Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CK 217/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 stycznia 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Iwona Koper (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
SSN Kazimierz Zawada
w sprawie z powództwa M. K.
przeciwko A. K. i Przedsiębiorstwu Wielobranżowemu "P.(..)" sp. z o.o. w L.
o wydanie rzeczy i zapłatę,
po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 14 stycznia 2005 r.,
na rozprawie kasacji pozwanego Przedsiębiorstwa Wielobranżowego "P.(..)" sp. z o.o. w
L. od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 29 stycznia 2004 r., sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd pierwszej instancji uwzględnił powództwo windykacyjne na podstawie art.
222 § 1 k.c. oraz w części powództwo o zapłatę wynagrodzenia na podstawie art. 224-
225 k.c. i w pkt I sentencji nakazał pozwanej Spółce z o.o. wydanie powódce wózka
widłowego bliżej oznaczonego w tym punkcie wyroku oraz zasądził od pozwanej Spółki
2
na rzecz powódki wraz z odsetkami kwoty określone w pkt (…) sentencji wyroku. W pkt
III sentencji oddalono powództwo w stosunku do pozwanego A. K.
W ocenie Sądu pierwszej instancji pozwana Spółka nie nabyła prawa własności
spornego wózka widłowego w trybie art. 169 § 1 k.c. wobec braku dobrej wiary po
stronie E. P., reprezentującego pozwaną Spółkę przy nabywaniu wózka od pozwanego
A. K. Wysokość wynagrodzenia za bezumowne korzystanie przez Spółkę ze spornego
wózka widłowego Sąd I instancji ustalił na podstawie opinii biegłego, przy czym Sąd ten
uznał to wynagrodzenie za świadczenie okresowe i zasądził je w ratach miesięcznych
po 1800 zł wraz z ustawowymi odsetkami.
W następstwie rozpoznania apelacji pozwanej Spółki Sąd drugiej instancji w pkt I
sentencji zmienił częściowo zaskarżony wyrok w pkt II podpunkty od 1 - 38 w ten tylko
sposób, że w miejsce zasądzonych za poszczególne miesiące kwot zasądził łączną
kwotę 72.128,56 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 1 lipca 2002 r. do dnia zapłaty, a w
pkt II sentencji oddalił apelację w pozostałej części.
Dokonaną zmianę wyroku Sąd odwoławczy uzasadnił tym, że przewidziane w art.
224 in. k.c. wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy nie jest świadczeniem okresowym, a
należnością zamykającą się jedną sumą za cały okres objęty procesem, ponieważ
okresowy charakter tego świadczenia nie wynika z żadnego tytułu i dlatego błędny był
podział zasądzonej kwoty na miesięczne raty.
Uzasadniając orzeczenie w zakresie oddalającym apelację Sąd odwoławczy
uznał, że pozwana Spółka nie nabyła prawa własności wózka w trybie art. 169 § 1 k.c.
wobec braku podstaw do przyjęcia istnienia po jej stronie dobrej wiary w następstwie
skutecznego obalenia przez powódkę domniemania przewidzianego w art. 7 k.c.
Zdaniem Sądu drugiej instancji nie można przypisać dobrej wiary E. P.
reprezentującemu Spółkę, który zaniechał wyjaśnienia ewentualnych wątpliwości co do
pochodzenia wózka skoro okazało się, że wózek nabyty od pozwanego A. K. jest tym
samym wózkiem, który wcześniej oferowała do sprzedaży powódka za pośrednictwem
B. S.
Sąd czyniąc następnie założenie istnienia po stronie pozwanej Spółki dobrej
wiary uznał, że nawet w takiej sytuacji nabyciu przez nią prawa własności wózka
sprzeciwia się regulacja art. 169 § 2 k.c. bowiem – w ocenie tego Sądu – powierzenie
wózka do naprawy pozwanemu A. K., który następnie samowolnie rozporządził tym
wózkiem, jest równoznaczne z utratą go w inny sposób przez powódkę w rozumieniu
art. 169 § 2 k.c. i nabycie własności mogłoby nastąpić dopiero z upływem 3 lat od
3
zbycia. Zarazem Sąd odwoławczy określił jako zbędną dalszą analizę instytucji objętej
art. 169 § 2 k.c. wobec uznania za prawidłowe ustalenia złej wiary pozwanej spółki w
momencie nabywania wózka.
