Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CK 297/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 2 grudnia 2004 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Iwona Koper (przewodniczący)
SSN Jan Górowski (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
Protokolant Ewa Zawisza
w sprawie z powództwa M.P. i R.R.
przeciwko M.C.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 2 grudnia 2004 r.,
kasacji powodów od wyroku Sądu Okręgowego w W.
z dnia 11 lipca 2003 r., sygn. akt [...],
oddala kasację i odstępuje od obciążenia powodów kosztami
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powodowie M.P. i R.R. wnieśli o zasądzenie od pozwanego radcy prawnego
M.C. kwoty 22 860 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 26 stycznia 2001 r. i
taryfowymi kosztami. W uzasadnieniu podnieśli, że na skutek nienależytego
działania pozwanego jako ich pełnomocnika postępowanie sądowe w sprawie [...]
Sądu Rejonowego w W. zostało umorzone, gdyż pozwany nie podał prawidłowego
adresu strony przeciwnej. Gdyby natomiast ten proces wygrali, co zdaniem
powodów było oczywiste, to nawet w wypadku bezskutecznej egzekucji, mogliby
objętą wyrokiem kwotę wliczyć jako koszt prowadzonej działalności gospodarczej.
W rezultacie skoro wtedy osiągali dochód opodatkowany kwotą 40 % mogliby
wówczas odliczyć taki ułamek kwoty dochodzonej w tym postępowaniu
nakazowym, a zatem ponieśli szkodę w wyliczonej wysokości.
Wyrokiem z dnia 31 stycznia 2003 r. Sąd Rejonowy w W. powództwo oddalił,
ustalając, że w 1998 r. powodowie prowadzili działalność gospodarczą w formie
spółki cywilnej „R.”. Pozwany prowadził pięć spraw powodów dotyczących tej
działalności. Zgodnie z ustną umową pozwany w tych sprawach miał doprowadzić
do uzyskania tytułów wykonawczych, a po konsultacji z powodami podejmować
dalsze czynności w postępowaniu egzekucyjnym.
Na podstawie udzielonego mu przez powodów w dniu 15 stycznia 1998 r.
pełnomocnictwa ogólnego upoważniającego do zastępstwa procesowego przed
sądami i organami egzekucyjnymi prowadził sprawę przeciwko R.B. - „R.”. Powód
R.R. wraz z pozwanym osobiście byli w siedzibie dłużnika w J. Ponadto M.C.
ustalił, że przeciwko R.B. toczy się postępowanie karne i jest on dłużnikiem wielu
firm, który jako adres zamieszkania wskazał P., a miejsce prowadzenia
działalności gospodarczej J. i L.
Pozwany w dniu 7 lipca 1998 r. w imieniu powodów wniósł pozew
w postępowaniu nakazowym do Sądu Rejonowego w W. Wydziału Gospodarczego
pozew o zapłatę kwoty 57 150,12 zł z tytułu niezapłaconej ceny za nabyty przez
tego kontrahenta sprzęt RTV. W dniu 24 sierpnia 1999 r. Sąd wezwał pełnomocnika
3
powodów do uzupełnienia braków formalnych pozwu przez przedłożenie
przedsądowego wezwania do zapłaty oraz sprecyzowania żądania w kierunku
wskazania od jakich kwot domaga się odsetek - pod rygorem zwrotu pozwu. Pismo
to radca prawny otrzymał w dniu 9 września 1999 r. W dniu 20 września 1999 r. za
pośrednictwem poczty wniósł on wniosek o przywrócenie terminu do uzupełnienia
tych braków. Kolejnym zarządzeniem z dnia 24 września 1999 r. wezwano
pełnomocnika powodów do uzupełnienia braków formalnych wniosku o
przywrócenie terminu przez dokonanie czynności procesowej, co do której wniosek
ten się odnosi tj. aby pełnomocnik wskazał terminy i kwoty od których domaga się
odsetek. Wezwanie to pełnomocnik powodów otrzymał w dniu 15 listopada 1999 r.,
a w dniu 21 listopada 1999 r. złożył pismo procesowe precyzujące pozew w tym
zakresie.
