku z powyższym spadek po nim dziedziczą: żona M. F. oraz synowie: Z. F. i A. F. (2) po 1/3 części każdy z nich.

M. F. była wdową. Miała dwoje dzieci, z których jedno nie dożyło otwarcia spadku pozostawiając troje własnych dzieci. W związku z powyższym spadek po niej dziedziczą: syn Z. F. w 1/2 części i wnuki (dzieci A. F. (2)): G. F., A. F. (1) i M. M. po 1/6 części każdy z nich.

W skład spadku po G. F. wchodzi gospodarstwo rolne, do dziedziczenia którego zastosowanie mają, w myśl art. 1058 k.c., przepisy szczególne o dziedziczeniu gospodarstw rolnych. Zgodnie z art. 1059 k.c., w brzmieniu obowiązującym w dacie śmierci spadkodawcy tj. 17 lipca 1972 roku, dzieci spadkodawcy dziedziczą z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli:
1) bezpośrednio przed otwarciem spadku pracowały w tym gospodarstwie albo 2) w chwili otwarcia spadku są członkami rolniczej spółdzielni produkcyjnej lub pracują w gospodarstwie rolnym takiej spółdzielni, albo

3) w chwili otwarcia spadku bądź prowadzą inne indywidualne gospodarstwo rolne, bądź też pracują w gospodarstwie rolnym swoich rodziców, małżonka lub jego rodziców, albo

4) w chwili otwarcia spadku bądź są małoletnie, bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo

5) w chwili otwarcia spadku są trwale niezdolne do pracy.

Przepis ten stosuje się także do dziedziczenia gospodarstwa z ustawy przez małżonka spadkodawcy (art. 1060 k.c.).

Warunki do dziedziczenia gospodarstwa rolnego po G. F. spełniała jego żona M. F., która wspólnie z nim prowadziła to gospodarstwa a także syn A. F. (2), który bezpośrednio przed otwarciem spadku pracował w tym gospodarstwie (art. 1059 § 1 pkt 1 k.c.). Bezpośrednia praca przed otwarciem spadku w spadkowym gospodarstwie rolnym nie musi być wyłącznym zajęciem dziecka spadkodawcy, może to być praca w charakterze domownika. A. F. (2) mieszkał z rodzicami i pomimo zarobkowania także poza rolnictwem, faktycznie z nimi to gospodarstwo prowadził w dacie śmierci ojca. Z. F. nie dziedziczy gospodarstwa rolnego, gdyż nie spełniał żadnej z przesłanek z art. 1059 k.c. Nie posiadał także zstępnych, którzy mogliby dziedziczyć gospodarstwo zamiast niego na podstawie art. 1060 § 2 k.c. Dlatego gospodarstwo rolne po G. F. dziedziczą wyłącznie żona M. F. oraz syn A. F. (2) po 1/2 części każdy z nich.

G. F. i M. F. zawarli związek małżeński w 1935 roku. Z mocy przepisów wprowadzających małżeńskie prawo majątkowe z 1946 roku oraz przepisów wprowadzających kodeks rodzinny z 1950 roku i obowiązujący obecnie kodeks rodzinny z 1964 roku pozostawali oni w ustroju wspólności ustawowej. Oznacza to, że gospodarstwo rolne uregulowane w księdze wieczystej (...) na rzecz G. F. (nabyte 28 grudnia 1951 roku) i wymienione w akcie własności ziemi wydanym M. F. (nabyte z mocy prawa 4 listopada 1971 roku) stanowiło ich majątek wspólny.

Umowa przekazania gospodarstwa rolnego zawarta 20 kwietnia 1979 roku przed Naczelnikiem Gminy Z. podlegała przepisom ustawy z 27 października 1977 roku o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. Nr 32 poz. 140). Umowa taka zawarta wyłącznie przez jednego ze współwłaścicieli jest nieważna w całości, jeżeli na przekazanie nie wyrazili zgody pozostali współwłaściciele (uchwała SN z 17 stycznia 1989 roku III CZP 108/88 OSNC 1990 zesz. 1 poz. 70). W świetle treści umowy M. F. zadysponowała sama gospodarstwem stanowiącym majątek wspólny z nieżyjącym już mężem. Nie można więc uznać tej umowy za skuteczną.