Dla istnienia z mocy art. 225 k.c. obowiązku pozwanej zapłaty powódce
wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy nie ma znaczenia - zdaniem Sądu drugiej
instancji – okoliczność czy pozwana faktycznie korzystała z tego wózka zgodnie z jego
przeznaczeniem, czy też nie. Nie budzą zastrzeżeń Sądu odwoławczego ocena
dowodów zebranych w sprawie i zbudowany na niej stan faktyczny poddany pod osąd.
Dotyczy to także opinii biegłego, którą Sąd uznał za mającą stanowić podstawę ustaleń
co do należności z tytułu bezumownego korzystania z rzeczy za okres objęty żądaniem,
a Sąd I instancji nie naruszył art. 233 § 1 k.p.c., skonstatował Sąd odwoławczy.
Pozwana Spółka zaskarżyła wyrok Sądu drugiej instancji w całości, przytaczając
w kasacji obie postawy kasacyjne.
Zarzut mającego istotny wpływ na wynik sprawy naruszenia art. 233 § 1 k.p.c.
uzasadniono pominięciem zeznań śwd. P. J., uznaniem za prawidłowe ustalenia, że
skarżąca działała w złej wierze w dacie nabycia wózka wbrew zgromadzonym dowodom
i domniemaniu dobrej wiary z art. 7 k.c., oraz uznaniem opinii biegłego za spójną,
logiczną i mogącą być podstawą wyliczenia wynagrodzenia za bezumowne korzystanie
z rzeczy.
Zarzuty mieszczące się w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej obejmują
naruszenie:
- art. 7 k.c. poprzez uznanie skuteczności obalenia przez powódkę
domniemania dobrej wiary pozwanej,
- art. 222 § 1 k.c. przez jego niewłaściwe zastosowanie pomimo, że
pozwana Spółka stała się właścicielem wózka na podstawie art. 169 § 1 k.c.,
- art. 169 § 1 k.c. przez jego niezastosowanie, pomimo istnienia ku temu
podstaw,
- art. 225 k.c. w zw. z art. 224 § 1 k.c. przez ich niewłaściwe zastosowanie
w sytuacji, gdy pozwana Spółka nie korzystała z przedmiotowego wózka po jego
nabyciu,
- art. 169 § 2 k.c. przez jego błędną wykładnię wskutek uznania, że norma w
nim zawarta obejmuje również taki stan faktyczny, w którym właściciel świadomie i
z własnej woli wydaje rzecz osobie trzeciej, która następnie dokonuje jej zbycia na
rzecz osoby działającej w dobrej wierze co do uprawnień właścicielskich zbywcy.
4
W uzasadnieniu przytoczonych podstaw kasacji strona skarżąca kwestionuje
ustalenie braku swojej dobrej wiary jako poczynione z naruszeniem domniemania
wynikającego z art. 7 k.c. oraz z pominięciem zeznań śwd. P. J., z których wynika, że E.
P. oglądał różne wózki w firmie pozwanego A. K. Nadto cena wózka oferowanego przez
powódkę była znacznie niższa od ceny wózka zbytego przez A. K., a zatem
usprawiedliwione było nawet błędne przekonanie E. P., że kupuje inny wózek aniżeli
oferowany wcześniej przez powódkę, wywodzi strona skarżąca.
Pozwana zarzuca, że Sąd nie wziął pod uwagę, wynikającego z opinii biegłego,
faktu, że nie wykorzystywała ona gospodarczo wózka, który był pokryty kurzem, starym
olejem, co wskazywało na długi okres jego przestoju bez uruchamiania, a co w tej
sytuacji wyklucza obowiązek zapłaty wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z
rzeczy.
W ocenie pozwanej, art. 169 § 1 k.c. znajduje zastosowanie w sytuacji
powierzenia rzeczy we władanie zbywcy za zgodą jej właściciela, co wyklucza wówczas
zastosowanie art. 169 § 2 k.c. Ten ostatni przepis nie może więc mieć w niniejszej
sprawie zastosowania, bowiem nie obejmuje on swym zakresem sytuacji
przywłaszczenia rzeczy przez osobę trzecią, której właściciel powierzył swą rzecz
ruchomą. Z chwilą powierzenia przez powódkę wózka A. K., wózek ten nie stał się
rzeczą utraconą przez powódkę w rozumieniu art. 169 § 2 k.c., a zatem zastosowanie
ma art. 169 § 1 k.c., który chroni prawa nabywcy w dobrej wierze oraz pewność obrotu,
wywodzi pozwana.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja zasługiwała na uwzględnienie wobec oparcia jej po części na
usprawiedliwionych podstawach.
