Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CK 112/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 stycznia 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Iwona Koper (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
SSN Kazimierz Zawada
w sprawie z powództwa J. P.
przeciwko R. P.
o zniesienie wspólności majątkowej,
po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 14 stycznia 2005 r.,
na rozprawie kasacji pozwanego od wyroku Sądu Okręgowego w L. z dnia 23
października 2003 r., sygn. akt III Ca (…),
oddala kasację.
Uzasadnienie
Sąd pierwszej instancji wyrokiem z dnia 14 sierpnia 2002 r. zniósł majątkową
wspólność ustawową stron sporu wynikającą z zawarcia przez strony związku
małżeńskiego i uczynił to z datą wsteczną, tj. z dniem 1 stycznia 1998 r.
Apelację pozwanego od tego wyroku oddalił Sąd odwoławczy, podzielając
interpretację przepisu art. 52 § 1 k.r.o. dokonaną przez Sąd pierwszej instancji, który
2
przyjął, że za „ważne powody” w rozumieniu tego przepisu należy uznać brak istnienia
pomiędzy stronami więzi ekonomicznej oraz trwałą separację faktyczną.
W ocenie Sądu drugiej instancji, o poważnym konflikcie między stronami w sferze
stosunków gospodarczych świadczą inne zachowania stron aniżeli poprawny stosunek
pozwanego do swoich dzieci, a mianowicie nieporozumienia, które skutkowały wyrokiem
w sprawie o alimenty, oraz kryzys pożycia małżeńskiego i brak możliwości
podejmowania także wspólnych decyzji gospodarczych, o czym świadczyło prowadzenie
przeciwko pozwanemu umorzonego postępowania karnego o czyn z art. 207 § 1 k.k.,
wskazujące na poważne zaburzenia pożycia.
Zdaniem Sądu odwoławczego doszło między stronami do powstania trwałego
stanu separacji faktycznej i zerwania wszelkich stosunków majątkowych z dniem 1
stycznia 1998 r., kiedy to strony podjęły ostatnią, bezskuteczną próbę odtworzenia
dobrych stosunków między sobą.
Kasacja pozwanego oparta została na obu podstawach kasacyjnych.
Zarzuty naruszenia przepisu art. 233 § 1 k.p.c. uzasadnia skarżący błędną
analizą materiału dowodowego prowadzącą do wadliwego ustalenia, że na dzień
1 stycznia 1998 r. istniał między stronami stan trwałej separacji faktycznej, czemu
przeczą późniejsze zachowania stron. Nadto, zarzuty naruszenia tego przepisu
uzasadniono w kasacji pominięciem faktu prowadzenia przez pozwanego w 1998 r. prac
budowlanych na działce stanowiącej wyłączną własność powódki oraz pominięciem
faktu korzystania w 1998 r. przez rodzinę pozwanego z efektów prowadzącej przez
niego wówczas działalności gospodarczej.
Z kolei zarzuty naruszenia art. 227 k.p.c. w zw. z art. 382 k.p.c. uzasadnia
skarżący niepoczynieniem przez Sąd ustaleń co do istnienia, rozmiarów i okoliczności
powstania zadłużenia pozwanego oraz wielkości majątku odrębnego stron, a nadto
brakiem dokonania oceny, czy powództwo nie zmierza do pokrzywdzenia wierzycieli
jednego z małżonków.
Zarzut naruszenia art. 232 k.p.c. oraz art. 441 k.p.c. w zw. z art. 452 k.p.c. i art.
382 k.p.c. uzasadnia pozwany niedokonaniem przez Sąd ustaleń dotyczących
okoliczności rozkładu pożycia stron, w tym stopnia ich zawinienia oraz sytuacji dzieci
stron.
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej skarżący zarzucił naruszenie art. 5 k.c.
przez jego niezastosowanie w sytuacji wystąpienia przez powódkę z powództwem w
okresie trwałej niezdolności pozwanego do pracy, będącej następstwem kalectwa
3
powstałego w trakcie trwania małżeńskiej wspólności majątkowej. Nadto, pozwany
zarzucił błędną wykładnię art. 52 § 1 k.r.o. polegającą na uznaniu separacji faktycznej
za wystarczającą przesłankę przyjęcia zaistnienia „ważnych powodów”, oraz wadliwego
utożsamiania ważnych powodów w rozumieniu art. 52 § 1 k.r.o. z przyczynami rozwodu
lub separacji.
