Pełny tekst orzeczenia

638/6/B/2014

POSTANOWIENIE

z dnia 9 grudnia 2014 r.

Sygn. akt Ts 276/14



Trybunał Konstytucyjny w składzie:



Małgorzata Pyziak-Szafnicka,



po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej R.Z. w sprawie zgodności:

art. 11 w związku z art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149, ze zm.) z art. 2, art. 32 w związku z art. 64 ust. 2 i w związku z art. 77 ust. 1 oraz art. 31 ust. 3 w związku z art. 77 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,



p o s t a n a w i a:



odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.



UZASADNIENIE



W skardze konstytucyjnej z 2 października 2014 r. R.Z. (dalej: skarżący) sformułował następujące zarzuty. Po pierwsze, że art. 11 w związku z art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149, ze zm.; dalej: ustawa z 1991 r. albo ustawa lutowa) w zakresie, w jakim „nie przyznaj[ą] osobom represjonowanym za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego prawa do odszkodowania za poniesioną szkodę i zadośćuczynienia za doznana krzywdę, w przypadku wydania i wykonania w toku postępowania karnego postanowienia o umieszczeniu podejrzanego będącego osobą represjonowaną w zakładzie leczniczym, w celu poddania go badaniu psychiatrycznemu łącznie z obserwacją w wymienionym zakładzie oraz wydania opinii o jego stanie zdrowia psychicznego, w sytuacji gdy w stosunku do podejrzanego nie zachodziły uzasadnione wątpliwości co do jego poczytalności i stanu zdrowia psychicznego, a pobyt w szpitalu miał na celu wyłącznie rzeczywiste pozbawienie wolności podejrzanego”, są niezgodne z art. 2, art. 32 w związku z art. 64 ust. 2 i w związku z art. 77 ust. 1 Konstytucji. Po drugie, że art. 11 w związku z art. 8 ust. 1 ustawy z 1991 r. w zakresie, w jakim „uniemożliwiaj[ą] osobom represjonowanym za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego skuteczne[…] dochodzeni[e] na drodze sądowej roszczenia o odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę wyrządzoną wydaniem i wykonaniem w toku postępowania karnego postanowienia o umieszczeniu podejrzanego będącego osobą represjonowaną w zakładzie leczniczym, w celu poddania go badaniu psychiatrycznemu łącznie z obserwacją w powyższym zakładzie oraz wydania opinii o jego stanie zdrowia psychicznego, w sytuacji gdy w stosunku do podejrzanego nie zachodziły uzasadnione wątpliwości co do jego poczytalności i stanu zdrowia psychicznego, a pobyt w szpitalu miał na celu wyłącznie rzeczywiste pozbawienie wolności podejrzanego”, są niezgodne z art. 31 ust. 3 w związku z art. 77 ust. 1 Konstytucji.

Skarga konstytucyjna została wniesiona w związku z następującą sprawą. W piśmie z 5 września 2013 r. skarżący wystąpił o zasądzenie od Skarbu Państwa na jego rzecz 200 000,00 zł tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę oraz 1069,14 zł tytułem odszkodowania za poniesioną szkodę na skutek zatrzymania w sprawie 1 Ds. 536/85 Prokuratury Rejonowej w Gdyni, w tym za pobyt w Państwowym Szpitalu dla Nerwowo i Psychicznie Chorych Srebrzysko w Gdańsku od 6 do 30 marca 1985 r., z ustawowymi odsetkami od dnia uprawomocnienia się orzeczenia do dnia zapłaty.