Zarzut kasacji naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. okazał się uzasadniony wobec
trafnego stanowiska strony skarżącej, że Sąd odwoławczy aprobując dokonaną przez
Sąd pierwszej instancji ocenę obalenia przez powódkę domniemania dobrej wiary
uczynił to z naruszeniem wymogu wszechstronnego rozważenia zebranego w sprawie
materiału wskutek pominięcia oceny zeznań śwd. P. J. oraz zeznań powódki. Sąd
odwoławczy nie wskazał w istocie na żaden przeprowadzony w postępowaniu cywilnym
dowód, którego ocena pozwalałaby wnioskować, że domniemanie dobrej wiary nabywcy
co do uprawnienia zbywcy do rozporządzania rzeczą zostało skutecznie obalone.
Sąd odwoławczy uznał, że o braku dobrej wiary śwd. E. P., dokonującego
nabycia wózka w imieniu pozwanej Spółki, powinna świadczyć tożsamość wózka
5
nabytego z wcześniej oglądanym wózkiem powódki i wyrażenie przypuszczenia, że
wózek później nabyty nie mógł wyglądać zupełnie inaczej z wcześniej oglądanym, co
wymagało wyjaśnienia tych wątpliwości, a czego śwd. P. zaniechał. Tymczasem
zasadnie zarzucono w kasacji, że ocena Sądu odwoławczego w przedmiocie obalenia
domniemania dobrej wiary E. P. co do uprawnień zbywcy do rozporządzania wózkiem
dokonana została z pominięciem zeznań powódki oraz zeznań śwd. J., dokonanie oceny
których to dowodów mogło mieć wpływ na ocenę w przedmiocie obalenia domniemania
dobrej wiary. Z zeznań śwd. P. J. wynikają istotne różnice między wyglądem i stanem
technicznym wózka wcześniej oglądanego przez E. P. i wózka później nabytego przez
pozwaną spółkę, zważywszy nadto, że powódka zeznała, iż wózek jej był ponownie
naprawiany już po jego obejrzeniu przez osobę, która chciała go wcześniej kupić. Treść
tych zeznań, które nie zostały objęte przedmiotem oceny Sądu odwoławczego, nie
potwierdza więc jednoznacznego ustalenia Sądu, że tożsamość egzemplarza wózka
wcześniej oglądanego i później nabytego oznacza, że w dniu nabycia nie mógł on
zupełnie inaczej wyglądać, co wyłącza dobrą wiarę E. P. Wniosek taki zdaje się nie
uwzględniać treści zeznań śwd. J. i powódki, a których pominięcie przy dokonywaniu
oceny materiału dowodowego uzasadnia zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. i to w
stopniu mogącym mieć istotny wpływ na poprawność oceny obalenia przez powódkę
domniemania dobrej wiary, a w konsekwencji i na wynik sprawy, skoro przesłanka
dobrej wiary przesądza w sposób rozstrzygający o skutku rzeczowoprawnym
wynikającym z art. 169 § 1 k.c.
Tymczasem Sąd odwoławczy uznał, z pominięciem oceny wskazanych w kasacji
dowodów, że E. P. musiał mieć wątpliwości co do pochodzenia wózka i na takim
ustaleniu, poczynionym jednak bez uwzględnienia wszechstronnej oceny całości
zebranego materiału dowodowego, oparł wniosek, że zaniechanie wyjaśnienia przez E.
P. oczywistych, w ocenie Sądu, wątpliwości powoduje, że E. P. nie można przypisać
dobrej wiary. Wobec powyższego zarzut kasacji naruszenia art. 233 § 1 k.p.c., w stopniu
mogącym mieć istotny wpływ na wynik sprawy, okazał się więc trafny.
Również niektóre spośród zarzutów naruszenia prawa materialnego okazały się
trafne, bo wskazany wyżej brak poprawnego dokonania stabilnych ustaleń faktycznych
nie pozwala obecnie na ocenę poprawności dokonanych aktów subsumpcji. Sąd
odwoławczy stwierdził, że w jego ocenie E. P. nie można przypisać dobrej wiary, a
następnie ocenił jako prawidłowe ustalenie istnienia złej wiary pozwanego w momencie
nabywania wózka. Tymczasem zasadnie wywodzi strona skarżąca, że przepis art. 7 k.c.