Zarządzeniem z dnia 30 listopada 1999 r. Sąd wyznaczył posiedzenie jawne
celem rozpoznania wniosku o przywrócenie terminu na dzień 5 stycznia 2000 r.
Ponieważ wysłane do dłużnika R.B. zawiadomienie o terminie posiedzenia zostało
zwrócone z adnotacją, że dłużnik nie zamieszkuje pod wskazanym adresem,
zarządzeniem z dnia 15 grudnia 1999 r. wezwano pełnomocnika powodów do
wskazania aktualnego adresu zamieszkania pozwanego - w terminie 7 dni pod
rygorem zawieszenia postępowania. M.C. otrzymał to wezwanie w dniu 22 grudnia
1999 r. i nie podjął żadnych działań, w tym nie stawił się, pomimo prawidłowego
zawiadomienia, na posiedzeniu w dniu 5 stycznia 2000 r.
Postanowieniem z dnia 20 stycznia 2000 r. Sąd zawiesił postępowanie
w sprawie i orzeczenie to pozwany otrzymał w dniu 9 marca 2000 r.
Nie dokonał jednak żadnych działań zmierzających do ustalenia adresu pozwanego
i czynności prowadzących do podjęcia postępowania w sprawie, ani nie wniósł
wniosku o ustanowienie kuratora dla nieznanego z miejsca pobytu pozwanego.
Pozwany M.C. uznał, że ustalenie adresu dłużnika należy do firmy
windykującej, działającej na zlecenie powodów. Sam ograniczył się do
sprawdzenia, że w ewidencji działalności gospodarczej nadal figuruje adres, który
wskazał w pozwie.
Postanowieniem z dnia 25 stycznia 2001 r. Sąd na podstawie art. 47911
k.p.c.
postępowanie w sprawie tej umorzył. Orzeczenie to pełnomocnik powodów
4
otrzymał w dniu 24 marca 2001 r. i nie powiadomił o jego treści swych
mocodawców.
Ostatni bezpośredni kontakt pomiędzy stronami miał miejsce we wrześniu
1999 r. Pozwany wyraził wtedy zastrzeżenia do przebiegu współpracy,
a w szczególności zarzucił powodom brak otrzymania wynagrodzenia za niektóre
z prowadzonych spraw. W kwestii tej strony nie doszły do porozumienia
i w rezultacie pozwany nie podejmował żadnych działań w sprawie [...]. Nie
wypowiedział jednak pełnomocnictwa. Powód R.R. wielokrotnie próbował
skontaktować się z pozwanym, lecz usiłowania te nie przyniosły pozytywnego
rezultatu.
Powodowie kończąc działalność gospodarczą w marcu 2001 r. ustalili
w Sądzie Rejonowym w W., że sprawa [...] została prawomocnie umorzona.
M.P. i R.R. w 1998 r. uzyskali z prowadzonej działalności gospodarczej zysk netto
w kwocie 82 921, 20 zł i zapłacili podatek dochodowy w wysokości 27 286,60 zł,
zaś za rok 1999 osiągnęli zysk w wysokości 118 813,78 zł i zapłacili podatek
dochodowy w wysokości 22 228,20 zł.
Według oceny Sądu pierwszej instancji strony łączyła umowa o świadczenie
usług prawnych, zatem pozwany mógłby odpowiadać na podstawie art. 471 k.c.,
gdyby powodowie wykazali nie tylko nienależyte wykonanie przez pozwanego
umowy, lecz także szkodę oraz adekwatny związek przyczynowy pomiędzy
nienależytym wykonaniem przez radcę prawnego zobowiązania a szkodą.