Skarżący uzasadnia też zarzut naruszenia art. 52 § 1 k.r.o. zastosowaniem tego
przepisu mimo braku poczynienia niezbędnych ustaleń co do istnienia zadłużenia
pozwanego oraz rozmiarów tego zadłużenia, wielkości majątku odrębnego małżonka –
dłużnika oraz kwestii utrzymania i wychowania małoletnich dzieci stron.
W uzasadnieniu kasacji pozwany akcentuje nieuzasadnione utożsamianie
w zaskarżonym wyroku ważnych powodów w rozumieniu art. 52 § 1 k.r.o. z przyczynami
rozwodu i separacji oraz pominięcie przy wyrokowaniu oceny dowodów
sprzeciwiających się ustaleniu stanu trwałej separacji faktycznej już na dzień 1 stycznia
1998 r. W ocenie skarżącego, Sąd odwoławczy bezzasadnie nie rozważył skutków
wyroku w płaszczyźnie ewentualnego pokrzywdzenia nim wierzycieli pozwanego i
zagrożenia interesów rodziny, a w szczególności dzieci stron.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Kasacja nie zasługiwała na uwzględnienie wobec braku w niej
usprawiedliwionych podstaw.
Chybiony okazał się zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. uzasadniony błędną
oceną materiału dowodowego oraz pominięciem przy ferowaniu wyroku okoliczności
wskazanych w kasacji. W orzecznictwie reprezentowany jest ustabilizowany już pogląd,
że ocena dowodów może być przedmiotem kontroli kasacyjnej, jednakże Sąd
Najwyższy władny jest ją podważyć tylko wówczas gdyby – w świetle dyrektyw
płynących z art. 233 § 1 k.p.c. w związku z art. 3931
pkt 2 k.p.c. – okazała się rażąco
wadliwa lub oczywiście błędna (postanowienie SN z dnia 16 października 1997 r., II
CKN 393/97 niepubl.; postanowienie z dnia 29 stycznia 1999, I CKN 999/97 – niepubl.).
Natomiast nie można ocenić kasacji jako zawierającą usprawiedliwioną drugą podstawę
kasacyjną wówczas, gdy zawarte w niej zarzuty opierają się na dokonanej przez stronę
jej własnej ocenie zebranego materiału dowodowego, która wyprowadza z niej
samodzielne wnioski co do prawidłowego jej zdaniem (postulowanego przez nią)
rozstrzygnięcia (postanowienie SN z dnia 21 kwietnia 1997 r., II CKN 101/97, niepubl.).
Zarzut błędnej analizy i oceny materiału dowodowego wymaga bowiem wyraźnego
wskazania przesłanek dyskwalifikacji postępowania Sądu odwoławczego w zakresie
4
oceny poszczególnych dowodów, a więc jednoznacznego wskazania w czym skarżący
upatruje przekroczenia przez Sąd przysługującego mu prawa do swobodnej oceny
przeprowadzonych dowodów (postanowienie SN z dnia 13 stycznia 2000 r., II CKN
1105/99 – niepubl.; postanowienie SN z dnia 30 marca 2000 r., III CKN 595/98,
niepubl.).
Kasacja pozwanego nie spełnia tych wymogów w odniesieniu do zarzutów
naruszenia art. 233 § 1 k.p.c.
Sąd Apelacyjny dokonał własnej oceny dowodów wskazujących na wyjazd stron
z dziećmi na wakacje na przełomie lat 1997 i 1998 r. i uznał, że fakty te świadczą tylko o
poprawnym stosunku pozwanego do swoich dzieci, natomiast nie mogą być podstawą
wniosków co do istnienia stanu separacji i kształtu więzi majątkowych pomiędzy
stronami. Sąd odwoławczy wskazał zarazem na dwa wyraźne zdarzenia, które w jego
ocenie, nie zakwestionowanej w kasacji przez skarżącego, świadczą o istnieniu
poważnego kryzysu pożycia i konfliktu między stronami w sferze ich stosunków
gospodarczych. Należą do nich na tyle poważne nieporozumienia od 1997 r. w sferze
stosunków majątkowych, że ich finałem był wyrok w sprawie alimentacyjnej wytoczonej
przez powódkę, a także prowadzone przeciwko pozwanemu postępowanie karne o
czym z art. 207 § 1 k.k., które zostało umorzone ze względu na znikomą społeczną
szkodliwość czynu, a więc nie zakończyło się wyrokiem uniewinniającym pozwanego.