Wyrokiem z 15 stycznia 2014 r. (sygn. akt XI Ko 927/13–On) Sąd Okręgowy w Gdańsku – XI Wydział Wykonawczy (dalej: Sąd Okręgowy w Gdańsku; sąd pierwszej instancji) zasądził od Skarbu Państwa na rzecz skarżącego 2000,00 zł tytułem zadośćuczynienia za krzywdę oraz 494,88 zł tytułem odszkodowania za poniesioną szkodę, z ustawowymi odsetkami od dnia uprawomocnienia się orzeczenia. W pozostałym zakresie w tym w zakresie zastosowania obserwacji sądowo-psychiatrycznej w sprawie 1 Ds. 536/85 sąd oddalił wniosek o zadośćuczynienie i odszkodowanie. Zdaniem sądu wniosek o zasądzenie zadośćuczynienia i odszkodowania z tytułu zastosowania obserwacji sądowo-psychiatrycznej jest pozbawiony podstaw prawnych. Sąd zwrócił uwagę na to, że w art. 11 ust. 1 ustawy z 1991 r. ustawodawca posłużył się pojęciami „osoba zatrzymana” i „osoba tymczasowo aresztowana”, a nie znanym prawu karnemu terminem „rzeczywiste pozbawienie wolności”. Sąd stwierdził, że o ile można zgodzić się z tym, że skarżący został „faktycznie pozbawiony wolności, o tyle bezspornie [należy stwierdzić, że] prowadzono przeciwko niemu dochodzenie, które zostało umorzone. W ramach prowadzonego dochodzenia orzeczono o umieszczeniu skarżącego w szpitalu psychiatrycznym, co w świetle przepisów obowiązujących w toku postępowania było dopuszczalne”. Sąd pierwszej instancji zauważył także, że obserwacja sądowo-psychiatryczna jest czynnością procesową o charakterze dowodowym, a jej celem jest ustalenie, czy w czasie popełnienia czynu jego sprawca miał pełną zdolność rozumienia znaczenia tego czynu i zdolność kierowania postępowaniem, czy też miał tę zdolność wyłączoną bądź ograniczoną, a jeśli tak, to w jakim stopniu. Wskazawszy na wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 28 kwietnia 2010 r. (sygn. akt II AKa 86/10, KZS 2011/10/50) oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 11 października 2012 r. (sygn. akt AKa 384/12, Lex nr 1258305), sąd stwierdził, że wtedy „(…) gdy ani przepisy ustawy (…) [z 1991 r.] – stanowiące lex specialis w stosunku do przepisów rozdziału 58 [ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.; dalej: k.p.k.)], ani właśnie przepisy tegoż rozdziału k.p.k., które na mocy art. 8 ust. 3 ustawy (…) [z 1991 r.] mają odpowiednie zastosowanie w postępowaniu o odszkodowanie i zadośćuczynienie, nie normują kwestii odszkodowania i zadośćuczynienia za okres obserwacji psychiatrycznej wnioskodawcy w zakładzie leczniczym, to roszczenia te winny być rozpoznane w trybie postępowania cywilnego”. Wyrokiem z 8 maja 2014 r. (sygn. akt II AKa 105/14) Sąd Apelacyjny w Gdańsku – II Wydział Karny (dalej: Sąd Apelacyjny w Gdańsku; sąd odwoławczy) zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że zasądził od Skarbu Państwa na rzecz skarżącego następne 2000,00 zł tytułem zadośćuczynienia za krzywdę, z ustawowymi odsetkami od 8 maja 2014 r. W pozostałej części sąd odwoławczy utrzymał zaskarżony wyrok w mocy. Sąd ten podzielił stanowisko Sądu Okręgowego w Gdańsku, który stwierdził, że art. 8 ust. 1 w związku z art. 11 ust. 1 i 2 ustawy z 1991 r. „nie mogą stanowić podstawy do zasądzenia na rzecz wnioskodawcy [(skarżącego)] nie tylko zadośćuczynienia, ale również odszkodowania za umieszczenie go i pobyt [w] (…) Szpitalu od 8 marca 1985 r.”.