Wprawdzie uznał, że wobec nieudolnego prowadzenia przez pozwanego sprawy
można przypisać mu było winę, niemniej ocenił, iż nie zostały wykazane dalsze
przesłanki odpowiedzialności kontraktowej. Podniósł, że powodowie nie udowodnili
o jaką kwotę zapłaciliby niższy podatek, gdyż takim dowodem nie mogły być
bilanse spółki cywilnej za lata 1998 – 1999, bo nie jest prawdopodobne, aby w tym
czasie zapadło postanowienie o bezskuteczności egzekucji i z tego względu uznał,
że szkoda powodów ma charakter tzw. szkody ewentualnej, nie podlegającej
naprawieniu na gruncie prawa polskiego.
W apelacji z dnia 12 marca 2003 r. powodowie zaskarżyli wyrok w części
oddalającej powództwo, co do kwoty 10 015,53 zł i zarzucili nietrafną wykładnię art.
471 k.c. i 472 k.c. oraz błąd w ustaleniach faktycznych przez przyjęcie, ze wynik
5
procesu przeciwko R.B. nie był pewny, choć pozwany potwierdził, iż sprawa była
oczywiście wygrana, a jedynie trudna do wyegzekwowania. Wnieśli o zmianę
zaskarżonego wyroku przez zasądzenie od pozwanego tej kwoty wraz z
ustawowymi odsetkami od dnia 26 stycznia 2001 r. Powodowie podnieśli, że gdyby
nakaz zapłaty zostałby wydany w 2000 r. to nawet jeżeliby wystawili jedną fakturę
w ciągu tego okresu w wysokości 57 150,12 zł, zapłaciliby podatek od tego
dochodu w kwocie 10 015,53 zł i tę kwotę wliczyliby w koszty prowadzonej
działalności gospodarczej.
Wyrokiem z dnia 11 lipca 2003 r. Sąd Okręgowy w W. apelację oddalił
podzielając dokonane ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji i w zasadzie
jego rozważania prawne.
Powodowie w kasacji opartej na podstawie naruszenia prawa materialnego,
tj. art. 471 k.c. w zw. z art. 361 § 2 k.c., art. 361 § 1 k.c. oraz art. 471 i 472 k.c.
w zw. z art. 23 ust 1 pkt 17 i 20 ustawy z dnia 14 lipca 1991 r. o podatku
dochodowym od osób fizycznych (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176 ze
zm., dalej „ustawy”) przez przyjęcie, że zawiniona przez pełnomocnika utrata
możności zwrotu zapłaconego podatku nie jest rzeczywistą szkodą, a także na
naruszeniu przepisów postępowania, które miało wpływ na wynik sprawy, a to art.
229 k.p.c. wnieśli o zmianę zaskarżonego wyroku i zasądzenie od pozwanego na
rzecz powodów kwoty 10 015, 53 zł, z ustawowymi odsetkami od dnia 26 stycznia
2001 r., względnie o jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co stępuje:
Naruszenia art. 229 k.p.c. skarżący upatrywali w nie uwzględnieniu przez
Sąd drugiej instancji „przyznania” pozwanego, że gdyby doszło do merytorycznego
rozpoznania sprawy [...], to jej wynik byłby oczywisty i powodowie uzyskaliby
orzeczenie uwzględniające powództwo, gdyż w sprawie tej przedłożono dokumenty
potwierdzające zakup i odbiór towaru bez uiszczenia ceny, a jej dalsze okoliczności
wskazywały na zaplanowane przez nabywcę sprzętu RTV oszustwo.
W świetle tego przepisu nie wymagają dowodu fakty przyznane w toku
postępowania przez stronę przeciwną (por. uzasadnienie orzeczenia Sądu
6
Najwyższego z dnia 28 lutego 1996 r., I CRN 222/95, OSNC 1996, nr 6, poz. 87),
co jednak nie oznacza, że omawiany zarzut jest trafny.
