Pełny tekst orzeczenia

545/6/B/2014

POSTANOWIENIE

z dnia 14 lutego 2013 r.

Sygn. akt Ts 291/12



Trybunał Konstytucyjny w składzie:



Leon Kieres,



po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej M.J. w sprawie zgodności:

art. 482 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.) z art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,



p o s t a n a w i a:



odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.



UZASADNIENIE



W skardze konstytucyjnej wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 26 listopada 2012 r. (data nadania) M.J. (dalej: skarżący), reprezentowany przez adwokata z urzędu, zakwestionował zgodność art. 482 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.; dalej: k.p.k.) z art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji.

Skargę konstytucyjną wniesiono w związku z następującą sprawą. Wyrokiem zaocznym z dnia 1 lutego 2012 r. (sygn. akt II W 2/12) Sąd Rejonowy w Tychach – II Wydział Karny (dalej: Sąd Rejonowy w Tychach) uznał skarżącego za winnego zarzucanych mu czynów wyczerpujących znamiona wykroczeń skarbowych określonych w art. 57 § 1 ustawy z dnia 10 września 1999 r. – Kodeks karny skarbowy (Dz. U. z 2007 r. Nr 111, poz. 765, ze zm.; dalej: k.k.s.) w związku z art. 6 § 2 k.k.s. oraz art. 57 § 1 k.k.s. w związku z art. 6 § 2 k.k.s. i art. 9 § 3 k.k.s. i za to na podstawie art. 57 § 1 k.k.s. w związku z art. 50 § 1 k.k.s. wymierzył mu karę grzywny w kwocie 2000,00 zł. Sąd rozstrzygnął także o kosztach sądowych. Od powyższego orzeczenia skarżący wniósł sprzeciw. Złożony środek nie zawierał uzasadnienia, dlatego zarządzeniem sędziego skarżącego wezwano do usunięcia braków sprzeciwu, tj. do wskazania okoliczności usprawiedliwiających jego nieobecność na rozprawie. W odpowiedzi, w piśmie procesowym z 21 lutego 2012 r., skarżący podał, że 25 stycznia 2012 r. miał atak choroby, co uniemożliwiło mu opuszczenie miejsca zamieszkania i wywołało problemy z pamięcią, w związku z czym zapomniał o dacie rozprawy. Skarżący nie przedłożył zaświadczenia lekarza sądowego. Do pisma procesowego dołączył natomiast skierowanie na badanie lekarskie (TK głowy), datowane na 3 października 2011 r. Postanowieniem z dnia 7 marca 2012 r. (sygn. akt jw.) Sąd Rejonowy w Tychach – II Wydział Karny nie uwzględnił sprzeciwu. Postanowieniem z dnia 9 maja 2012 r. (sygn. akt XXIII Kz 106/12) Sąd Okręgowy w Katowicach – XXIII Wydział Karny Odwoławczy utrzymał w mocy rozstrzygnięcie Sądu Rejonowego w Tychach. Powyższe postanowienie, wskazane jako ostateczne w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji, doręczono skarżącemu 21 maja 2012 r.

W dniu 1 czerwca 2012 r. skarżący wystąpił do Sądu Rejonowego w Tychach z wnioskiem, o którym mowa w art. 48 ust. 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Postanowieniem z dnia 5 lipca 2012 r. (sygn. akt II W 2/12) sąd uwzględnił wniosek i przyznał skarżącemu pełnomocnika z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej. Pismem z 11 lipca 2012 r. (doręczonym 16 lipca 2012 r.) Okręgowa Rada Adwokacka w Katowicach (dalej: ORA w Katowicach) do sporządzenia skargi wyznaczyła mecenasa Leszka P. W piśmie procesowym z 23 lipca 2012 r. (data wniesienia do Sądu Rejonowego w Tychach) adwokat wyraził opinię, że brakuje podstaw do wystąpienia z tym środkiem prawnym. W związku z tym ORA w Katowicach, pismem z 4 września 2012 r. (L. Dz. U/992/12), do sporządzenia skargi konstytucyjnej wyznaczyła innego adwokata – mecenasa Bartłomieja W. Pismo ORA w Katowicach doręczono pełnomocnikowi 7 września 2012 r.