Oba te zdarzenia były podstawą dla wyrażenia przez Sąd odwoławczy oceny o istnieniu
separacji faktycznej między stronami, konsekwencją której było zerwanie wszelkich
stosunków majątkowych, a stopień ustania tych więzi wskazuje na trwałość takiego
stanu. Prawidłowości tych ustaleń Sądu drugiej instancji, dokonanych na podstawie
niepodważonej w kasacji oceny dowodów z dokumentów w postaci akt sprawy
alimentacyjnej i sprawy karnej, nie podważa postawiony w kasacji zarzut, że na
przełomie lat 1997 i 1998 strony podjęły ostatnią próbę odtworzenia dobrych stosunków
między sobą. Bezskuteczność tej próby potwierdza wręcz trafność ustalenia co do
wcześniejszego wystąpienia trwałego kryzysu pożycia stron, skutkującego zerwaniem
wszelkich stosunków majątkowych.
Chybione okazały się również zarzuty kasacji naruszenia art. 227 k.p.c.,
uzasadnione niepoczynieniem przez Sąd ustaleń co do istnienia zadłużenia pozwanego,
jego rozmiarów i okoliczności powstania oraz braku ustaleń czy powództwo nie zmierza
do pokrzywdzenia wierzycieli jednej ze stron. Po pierwsze, przepis art. 227 k.p.c. nie
może zostać naruszony przez Sąd, bowiem nie jest on ani źródłem uprawnień ani
5
obowiązków Sądu orzekającego, a jedynie prezentuje stanowisko ustawodawcy w
przedmiocie określenia faktów, które mogą być przedmiotem dowodu. Aby jednak fakty,
o których mowa w art. 227 k.p.c., uczynić przedmiotem dowodu niezbędna jest co do
zasady inicjatywa dowodowa stron wyrażona złożeniem stosownych wniosków
dowodowych. Tymczasem skarżący nie twierdzi nawet, aby wnioskował o
przeprowadzenie dowodów na wyżej wskazane okoliczności, ani też nie zarzuca by Sąd
naruszył przepis procesowy zobowiązujący go do przeprowadzenia z urzędu dowodów
na okoliczność istnienia zadłużenia pozwanego i oceny czy powództwo nie zmierza do
pokrzywdzenia jego ewentualnych wierzycieli. Zarzut naruszenia art. 232 k.p.c. oraz art.
441 k.p.c. uzasadniono bowiem wyłącznie niedokonaniem ustaleń dotyczących
okoliczności rozkładu pożycia stron, ich stopnia zawinienia oraz sytuacji dzieci stron, a
więc jedynie tych okoliczności, których wyjaśnienie jest niezbędne dla poczynienia
rozstrzygnięć ale w procesie rozwodowym, a nie służy dokonaniu każdorazowej oceny
wystąpienia „ważnych powodów” jako materialnoprawnej przesłanki orzekania o
zniesieniu wspólności majątkowej na podstawie art. 52 § 1 k.r.o. W tej sytuacji chybione
okazały się zarzuty naruszenia art. 232 k.p.c. oraz art. 441 k.p.c. Ocena potrzeby
dopuszczenia dowodów z urzędu należy do jurysdykcyjnych uprawnień Sądu
orzekającego. Nadto z mocy art. 452 k.p.c., w sprawie o zniesienie wspólności
majątkowej między małżonkami przepis m.in. art. 441 k.p.c. znajduje tylko odpowiednie
zastosowanie, a wykazywanie wystąpienia wymienionych w nim okoliczności nadal
mieści się w sferze obowiązków stron sporu, zobowiązanych z mocy art. 232 zd. 1 k.p.c.
do wskazywania stosownych dowodów.
Wobec powyższego należało uznać, że zarzuty zgłoszone w ramach drugiej
podstawy kasacyjnej pozbawione są usprawiedliwionych podstaw. W tej sytuacji oceny
zarzutów kasacji w przedmiocie naruszenia przepisów prawa materialnego należało
dokonać z uwzględnieniem stanu faktycznego sprawy będącego podstawą orzekania
dla Sądu drugiej instancji.