Zdaniem skarżącego zakwestionowane w skardze art. 11 w związku z art. 8 ust. 1 ustawy z 1991 r. uniemożliwiły mu uzyskanie zadośćuczynienia za doznaną krzywdę i odszkodowania za poniesioną szkodę, które przysługiwały mu na skutek wydania i wykonania w toku postępowania karnego postanowienia o poddaniu go obserwacji w zakładzie psychiatrycznym (Skarżący twierdzi, że nie było uzasadnionych wątpliwości co do jego poczytalności, w związku z czym pobyt w szpitalu był formą rzeczywistego pozbawienia wolności). Zaskarżone przepisy – jak zarzuca skarżący – przyznają prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia tylko tym osobom, co do których występują przesłanki stwierdzenia nieważności orzeczenia, a więc osobom, które uniewinniono lub wobec których umorzono postępowanie z powodów określonych w art. 17 § 1 pkt 1 i 2 k.p.k., i wobec których nie zasądzono odszkodowania i zadośćuczynienia. Przepisy te natomiast pomijają „inne przypadki pozbawienia wolności osób represjonowanych przez ówczesne organy władzy publicznej, w tym umieszczenia osoby w zakładzie leczniczym w związku z zarządzoną obserwacją sądowo-psychiatryczną”. Według skarżącego nie ma żadnych przesłanek pozwalających odmiennie traktować osoby zatrzymane i tymczasowo aresztowane oraz osoby skierowane na obserwację sądowo-psychiatryczną. W stosunku do tych podmiotów „zapadły [bowiem] w toku postępowania karnego jednakowe pod względem dolegliwości decyzje procesowe ograniczające ich wolność”.



Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:



Skarga konstytucyjna jest sformalizowanym środkiem ochrony konstytucyjnych wolności i praw. Jej merytoryczne rozpoznanie jest uzależnione od spełnienia warunków wynikających zarówno z art. 79 ust. 1 Konstytucji, jak i z przepisów ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Skargom konstytucyjnym niespełniającym tych warunków oraz skargom oczywiście bezzasadnym Trybunał Konstytucyjny odmawia nadania dalszego biegu.

Skarżący zakwestionował art. art. 11 ustawy lutowej w brzmieniu: „1. Przepisy art. 8–10 mają odpowiednie zastosowanie również wobec osób, co do których zachodzą przesłanki do stwierdzenia nieważności orzeczenia, jeżeli oskarżonego uniewinniono lub postępowanie umorzono z powodów, o których mowa w art. 17 § 1 pkt 1 i 2 Kodeksu postępowania karnego, i nie zostało prawomocnie zasądzone odszkodowanie i zadośćuczynienie, a osoby te były zatrzymane lub tymczasowo aresztowane. Roszczenia o odszkodowanie i zadośćuczynienie nie przedawniają się. 2. Przepis ust. 1 ma odpowiednie zastosowanie wobec osób pozbawionych życia albo wolności przez organy, o których mowa w art. 1 ust. 1, bez przeprowadzenia zakończonego orzeczeniem postępowania”, w związku z art. 8 ust. 1 tej ustawy, który stanowi, że „[o]sobie, wobec której stwierdzono nieważność orzeczenia albo wydano decyzję o internowaniu w związku z wprowadzeniem w dniu 13 grudnia 1981 r. w Polsce stanu wojennego, przysługuje od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę wynikłe z wykonania orzeczenia albo decyzji. W razie śmierci tej osoby uprawnienie to przechodzi na małżonka, dzieci i rodziców”.

Istotą zarzutów sformułowanych w skardze jest brak ustawowej możliwości skutecznego dochodzenia i wyegzekwowania od Skarbu Państwa na drodze sądowej odszkodowania i zadośćuczynienia za nieuzasadnione skierowanie skarżącego do zamkniętego zakładu psychiatrycznego na obserwację psychiatryczną, tj. za – co podkreślił skarżący – rzeczywiste pozbawienie go wolności.