Dlatego też w spadku po M. F. nadal pozostaje gospodarstwo rolne, do którego dziedziczenia zastosowanie będą miały w myśl art. 1058 k.c. przepisy szczególne o dziedziczeniu gospodarstw rolnych. Zgodnie z art. 1059 k.c. w brzmieniu obowiązującym w dacie śmierci spadkodawcy, tj. 1 lutego 1995 roku spadkobiercy dziedziczą z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili otwarcia spadku:

1) stale pracują bezpośrednio przy produkcji rolnej albo

2) mają przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, albo

3) są małoletni bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo

4) są trwale niezdolni do pracy.

Art. 1064 k.c. stanowił, że Rozporządzenie Rady Ministrów określi, jakie przygotowanie zawodowe uważa się za przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, a także wypadki, w których pobieranie nauki zawodu lub uczęszczanie do szkół uprawnia do dziedziczenia gospodarstwa rolnego oraz zasady i tryb stwierdzania trwałej niezdolności do pracy.

Przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej precyzowało Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 grudnia 1990 roku w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 89, poz. 519 ze zm.). Jego § 1 stanowił, że spadkobierca ma przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, uprawniające do dziedziczenia z ustawy gospodarstwa rolnego, jeżeli:

1) ukończył zasadniczą lub średnią szkołę rolniczą albo szkołę ekonomiczną o specjalności przydatnej do prowadzenia produkcji rolnej,

2) ukończył szkołę wyższą o kierunku rolniczym lub ekonomicznym, jeżeli kierunek ukończonych studiów daje przygotowanie do prowadzenia produkcji rolnej,

3) uzyskał przygotowanie zawodowe do pracy w rolnictwie w drodze doskonalenia zawodowego prowadzonego przez uprawnione do tego zakłady pracy, jednostki organizacyjne i inne osoby prawne lub fizyczne,

4) wykaże się stałą pracą w gospodarstwie rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej przez okres co najmniej roku.

Sąd Rejonowy podzielił w całości pogląd Sądu Najwyższego wyrażony w postanowieniu z 4 października 2002 roku, III CKN 135/01 (publ. Lex Nr 57229), zgodnie z którym spadkobierca urodzony i wychowany w rodzinnym gospodarstwie rolnym, wykonujący w nim przez wiele lat wraz z pozostałymi członkami rodziny prace przy produkcji rolnej i w obejściu gospodarskim, ma umiejętności praktyczne potrzebne do prowadzenia gospodarstwa rolnego i na mocy art. 1059 pkt 2 k.c. w związku z § 1 pkt 4 rozporządzenia Rady Ministrów z 1990 roku w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstwa rolnego (Dz. U. Nr 89, poz. 519 ze zm.) posiada kwalifikacje do dziedziczenia takiego gospodarstwa także wówczas, gdy pracował również poza rolnictwem, wyprowadził się z gospodarstwa i w chwili otwarcia spadku nie pracował już w żadnym gospodarstwie rolnym.

W przedmiotowym stanie faktycznym Sąd Rejonowy uznał, że kwalifikacje do dziedziczenia gospodarstwa rolnego pozostałego po M. F. posiadają wszyscy jej spadkobiercy ustawowi. Z. F. był urodzony i wychowany w rodzinnym gospodarstwie rolnym oraz wykonywał w nim przez wiele lat wraz z pozostałymi członkami rodziny prace przy produkcji rolnej. Podobnie kwalifikacje praktyczne mają wnuki: G. F., A. F. (1) i M. M.. Nadto M. M. ukończyła zasadniczą szkołę rolniczą i od 1991 roku prowadzi własne gospodarstwo rolne.

Apelację od tego postanowienia wniosła uczestniczka postępowania M. M. w części dotyczącej pkt II i stwierdzenia, że w skład spadku po M. F. wchodzi gospodarstwo rolne.