Przedmiotem przyznania, jako jednostronnej czynności procesowej, mogą być tylko
fakty, a nie ich ocena, gdyż jest ono oświadczeniem wiedzy o faktach, czyli
o elementach istniejącej rzeczywistości. Z tego względu nie może przyznanie
dotyczyć prawdopodobnych okoliczności, które z takich czy innych przyczyn nie
wystąpiły, czyli ewentualnych zdarzeń jakie by nastąpiły gdyby miał miejsce
odmienny układ okoliczności faktycznych.
W sprawie natomiast należało odpowiedzieć na pytanie, jakie skutki prawne
wywołały zaniechania poznanego jako pełnomocnika powodów w sprawie [...].
Same zaniechania należą do sfery faktów, natomiast ocena czy i jakie wywołały
one następstwa w stosunkach prawnych łączących strony podlega rozstrzygnięciu
sądu. Brak jej kontrowersyjności, nie zwalnia sądu od obowiązku jej
przeprowadzenia, przy uwzględnieniu ustalonego stanu faktycznego sprawy
i obowiązującego stanu prawnego. Zagadnienie, czy i kiedy powodowie uzyskaliby
nakaz zapłaty w sprawie [...], gdyby pozwany radca prawny podejmował czynności
adekwatne do stanu sprawy, to kwestia przynależna do kategorii związku
przyczynowego (art. 361 § 1 k.c.).
Zauważyć się godzi, że powodowie jeszcze w kasacji podkreślili, ze wystąpili
z powództwem przeciwko R.B. nie po to, aby wyegzekwować roszczenie, bo to było
z góry skazane na niepowodzenie, ale po to, aby skorzystać z udogodnień
podatkowych i przerwać na wszelki wypadek bieg przedawnienia roszczenia.
W tym stanie rzeczy przystępując do omówienia zarzutów dotyczących
podstawy naruszenia prawa materialnego należało przedstawić istotne dla
rozstrzygnięcia sprawy rozwiązania prawa podatkowego. Skoro sprzedaż sprzętu
RTV R.B. miała miejsce w 1998 r., to wierzytelność powodów z tego tytułu
stanowiła ich przychód za ten rok (art. 14 ustawy). Według stanu prawnego
istotnego dla rozstrzygnięcia sprawy nie uważało się za koszty uzyskania
przychodów wierzytelności odpisanych jako przedawnione (art. 23 ust. 1 pkt 17
ustawy) i wierzytelności odpisanych jako nieściągalne, z wyjątkiem takich, które
uprzednio zostały zarachowane jako przychody należne, których nieściągalność
została uprawdopodobniona (art. 23 ust. 1 pkt 20 ustawy).
7
Na podstawie definicji ustawowej, za wierzytelności, których nieściągalność
została uprawdopodobniona uważać należało takie których nieściągalność została
udokumentowana : postanowieniem o nieściągalności uznanym przez wierzyciela
jako odpowiadającym stanowi faktycznemu, wydanym przez właściwy organ
postępowania egzekucyjnego, bądź postanowieniem sądu o oddaleniu wniosku
o ogłoszenie upadłości gdy majątek masy nie wystarczy na pokrycie kosztów
postępowania upadłościowego, lub o umorzeniu postępowania upadłościowego,
albo protokołem sporządzonym przez podatnika stwierdzającym, że przewidywane
koszty związane z dochodzonymi wierzytelnościami byłyby wyższe od tej kwoty –
jeżeli uprzednio na tę wierzytelność utworzono rezerwę uznawaną za koszt
uzyskania przychodu (art. 23 ust 2 ustawy).
Dodać należy, że odliczenie od przychodu z działalności gospodarczej
danego roku podatkowego podlegają w zasadzie koszty uzyskania przychodu
w tym roku poniesione, natomiast w wypadku należności nieściągalnych odliczenie
następuje w roku podatkowym, w którym nieściągalność została
uprawdopodobniona (por. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia
8 marca 1995 r., III S.A. 905/94, Monitor Podatkowy 1995, nr 8, s. 250).