Skarżący zarzucił, że zaskarżony przepis, dzięki zawartemu w nim sformułowaniu „[sąd] uzna”, umożliwia sądowi podejmowanie arbitralnych decyzji. Pozostaje on zatem w sprzeczności z zasadami określonymi w art. 2, art. 45 ust. 1 i art. 176 ust. 1 Konstytucji, tj. zasadą demokratycznego państwa prawnego i zasadą prawa do rozpoznania sprawy w dwóch instancjach przez niezależny i bezstronny sąd.

Zarządzeniem sędziego Trybunału Konstytucyjnego z 11 grudnia 2012 r. (doręczonym 17 grudnia 2012 r.) pełnomocnika skarżącego wezwano do uzupełnienia braków formalnych skargi, tj. do: wskazania daty wyznaczenia mecenasa Leszka P. na pełnomocnika skarżącego i daty zaprzestania pełnienia przez niego tej funkcji; podania daty doręczenia mecenasowi Bartłomiejowi W. pisma ORA w Katowicach z dnia 4 września 2012 r. (L. Dz. U/992/12), w którym wyznaczono go na pełnomocnika z urzędu zamiast mecenasa Leszka P.; wskazania naruszonych wolności i praw oraz sposobu ich naruszenia, a także doręczenia brakującego orzeczenia.

W piśmie procesowym z 21 grudnia 2012 r. (data nadania) pełnomocnik odniósł się do zarządzenia. Zarzucił, że w wyniku zastosowania zakwestionowanego w skardze art. 482 § 2 k.p.k. doszło – zdaniem jego klienta – do naruszenia „merytorycznego i sprawiedliwego rozpoznania sprawy przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd w postępowaniu dwuinstancyjnym”. Podkreślił raz jeszcze, że użyte w tym przepisie sformułowanie: „jeżeli uzna nieobecność oskarżonego na rozprawie za nie usprawiedliwioną”, pozwala sądowi (w składzie, w którym wydał wyrok zaoczny) na podjęcie arbitralnej decyzji dotyczącej przyjęcia sprzeciwu od wyroku zaocznego. Pełnomocnik skarżącego krytycznie odniósł się również do kwestii związanych z uzasadnieniem wyroku zaocznego oraz następstw nieuwzględnienia sprzeciwu.



Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:



Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo wystąpić ze skargą konstytucyjną, kwestionując w niej przepisy ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie których sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o prawach lub wolnościach albo obowiązkach skarżącego określonych w Konstytucji. Zasady korzystania z tego środka prawnego precyzuje ustawa o TK. W myśl art. 46 ust. 1 tej ustawy skarżący może wnieść skargę konstytucyjną po wyczerpaniu przysługującej w sprawie drogi prawnej, o ile droga ta jest przewidziana, w ciągu trzech miesięcy od dnia doręczenia mu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia. Termin ten ogranicza w czasie możliwość dokonania czynności proceduralnej, niezbędnej (choć nie wystarczającej) do wywołania skutku materialnoprawnego w postaci stwierdzenia niezgodności zaskarżonego przepisu z Konstytucją. Naruszenie tego terminu uniemożliwia merytoryczne rozpoznanie skargi konstytucyjnej. Artykuł 48 ust. 2 ustawy o TK przewiduje jednak, że gdy skarżący nie jest w stanie ponieść kosztów pomocy prawnej, może – na podstawie przepisów kodeksu postępowania cywilnego – zwrócić się do sądu rejonowego, właściwego ze względu na jego miejsce zamieszkania, o ustanowienie dla niego adwokata lub radcy prawnego z urzędu. Do czasu gdy sąd rozpatrzy wniosek nie biegnie trzymiesięczny termin przewidziany w art. 46 ust. 1 ustawy o TK. Z utrwalonej linii orzeczniczej Trybunału wynika ponadto, że wystąpienie z wnioskiem o ustanowienie pełnomocnika z urzędu powoduje zawieszenie biegu terminu do złożenia skargi konstytucyjnej (zob. postanowienia TK z dnia: 25 listopada 1998 r., Ts 92/98, OTK ZU nr 3/1999; poz. 46; 20 grudnia 2007 r., Ts 228/06, OTK ZU nr 6/B/2007, poz. 278; 4 marca 2008 r., Ts 223/07, OTK ZU nr 3/B/2008, poz. 119).

