Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CK 188/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 listopada 2004 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Maria Grzelka (przewodniczący)
SSN Gerard Bieniek
SSA Elżbieta Strelcow (sprawozdawca)
Protokolant Katarzyna Jóskowiak
w sprawie z powództwa "N." Spółki z o. o. w likwidacji
przeciwko P.L.
o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 9 listopada 2004 r.,
kasacji strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 27 października 2003 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
„N." spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w pozwie skierowanym
przeciwko P.L. domagała się pozbawienia wykonalności tytułu wykonawczego -
wyroku Sądu Okręgowego w G. z dnia 15 marca 2000 roku, zasądzającego od
powodowej Spółki na rzecz P.L. kwotę 346.068,60 złotych z ustawowymi odsetkami
i kosztami procesu. W uzasadnieniu pozwu powódka podała, iż dokonuje
potrącenia z wierzytelnością pozwanego, wynikającą ze wskazanego tytułu
wykonawczego, swoją wierzytelność w kwocie 258.900,00 złotych z ustawowymi
odsetkami od dnia 7 września 1998 roku z tytułu objęcia przez pozwanego
udziałów w podwyższonym kapitale Spółki.
Pozwany wnosił o oddalenie powództwa podnosząc, iż zarzut potrącenia
powódka zgłaszała już w sprawie Sądu Okręgowego w G. oraz, że nigdy nie był
wspólnikiem powodowej Spółki i nie obejmował udziałów w jej kapitale
zakładowym.
Wyrokiem z dnia 17 lutego 2003 roku Sąd Okręgowy w G. oddalił
powództwo i zasądził od powodowej Spółki na rzecz pozwanego kwotę 24.000
złotych tytułem zwrotu kosztów procesu.
Wyrok ten oparty został na następujących ustaleniach:
Umowami z dnia 5 kwietnia 1998 roku powódka zobowiązała się do zawarcia
z pozwanym w terminie do 30 listopada 1998 roku umów sprzedaży prawa
odrębnej własności dwóch lokali użytkowych o powierzchni 55 m2
i 63 m2
położonych w budynku powódki w W. przy ulicy J. 11. Na poczet kosztów budowy
lokali pozwany wpłacił kwotę 271.400 złotych.
W umówionym terminie powódka nie przeniosła na pozwanego prawa
własności lokali, wobec czego pozwany w dniu 22 lutego 1999 roku odstąpił od
umów zawartych dnia 5 kwietnia 1998 roku.
W dniu 24 czerwca 1998 roku Zgromadzenie Wspólników powodowej Spółki
3
podjęło uchwałę o podwyższeniu kapitału zakładowego Spółki o kwotę 900.200,00
złotych poprzez utworzenie 18.004 nowych udziałów, które miały zostać pokryte
przez wniesienie wkładów pieniężnych. W dniu 7 września 1998 roku pozwany P.L.
złożył oświadczenie w formie aktu notarialnego o przystąpieniu do powodowej
Spółki i objęciu w jej kapitale zakładowym 5.178 udziałów o łącznej wartości
258.900,00 złotych. Zarząd powodowej Spółki w dniu 5 stycznia 1999 roku złożył
zapewnienie, że udziały w kapitale zakładowym, podwyższonym na podstawie
uchwały Zgromadzenia Wspólników z dnia 24 czerwca 1998 roku, zostały w całości
opłacone i do wniosku rejestrowego załączył oświadczenia nowych wspólników, w
tym oświadczenie pozwanego, o przystąpieniu do Spółki i objęciu udziałów,
oświadczenie o wniesieniu wpłat na poczet kapitału zakładowego oraz nową listę
udziałowców Spółki. Sąd Rejonowy w G. postanowieniem z dnia 5 lutego 1999
roku ujawnił w rejestrze powodowej Spółki nową wysokość kapitału zakładowego.
Prawomocnym wyrokiem z dnia 5 marca 2000 roku Sąd Okręgowy w G.
zasądził od „N." Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością na rzecz P.L. kwotę
325.680,00 złotych z ustawowymi odsetkami i kosztami procesu. W skład
zasądzonej kwoty wchodziła wpłata dokonana przez pozwanego w wysokości
271.400,00 złotych oraz kwota 54.280,00 złotych z tytułu kary umownej i kwota
20.388,60 złotych z tytułu skapitalizowanych odsetek ustawowych.
Przy takich ustaleniach faktycznych Sąd Okręgowy, z powołaniem się na art.
366 k.p.c. uznał, że powagą rzeczy osądzonej w sprawie Sądu Okręgowego w G.
objęte zostały wyłącznie rozliczenia finansowe, pozostające w związku z umowami
stron z dnia 5 kwietnia 1998 roku, wobec czego w ramach sporu, wywołanego
powództwem przeciwegzekucyjnym, badaniu może podlegać kwestia rozliczenia
związana z przystąpieniem przez pozwanego do powodowej Spółki i objęcia
udziałów w jej kapitale zakładowym. Pozwany dokonywał wpłat na rzecz
powodowej Spółki wyłącznie na potrzeby inwestycji wynikającej z umów z dnia 5
kwietnia 1998 roku i wbrew swemu oświadczeniu z dnia 7 września 1998 roku, nie
uiścił wkładu pieniężnego na poczet udziałów obejmowanych w powodowej Spółce.