Apelująca zarzuciła:

1/ naruszenie prawa materialnego – art. 58 § 1 k.c., art. 199 k.c., art. 1035 k.c., art. 46 k.r.o. oraz art. 52 ust. 1 ustawy z dnia 27 października 1977 roku o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin, poprzez ich błędną wykładnię i uznanie, iż w przypadku gdy gospodarstwo stanowi przedmiot współwłasności dwóch osób i umowa przekazania tego gospodarstwa jest zawierana między dwoma współwłaścicielami (jeden współwłaściciel przekazuje swój udział drugiemu współwłaścicielowi) wymagana jest zgoda współwłaściciela nabywającego udział na zbycie udziału przez współwłaściciela przekazującego udział, pod rygorem uznania umowy za nieważną;

2/ naruszenie przepisów prawa materialnego wymienionych w pkt. 1 przez brak uznania w ustalonym stanie faktycznym, że podpisanie umowy przez współwłaściciela nabywającego udział nie stanowi jednocześnie wyrażenia zgody na zbycie udziału przez współwłaściciela przekazującego udział;

3/ błąd w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę orzeczenia poprzez uznanie, że umowa przekazania własności i posiadania gospodarstwa rolnego z dnia 20 kwietnia 1979 roku zawarta między M. F. oraz B. i A. F. (2) jest nieważna, gdyż pozostali współwłaściciele gospodarstwa nie wyrazili zgody na jej zawarcie, podczas gdy drugi współwłaściciel A. F. (2) nie miał obowiązku wyrażenia tej zgody, ponieważ był jedną ze stron tej umowy i wyraził taką zgodę przez podpisanie umowy;

4/ uznanie, że w skład spadku po M. F. wchodzi gospodarstwo rolne, podczas gdy na podstawie umowy przekazania własności i posiadania gospodarstwa rolnego z dnia 20 kwietnia 1979r. doszło do przekazania jej udziału na rzecz B. i A. F. (2).

Podnosząc takie zarzuty apelująca wnosiła o uchylenie postanowienia w zaskarżonej części i zasądzenie na jej rzecz kosztów postępowania apelacyjnego.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje.

Apelacja zasługuje na uwzględnienie, gdyż podniesione zarzuty są trafne, a Sąd I instancji naruszył przepisy w niej powołane.

Sąd Rejonowy przyjmując, że w skład spadku po M. F. wchodzi gospodarstwo rolne miał na względzie pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 17 stycznia 1989r., III CZP 108/88, w myśl którego nieważna jest umowa przekazania gospodarstwa rolnego zawarta bez zgody pozostałych współwłaścicieli. Sąd I instancji nie miał jednak na uwadze, iż w stanie faktycznym, który legł u podstaw powołanej uchwały Sądu Najwyższego istniała większa ilość współwłaścicieli z tego tytułu, że byli oni uprawnieni do dziedziczenia spadkowego gospodarstwa rolnego i część z nich nie była stroną umowy przekazania gospodarstwa.

W przedmiotowym w niniejszej sprawie stanie faktycznym prawa do spadku po G. F. w zakresie wchodzącego w skład spadku gospodarstwa rolnego nabyli tylko żona M. F. i syn A. F. (2). Od dnia 17 lipca 1972 roku tylko te osoby były współwłaścicielami całości gospodarstwa rolnego (chociaż w różnych częściach). Stronami umowy przekazania własności i posiadania gospodarstwa rolnego z dnia 20 kwietnia 1979 roku byli więc wszyscy współwłaściciele gospodarstwa rolnego, którego dotyczy umowa. Tym samym nastąpiło skuteczne rozporządzenia przez M. F. całością przysługującego jej udziału we współwłasności na rzecz syna A. F. (2), a nadto synowej B. F.. Żadna osoba trzecia nie musiała wyrażać zgody na takie rozporządzenie majątkiem przez strony tej umowy.

W takim stanie faktycznym od dnia 20 kwietnia 1979 roku M. F. nie miała własności (ani współwłasności) gospodarstwa rolnego i taki stan istniał w chwili jej śmierci.

Wobec powyższego Sąd Okręgowy na mocy art. 386 § 1 k.p.c. zmienił zaskarżone postanowienie w pkt II w ten sposób, że uchylił rozstrzygnięcie o dziedziczeniu przez spadkobierców ustawowych po M. F. gospodarstwa rolnego.

Orzeczenie o kosztach postępowania apelacyjnego ma podstawę prawną w art. 520 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Zgodnie z zasadą obowiązującą w postępowaniu nieprocesowych każdy uczestnik ponosi koszty postępowania związane ze swoim udziałem w sprawie.

Z tych względów na mocy powołanych przepisów Sąd Okręgowy orzekł, jak w postanowieniu.