W tym stanie rzeczy należało odpowiedzieć na pytanie, kiedy pozwany,
gdyby zastępował powodów w sprawie [...] rzetelnie, uzyskałby postanowienie o
nieściągalności należności dochodzonych w postępowaniu nakazowym. Trzeba
zgodzić się z Sądem drugiej instancji, że z prawdopodobieństwem graniczącym z
pewnością mógłby to być 2000 r. Jeżeli bowiem pozew nie zawierałby braków i
nakaz zapłaty zostałby wydany w dniu 24 sierpnia 1999 r., to wobec nie podania w
pozwie właściwego adresu pozwanego zostałby zwrócony z adnotacją poczty
„adresat nie zamieszkuje pod wskazanym adresem”. Skoro R.B. unikał
odpowiedzialności, to procedura ustalania adresu, a następnie prowadzenia
postępowania w przedmiocie ustanowienia dla niego kuratora jako dla osoby
nieznanej z miejsca pobytu, chociażby na konieczność przeprowadzenia
niezbędnych ogłoszeń, niewątpliwie trwałaby kilka miesięcy. W takich wypadkach
kurator, aby nie spotkać się z zarzutem, braku należytej reprezentacji nieznanego
z miejsca pobytu zazwyczaj podejmuje merytoryczna obronę, składając zarzuty.
Poza tym uprawomocnienie się orzeczenia uwzględniającego powództwo
8
wymagałoby przeprowadzenia postępowania w przedmiocie uzyskania tytułu
wykonawczego, a następnie przeprowadzenia nieskutecznego postępowania
egzekucyjnego.
Jak wynika z powyższych uwag objęte postępowaniem nakazowym
wierzytelności powodów stanowiły ich przychód w 1998, a mogły być wliczone
w koszty uzyskania przychodów w 2000 r. Trafnie jednak Sąd drugiej instancji
uznał, że powodowie nie wykazali aby w tym roku rozliczeniowym uzyskali
jakikolwiek podlegający opodatkowaniu dochód (art. 6 k.c.). Dodać się godzi ze
powodowie nie przedstawili na tę istotną dla rozstrzygnięcia sprawy okoliczność
żadnych dokumentów pomimo oddalenia powództwa przez Sąd pierwszej instancji
z powodu nie wykazania szkody.
Bez względu więc na to, czy pomiędzy zaniechaniami pozwanego radcy
prawnego, a nie uzyskaniem przez powodów prawomocnego orzeczenia
uwzględniającego powództwo w sprawie [...] zachodzi adekwatny związek
przyczynowy, to powództwo musiało zostać oddalone już z tego względu, ze
powodowie nie wykazali szkody, jako niezbędnej przesłanki odpowiedzialności
kontraktowej (art. 471 k.c.).
Nie wykazanie tej przesłanki odpowiedzialności kontraktowej zwalniało Sąd
Najwyższy od szczegółowego rozważenia dalszych zarzutów kasacyjnych w tym
odnoszących się do nietrafnego przyjęcia przez Sąd Apelacyjny, że pomiędzy
zaniechaniami pozwanego a nie uzyskaniem przez powodów orzeczenia
uwzględniającego powództwo w sprawie [...] nie zachodzi adekwatny związek
przyczynowy. Należy przypomnieć, ze naruszenie prawa materialnego tylko wtedy
stanowi podstawę kasacji, gdy pozostaje w bezpośrednim związku z wynikiem
sprawy. Sąd Najwyższy oddala bowiem kasację jeżeli zaskarżone orzeczenie
pomimo nie do końca trafnego uzasadnienia odpowiada prawu (art. 19312
k.p.c.).
Mając na uwadze uchybienia pozwanego w prowadzeniu sprawy [...]
odstąpiono od obciążenia powodów kosztami postępowania kasacyjnego. (art. 102
k.p.c.).
9