Nie można uznać za trafny zarzutu naruszenia przepisu art. 5 k.c. wskutek jego
niezastosowania. Zarzut naruszenia przepisu prawa materialnego w następstwie jego
niezastosowania okazać się może zasadny wówczas, gdy wiążąco dokonane przez Sąd
ustalenia faktyczne odpowiadają elementom hipotezy zawartej w nim normy prawnej, a
mimo tego Sąd nie dokonał w takiej sytuacji aktu subsumpcji. Tymczasem w
uzasadnieniu zaskarżonego kasacją wyroku brak jest dostatecznych ustaleń, które
miałyby przesądzać o tym, że realizacja przez powódkę jej prawa podmiotowego do
6
dochodzenia w niniejszym procesie roszczenia stanowi nadużycie prawa, bowiem
pozostaje w sprzeczności z konkretnie wskazanymi zasadami współżycia społecznego.
W tej sytuacji, skoro ustalony stan faktyczny, będący dla Sądu odwoławczego podstawą
orzekania, nie obejmował ustaleń odpowiadających hipotezie normy art. 5 k.c., przeto
zarzut niezastosowania tego przepisu okazał się chybiony.
Również zarzut naruszenia art. 52 § 1 k.r.o. wskutek jego błędnej wykładni okazał
się nietrafny. Wbrew stanowisku skarżącego, Sąd Apelacyjny nie dokonał przypisywanej
mu w kasacji błędnej wykładni tego przepisu poprzez uznanie separacji faktycznej za
wystarczającą przesłankę przyjęcia „ważnych powodów” uzasadniających żądanie
zniesienia wspólności majątkowej. Przeciwnie, na s. 5 uzasadnienia zaskarżonego
wyroku Sąd odwoławczy wyraźnie uznał za przesłankę zastosowania art. 52 § 1 k.r.o.
trwałe zerwanie wszelkich stosunków majątkowych oraz brak możliwości podejmowania
wspólnych decyzji gospodarczych, traktując je wyraźnie jako konsekwencję uprzedniego
ustania więzi rodzinnoprawnych między małżonkami i co za tym idzie powstania
trwałego stanu separacji faktycznej. Taka wykładnia „ważnych powodów” w rozumieniu
art. 52 § 1 k.r.o. jest zgodna zarówno z poglądami prezentowanymi w piśmiennictwie jak
też i w nowszym orzecznictwie, w którym podkreśla się, że przesłanki separacji
potwierdzają trafność kierunku orzecznictwa koncentrującego się, przy ustalaniu i
wykładni ważnych powodów w rozumieniu art. 52 § 1 k.r.o., na sferze stosunków
prawno-majątkowych małżonków (por. m.in. wyrok SN z dnia 17 grudnia 1999 r., III CKN
506/98 niepubl., wyrok SN z dnia 29 stycznia 1997 r., I CKN 66/96, Prok. i Pr. nr 7 - 8, s.
32; wyrok SN z dnia 13 maja 1997 r., III CKN 51/97, OSNC 1997, nr 12, poz. 194).
Uzasadnienie zaskarżonego wyroku – wbrew zarzutowi kasacji – nie dowodzi więc
utożsamiania przez Sąd Apelacyjny ważnych powodów uzasadniających żądanie
zniesienia wspólności majątkowej z przyczynami rozwodu lub separacji. Natomiast
zarzuty kasacji sprowadzające się do niepoczynienia ustaleń w odniesieniu do istnienia
zadłużenia pozwanego, jego rozmiarów i okoliczności powstania, wielkości majątku
odrębnego małżonka - dłużnika, kwestii dotyczących utrzymania i wychowania małoletnich
dzieci stron, nie mogą odnieść zamierzonego przez skarżącego skutku, gdyż nie są
adekwatnym uzasadnieniem zarzutu naruszenia prawa materialnego wskutek błędnej wykładni
art. 52 § 1 k.r.o. Treść tych zarzutów jednoznacznie wskazuje na ich procesowy charakter i
może co najwyżej dowodzić określonych braków w płaszczyźnie ustaleń faktycznych,
natomiast nie świadczy o wadliwym rozumieniu, a zatem o błędnej interpretacji normy
prawnej art. 52 § 1 k.r.o., przypisywanej bezzasadnie Sądowi drugiej instancji.
7
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji, działając na
podstawie art. 39312
k.p.c.