Oceny tej nie podważa treść oświadczenia Zarządu powodowej Spółki z dnia 5
stycznia 1999 roku złożonego w trybie art. 258 § 2 pkt 3 Kodeksu handlowego,
bowiem stanowiło ono jedynie dopełnienie obowiązku wynikającego z przepisów
4
kodeksu handlowego a wadliwość w złożeniu tego oświadczenia skutkować może
ewentualną odpowiedzialnością odszkodowawczą i karną członków zarządu.
Przyjmując, że powodowa Spółka posiada wobec pozwanego wierzytelność
z tytułu zobowiązania do wniesienia wkładów pieniężnych na poczet udziałów
w kapitale zakładowym, której domagać się może na drodze sądowej, Sąd
Okręgowy uznał jednak, że wierzytelność ta nie może być potrącona z wzajemną
wierzytelnością pozwanego wobec Spółki, stwierdzoną prawomocnym wyrokiem
z dnia 15 marca 2000 roku.
Sąd Okręgowy podniósł, iż kapitał zakładowy spółki ma charakter
nienaruszalny a wpłaty pieniężne na jego rzecz muszą być - w świetle treści art.
160 pkt 2 kh, art. 167 § 1 pkt 2 kh, art. 189 kh. Art. 257 kh i art. 258 § 2 kh -
faktycznie dokonane. W takiej sytuacji umorzenie przez potrącenie wierzytelności
z tytułu wkładów pieniężnych jest wyłączone (art. 505 pkt 4 k.c.) jako prowadzące
do obejścia prawa.
Rozpoznając apelację powodowej Spółki Sąd Apelacyjny, wyrokiem z dnia
27 października 2003 roku, dokonał jedynie korekty wysokości zasądzonych od
powódki na rzecz pozwanego kosztów procesu a w pozostałej części apelację
oddalił. Podzielając ustalenia faktyczne oraz ich ocenę prawną dokonaną przez
Sąd I instancji Sąd Apelacyjny odwołał się do przedwojennych poglądów doktryny
oraz stanowiska Sądu Najwyższego wyrażonego w orzeczeniu z dnia 11 listopada
1924 roku III R 1495/24 (RPEiS 1925 str. 12220), że „wpłaty na podwyższenie
kapitału zakładowego nie można dokonać przez potrącenie odpowiedniej kwoty z
wierzytelności wspólnika do Spółki". Podkreślił Sąd Apelacyjny, że dla pewności
obrotu niezbędnym jest aby kapitał zakładowy Spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością stanowiła gotówka, która jest zabezpieczeniem dla
prowadzonej przez spółkę działalności gospodarczej. Odnosząc się do poglądu
Sądu Najwyższego wyrażonego w uchwale z dnia 26 marca 1993 roku III CZP
20/93 (IOSN 1993/9/1571), w której Sąd Najwyższy przyjął, że pokrycie udziałów
po podwyższeniu kapitału zakładowego spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
jest także dopuszczane przez oświadczenie wspólnika o przeniesieniu na poczet
tego udziału jego wierzytelności przysługującej mu do spółki, Sąd Apelacyjny
5
wskazał, iż wyrażony w uchwale pogląd dotyczył potrącenia umownego (w ramach
swobody umów) a nadto nie został on zaaprobowany przez doktrynę.
Kasację od tego wyroku powodowa Spółka oparła na zarzucie naruszenia
prawa materialnego, tj. art. 498 k.c., art. 160 pkt 2 kh, art. 167 § 1 pkt 2 kh oraz art.
189 kh. Skarżąca zarzuciła też sprzeczność istotnych ustaleń Sądu z treścią
zebranego w sprawie materiału dowodowego przez przyjęcie, że powodowa
Spółka, posiadająca wobec pozwanego wierzytelność pieniężną, nie może
przedstawić jej skutecznie do potrącenia w warunkach rozpoznawanej sprawy
z wzajemną wierzytelnością pozwanego z uwagi na nienaruszalny charakter
kapitału zakładowego.
W oparciu o powyższe zarzuty skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego
wyroku w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
II instancji, ewentualnie o zmianę zaskarżonego wyroku przez orzeczenie co do
istoty sprawy zgodnie z żądaniem pozwu z zasądzeniem od pozwanego na rzecz
powódki kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Odnosząc się do zarzutu sformułowanego w kasacji jako „sprzeczność
istotnych ustaleń Sądu z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego"
należy stwierdzić, iż nie uzasadnia on podstawy kasacyjnej z art. 3931
pkt 2 k.p.c.
Skarżący nie zarzuca bowiem naruszenia konkretnych przepisów prawa
procesowego, których pogwałcenie doprowadziło Sąd II instancji do błędnych
ustaleń ani nie wskazuje ustaleń faktycznych, które pozostają w sprzeczności
z zebranym w sprawie materiałem dowodowym. W istocie ten zarzut kasacji
stanowi rozwinięcie zarzutu naruszenia prawa materialnego.