Ponieważ skarżący kwestionuje brak unormowania w ramach istniejącej regulacji prawnej, więc należy ustalić, czy przedmiotem jego skargi konstytucyjnej jest zaniechanie czy pominięcie legislacyjne. O ile bowiem zaniechanie prawodawcze rozumiane jako nieuchwalenie (niewydanie) aktu normatywnego wbrew istniejącemu obowiązkowi prawnemu pozostaje poza kognicją Trybunału Konstytucyjnego, o tyle pominięcie prawodawcze polegające na zbyt wąskim określeniu zakresu zastosowania normy prawnej należy do kompetencji tego organu. W tym drugim wypadku Trybunał rozstrzyga, czy w przepisach obowiązującego aktu normatywnego nie brakuje unormowań, bez których może on budzić wątpliwości natury konstytucyjnej (zob. wyroki TK z: 6 maja 1998 r. K 37/97, OTK ZU nr 3/1998, poz. 33; 9 października 2001 r. SK 8/2000, OTK ZU nr 7/2001, poz. 211 oraz 16 listopada 2004 r. P 19/2003, OTK ZU nr 10/A/2004, poz. 106). Zarzut niekonstytucyjności może więc dotyczyć zarówno tego, co prawodawca w danym akcie unormował, jak i tego, co w tym akcie pominął, choć – postępując zgodnie z Konstytucją – powinien był unormować (zob. postanowienie TK z 14 lipca 2009 r., SK 2/08, OTK ZU nr 7/A/2009, poz. 117).

Należy przy tym podkreślić, że rozpoznawanie zarzutów dotyczących braku regulacji wymaga daleko posuniętego rygoryzmu co do stwierdzenia jakościowej tożsamości (albo przynajmniej wyraźnego podobieństwa) materii unormowanych w danym przepisie i tych pozostawionych poza jego zakresem. Jak wskazał Trybunał w postanowieniu z 11 grudnia 2002 r., „zbyt pochopne »upodobnienie« materii nieunormowanych z tymi, które znalazły swoją wyraźną podstawę w treści badanego przepisu grozi bowiem każdorazowo postawieniem zarzutu o wykraczanie przez Trybunał Konstytucyjny poza sferę kontroli prawa i uzurpowanie sobie uprawnień o charakterze prawotwórczym” (SK 17/02, OTK ZU nr 7/A/2002, poz. 98).

Odnośnie do zarzutów sformułowanych w skardze Trybunał zauważa, że ustawa z 1991 r. była – od jej wejścia w życie 23 maja 1991 r. – kilkakrotnie nowelizowana. Ustawą z dnia 19 września 2007 r. o zmianie ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 191, poz. 1372; dalej: ustawa nowelizująca) ustawodawca – na co zwrócił uwagę także skarżący – nadał nowe brzmienie obu zaskarżonym przepisom. Dla oceny rozpatrywanej skargi istotne jest to, że ustawa nowelizująca poszerzyła katalog podmiotów, którym przysługuje od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę oraz zadośćuczynienie za doznaną krzywdę. Trzeba bowiem zauważyć, że z chwilą wejścia w życie ustawy nowelizującej prawo do tych roszczeń przysługuje nie tylko tym osobom, wobec których stwierdzono nieważność orzeczenia, ale także tym, wobec których wydano decyzję o internowaniu w związku z wprowadzeniem 13 grudnia 1981 r. w Polsce stanu wojennego (art. 8 ust. 1). Ustawodawca nie rozszerzył natomiast zakresu podmiotowego art. 11 ustawy z 1991 r. Nadał wprawdzie temu przepisowi nowe brzmienie, ale pozostawił sformułowanie „a osoby te były zatrzymane lub tymczasowo aresztowane”. Należy zatem przyjąć, że ustawodawca, dokonując zmian w istniejącym systemie normatywnym, świadomie postanowił, że prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia nie przysługuje z tytułu każdej represji stosowanej przez polskie organy ścigania. W związku z tym poza zakresem unormowania pozostawił kwestie odszkodowania i zadośćuczynienia m.in. za okres przebywania w zamkniętych zakładach psychiatrycznych na obserwacji psychiatrycznej mającej określić stan poczytalności oskarżonych.