W typowej sytuacji trzymiesięczny termin do wniesienia skargi konstytucyjnej ulega zawieszeniu dzień po złożeniu przez skarżącego wniosku o wyznaczenie dla niego pełnomocnika z urzędu, a wznawia bieg dzień po doręczeniu pełnomocnikowi zawiadomienia o jego wyznaczeniu. W sprawie, w związku z którą wniesiono skargę konstytucyjną, zawieszenie biegu terminu do jej wniesienia nastąpiło 2 czerwca 2012 r. (złożenie wniosku do sądu), jednakże nie trwało bez przerwy – jak przyjął skarżący – do 8 września 2012 r. (doręczenie mecenasowi Bartłomiejowi W. pisma ORA w Katowicach). Dla biegu terminu do wniesienia skargi zasadnicze znaczenie ma wyznaczenie przez ORA w Katowicach mecenasa Leszka P. Choć adwokat ten nie znalazł podstaw do wystąpienia ze skargą, to jednak jego wyznaczenie oznaczało wznowienie biegu terminu. Dlatego też należy stwierdzić, że skoro kolejny pełnomocnik wniósł skargę do Trybunału po upływie 91 dni (11 dni do dnia złożenia wniosku, 80 dni od otrzymania pisma ORA w Katowicach do dnia wniesienia pisma), to nie uwzględnił okresu, w którym bieg terminu został wznowiony. W związku z tym, złożenie skargi konstytucyjnej 26 listopada 2012 r. (poniedziałek) nastąpiło z przekroczeniem terminu, o którym mowa w art. 46 ust. 1 ustawy o TK.

Powyższa okoliczność jest samoistną przesłanką odmowy nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu (art. 49 w związku z art. 46 ust. 1 ustawy o TK).

Niezależnie od powyższego Trybunał stwierdza, że zarzuty skargi cechuje oczywista bezzasadność.

Zgodnie z zaskarżonym art. 482 § 2 k.p.k. „sąd nie uwzględni sprzeciwu, jeżeli uzna nieobecność oskarżonego na rozprawie za nie usprawiedliwioną. Na postanowienie to służy zażalenie”. Naruszenie swych konstytucyjnych praw skarżący bezpośrednio łączy z użyciem przez ustawodawcę w przepisie sformułowania: „jeżeli uzna nieobecność oskarżonego na rozprawie za nie usprawiedliwioną”. Skarżący twierdzi bowiem, że umożliwia ono sądom podejmowanie uznaniowych rozstrzygnięć.

Trybunał zwraca uwagę, że stosowanie przez ustawodawcę zwrotów niedookreślonych nie może per se prowadzić do sformułowania zarzutu niekonstytucyjności. Zwroty te występują w wielu systemach prawnych i nie można podważać ich legalności tylko dlatego, że pozostawiają organom stosującym prawo określoną sferę władzy dyskrecjonalnej. Wprawdzie przesuwają one obowiązek konkretyzacji normy prawnej na etap stosowania prawa, a więc dają sądom określoną swobodę decyzyjną, ale – jak wskazał Trybunał w wyroku z dnia 16 stycznia 2006 r. – „krytyka takich rozwiązań powinna koncentrować się nie na samym posługiwaniu się przez przepisy prawa zwrotami niedookreślonymi, ale na tym, czy wprowadzając takie zwroty do porządku prawnego, prawodawca przewidział czytelne, z punktu widzenia ewentualnych odbiorców rozstrzygnięć, mechanizmy kontroli (także pozaprocesowej) korzystania przez sądy z przyznanej im władzy dyskrecjonalnej” (SK 30/05, OTK ZU nr 1/A/2006, poz. 2).