W tych warunkach zaskarżony wyrok podlegał ocenie w ramach podstawy
kasacyjnej przewidzianej w art. 3931
pkt 1 k.p.c.
Naruszenia prawa materialnego skarżący upatruje w niezastosowaniu art.
498 k.c. do ustalonego przez Sąd II instancji stanu faktycznego, pomimo istnienia
podstaw do dokonania subsumcji. Skarżący wywodzi, iż żaden przepis kodeksu
handlowego - w szczególności przepisy wskazane w kasacji jako niewłaściwie
zastosowane, tj. art. 160 pkt 2, art. 167 § 1 pkt 2 oraz art. 189 kodeksu handlowego
6
- nie zawierają zakazu potrącenia przez spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością
wierzytelności przysługującej jej wobec wspólnika z tytułu nieuiszczonego wkładu
pieniężnego z wierzytelnością przysługującą wspólnikowi wobec spółki.
Zdaniem skarżącego, przeciwko możliwości skutecznego dokonania
potrącenia w takiej sytuacji, nie świadczy nienaruszalny charakter kapitału
zakładowego spółki, z którym Sąd II instancji związał niedopuszczalność potrącenia
wzajemnych wierzytelności stron w warunkach rozpoznawanej sprawy.
Stanowisko skarżącego, co do braku w przepisach kodeksu handlowego
zakazu potrącenia wierzytelności spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z tytułu
nieuiszczonego wkładu pieniężnego z wierzytelności wspólnika wobec spółki,
należy podzielić. Sąd Apelacyjny, stanowisko o niedopuszczalności dokonania
potrącenia wzajemnych wierzytelności stron, oparł na poglądach wyrażanych w
literaturze prawniczej i orzeczeniu Sądu Najwyższego z 1924 roku, akcentujących
zasadę realnego wniesienia wpłat na poczet kapitału zakładowego spółki, oraz jej
obowiązywanie w zakresie podwyższenia kapitału zakładowego spółki. W myśl tej
zasady wspólnik, zobowiązany do wniesienia wkładu pieniężnego, wykonuje swoje
zobowiązanie wobec spółki gdy dokonuje na jej rzecz świadczenia pieniężnego,
polegającego na przekazaniu z jego majątku określonej sumy pieniężnej w formie
gotówki (bądź w drodze przelewu bankowego) do majątku spółki. Wszelkie
odstępstwa od tej zasady powinny być traktowane jako obejście prawa (art. 58 § 1
k.c.), bo prowadzą w praktyce do zwolnienia wspólników (akcjonariuszy)
z obowiązku wniesienia wkładu.
Powyższe stanowisko nie jest jednak jednolite w orzecznictwie
(patrz: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 1993 r. III CZP 20/93 OSN
1993/9/157, nie publikowany wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 1999 r.
III CKN 476/98). Odmienny pogląd o dopuszczalności potrącenia w wyniku umowy
bądź w drodze jednostronnej czynności prawnej prezentowany jest też obecnie
w literaturze przedmiotu, z tym zastrzeżeniem, że takie potrącenie, z inicjatywy
spółki, powinno być uznane za dopuszczalne, jeżeli spełnione są przesłanki
gwarantujące ochronę interesu spółki akcyjnej, w tym - wzajemne roszczenie
akcjonariusza jest w pełni wartościowe i spełnione są pozostałe przesłanki
7
potrącenia przewidziane w kodeksie cywilnym. Zdaniem Sądu Najwyższego
w obecnym składzie, powyższe stanowisko zasługuje na aprobatę i to także
w odniesieniu do spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.
W realiach rozpoznawanej sprawy ochrona interesu powodowej Spółki
niewątpliwie przemawia za uznaniem dopuszczalności potrącenia jej wierzytelności
z tytułu nieuiszczonego wkładu pieniężnego z wierzytelności pieniężnej
pozwanego. W ten sposób Spółka uzyska od pozwanego wpłatę kwoty pieniężnej
nie mniej wartościową niż wysokość jej długu wobec pozwanego, którą może
przeznaczyć na kapitał zakładowy. Potrącenie dokonane w takich okolicznościach
pozwala nie tylko na nieponoszenie kosztów związanych z uzyskaniem
zaspokojenia wierzytelności obu stron ale też chroni Spółkę przed ryzykiem
ewentualnej bezskuteczności egzekucji długu należnego od pozwanego.
Mając to na uwadze uznać należało, iż oświadczenie powodowej Spółki
o potrąceniu przysługującej jej wobec pozwanego wierzytelności z tytułu nie
uiszczonego wkładu z wierzytelnością pozwanego, w warunkach ustalonego
w sprawie stanu faktycznego, nie może być traktowane jako obejście prawa,
uniemożliwiające oparcie powództwa przeciwegzekucyjnego na zdarzeniu jakim
jest potrącenie (art. 498 k.c.).
Z tych względów Sąd Najwyższy uznał zarzut naruszenia prawa
materialnego za uzasadniony i na podstawie art. 39313
k.p.c. orzekł jak w sentencji.