Takie rozwiązanie legislacyjne nie oznacza a limine pominięcia prawodawczego, a tym samym niekonstytucyjności przepisów zakwestionowanych w skardze. Trybunał zwraca uwagę na to, że z każdą zmianą legislacyjną wiąże się założenie racjonalności działań ustawodawcy, a tym samym domniemanie konstytucyjności nowej normy prawnej. Trzeba także zauważyć, że – jak wskazał w sprawie skarżącego Sąd Okręgowy w Gdańsku – „[w] sytuacji (…), gdy ani przepisy ustawy (…) [z 1991 r.] – stanowiące lex specialis w stosunku do przepisów rozdziału 58 k.p.k., ani właśnie przepisy tegoż rozdziału k.p.k., które na mocy art. 8 ust. 3 ustawy (…) [z 1991 r.] mają odpowiednie zastosowanie w postępowaniu o odszkodowanie i zadośćuczynienie, nie normują kwestii odszkodowania i zadośćuczynienia za okres obserwacji psychiatrycznej wnioskodawcy w zakładzie leczniczym, to roszczenia te winny być rozpoznane w trybie postępowania cywilnego”.

Na podstawie powyższego, Trybunał stwierdza, że rozpatrywana skarga konstytucyjna dotyczy zaniechania legislacyjnego, które pozostaje poza kognicją Trybunału Konstytucyjnego. Ponadto Trybunał zauważa, że skoro – jak orzekł Sąd Okręgowy w Gdańsku – skarżący, za nieuzasadnione umieszczenie go w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym może dochodzić rekompensaty w trybie postępowania cywilnego, to zarzuty naruszenia jego konstytucyjnych praw są oczywiście bezzasadne. Trybunał podkreśla także, że skarżący nie wykazał, iż w sprawie, w związku z którą złożył skargę, w ogóle doszło do naruszenia którychkolwiek jego wolności lub praw konstytucyjnych – wniesiony przez niego środek prawny nie spełnia zatem podstawowego warunku określonego w art. 79 ust. 1 Konstytucji.

Podobne stanowisko Trybunał Konstytucyjny zajął w postanowieniu z 2 grudnia 2014 r. (SK 7/06, niepubl.). Trybunał umorzył postępowanie w sprawie, stwierdziwszy, że nie może merytorycznie ocenić zakwestionowanej w skardze przesłanki przyznawania rekompensat działaczom opozycji antykomunistycznej, którzy ukrywali się przed internowaniem lub tymczasowym aresztowaniem, ponieważ stanowi to zaniechanie prawodawcze.

Niezależnie od powyższego Trybunał stwierdza, że art. 77 ust. 1 Konstytucji, zgodnie z którym każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej, nie jest w analizowanej sprawie adekwatnym wzorcem kontroli. Jak należy bowiem zauważyć, w wyroku z 24 kwietnia 2014 r. Trybunał orzekł, że „sens tego przepisu wyraża się w przeniesieniu ciężaru dolegliwości (alokacji ryzyka) związanej z wadliwym działaniem władzy publicznej z poszkodowanego podmiotu na państwo. (…) alokacja ryzyka nie może [natomiast] obejmować stanów prawnych sprzed wejścia w życie Konstytucji” (SK 56/12, OTK ZU nr 4/A/2014, poz. 42, zob. również Z. Radwański, Zmiany w Kodeksie cywilnym dotyczące odpowiedzialności organów wykonujących władzę publiczną, „Monitor Prawniczy” nr 21, 2004, s. 971; E. Łętowska, glosa do wyroku SN z 15 maja 2000 r., sygn. akt II CKN 293/00, „Orzecznictwo Sądów Polskich” nr 12, 2000, poz. 188, s. 633; L. Bosek, Bezprawie legislacyjne, Warszawa 2007, s. 312).

Okoliczności te są – zgodnie z art. 49 w związku z art. 39 ust. 1 pkt 1 oraz art. 36 ust. 3 i art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK – podstawami odmowy nadania analizowanej skardze dalszego biegu.



Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.