Innymi słowy, zwroty niedookreślone, czy też – tak jak w niniejszej sprawie – pozostawiające pewien zakres swobody orzeczniczej, są co do zasady zgodne z Konstytucją, jeśli ich stosowaniu przez sądy towarzyszą określone gwarancje proceduralne: jawność postępowania, ujawnienie motywów orzeczenia czy instancyjna kontrola podjętego rozstrzygnięcia. Jak orzekł bowiem Trybunał, „na straży właściwego stosowania (…) normy [skonstruowanej na podstawie pojęć ocennych] stoją przede wszystkim normy procesowe, nakazujące wskazanie przesłanek, jakie legły u podstaw zastosowania w konkretnej sprawie normy prawnej skonstruowanej przy użyciu tego rodzaju nieostrego pojęcia” (uchwała TK z dnia 6 listopada 1991 r., W 2/91, OTK w 1991 r., poz. 20).

Trybunał Konstytucyjny zwraca uwagę, że w sprawie, w związku z którą skarżący wniósł skargę konstytucyjną, znalazły zastosowanie dwie spośród wyżej wskazanych gwarancji procesowych. Po pierwsze, postanowienie Sądu Rejonowego w Tychach – II Wydział Karny z dnia 7 marca 2012 r. oraz postanowienie Sądu Okręgowego w Katowicach – XXIII Wydział Karny Odwoławczy z dnia 9 maja 2012 r. zawierają rzetelne uzasadnienie motywów nieuwzględnienia sprzeciwu. Po drugie, zgodnie z poddanym kontroli Trybunału art. 482 § 2 zdanie drugie k.p.k., na postanowienie o nieuwzględnieniu sprzeciwu służy zażalenie. Co istotne, wnoszący skargę z niego skorzystał. Dla oceny zarzutów postawionych w złożonej skardze konstytucyjnej istotne znaczenie ma również wynikający z art. 100 § 6 k.p.k. obowiązek (spoczywający na sądzie) pouczenia skarżącego o prawie, terminie i sposobie zaskarżenia wyroku zaocznego.

Skarżący zarzucił również, że „uznanie nieobecności za nieusprawiedliwioną powoduje, iż oskarżony (obwiniony), który nie połączył ze sprzeciwem wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku zaocznego traci prawo do merytorycznego rozpoznania swojej sprawy przez sąd II instancji, albowiem zażalenie na postanowienie o nieuwzględnieniu sprzeciwu dotyczy tylko i wyłącznie kwestii uznania nieobecności za usprawiedliwioną lub nieusprawiedliwioną”.

Odnosząc się do tego, Trybunał stwierdza, że takie rozwiązanie wynika z istoty sprzeciwu jako środka usprawiedliwienia nieobecności na rozprawie, a nie środka merytorycznej kontroli orzeczenia. Dlatego też sprzeciw służy tylko wtedy, gdy zdaniem oskarżonego niesłusznie wydano wyrok w jego nieobecności, a on może wskazać okoliczności, które według niego usprawiedliwiają tę nieobecność (zob. T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Zakamycze 2001, s. 1106). Sposób oraz formę usprawiedliwienia nieobecności z powodu choroby określa art. 117 § 2a k.p.k. Sformułowany w skardze zarzut nieodesłania do tego przepisu pozostaje jednak niezrozumiały. W świetle art. 482 § 1 k.p.k. oskarżony może natomiast połączyć sprzeciw zawierający usprawiedliwienie z wnioskiem o sporządzenie uzasadnienia wyroku. Rozwiązanie to jest „środkiem zaskarżenia” na wypadek nieprzyjęcia lub nieuwzględnienia sprzeciwu.

Oczywista bezzasadność zarzutów jest kolejną samoistną przesłanką odmowy nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej (art. 49 w związku z art. 36 ust. 3 ustawy o TK).



W związku z powyższym Trybunał Konstytucyjny orzekł jak na wstępie.