6
nie wymaga przypisywania a więc wykazywania komukolwiek dobrej wiary, bowiem
domniemanie przewidziane tym przepisem jest wiążące dla sądu orzekającego (art. 234
k.p.c.) aż do czasu, gdy strona związana ciężarem dowodu (art. 6 k.c.) udowodni złą
wiarę (wyrok SN z dnia 20 kwietnia 1994 r., I CRN 44/94, OSNC 1994/12/245).
Decydujące znaczenie dla oceny „dobrej” lub „złej wiary” posiadacza mają elementy
subiektywne odnoszące się do jego stanu świadomości (postanowienie SN z dnia 19
lipca 2000 r., II CKN 282/00, LEX nr 52565).
Wobec braku poprawnego dokonania stabilnych ustaleń faktycznych
w następstwie pominięcia oceny części zebranego materiału dowodowego za trafny
należy uznać zarzut niezastosowania art. 169 § 1 k.c., a to wskutek co najmniej
przedwczesnego ustalenia braku w stanie faktycznym wszystkich niezbędnych
materialnoprawnych przesłanek pozwalających na dokonanie aktu subsumpcji tego
przepisu.
Przepis art. 169 k.c. chroni dobrą wiarę nabywcy co do uprawnienia zbywcy co do
rozporządzania rzeczą wtedy, gdy dobra wiara nabywcy jest uzasadniona władaniem
przez zbywcę rzeczą, legitymującym go jako uprawnionego (wyrok SN z dnia 18
kwietnia 2002 r., II CKN 1126/00, „Wokanda” 2002, nr 11, s. 8). Oparta na takim
założeniu ochrona dobrej wiary nabywcy rzeczy ruchomej leży w interesie
bezpieczeństwa obrotu co oszczędza potrzebę badania prawa poprzedników w sytuacji
nabycia rzeczy od jej posiadacza, choć zarazem odbywa się kosztem ochrony
właściciela rzeczy ruchomej (wyrok SN z dnia 15 listopada 2002 r., sygn. V CKN
1340/00, OSNC 2004/2/28 z aprobującą glosą). Dzieje się tak jednak dlatego, że to
właśnie właściciela powinno obciążać w sposób nieograniczony ryzyko utraty własności
rzeczy powierzonej innej osobie, który to właściciel ponosi z woli ustawodawcy swoiste
konsekwencje tego, ze obdarzył zaufaniem niewłaściwą osobę przenosząc na nią
dobrowolnie władztwo nad swoją rzeczą ruchomą. Wspomniane obciążenie właściciela
w art. 169 § 1 k.c. ryzykiem utraty własności doznaje jednak ograniczeń w art. 169 § 2
k.c., a więc w sytuacjach, w których nie miał on wpływu na wyjście rzeczy spod jego
władztwa, a zatem gdy doszło do utraty rzeczy wbrew woli właściciela. W przepisie art.
169 § 1 k.c. chodzi więc wyłącznie o rzeczy powierzone, a nie utracone, a zatem
przesłanką zastosowania art. 169 § 1 k.c. jest powierzenie rzeczy przez właściciela
rozumiane jako dobrowolne wyzbycie się władztwa nad rzeczą. Natomiast rzeczy,
których właściciel nie powierzył dobrowolnie osobie władającej są rzeczami zgubionymi,
skradzionymi lub w inny sposób utraconymi przez właściciela, a nabycie ich własności
7
normuje art. 169 § 2 k.c. (wyrok SN z dnia 19 czerwca 1997 r., sygn. III CKN 114/97 –
niepubl., wyrok z dnia 20 kwietnia 2004 r., sygn. V CK 431/02 – niepubl.).
Wobec powyższego trafny okazał się zarzut kasacji dokonania błędnej wykładni
art. 169 § 2 k.c. wskutek przyjęcia przez Sąd Apelacyjny, ze norma tego przepisu
obejmuje również taki stan faktyczny, w którym właściciel powierzył dobrowolnie, a więc
z własnej woli, rzecz ruchomą osobie trzeciej, która dopiero później samowolnie
rozporządziła tą powierzoną jej uprzednio rzeczą. Dobrowolne powierzenie rzeczy przez
właściciela osobie trzeciej nie może być poczytane za utratę rzeczy w rozumieniu art.
169 § 2 k.c. i to nawet wówczas, gdy nastąpiło w wykonaniu czynności dokonanej pod
wpływem błędu. Jedynie wydanie rzeczy w wykonaniu zobowiązania wykreowanego
oświadczeniem woli złożonym na skutek podstępu (art. 86 k.c.) lub groźby (art. 87 k.c.)
może być kwalifikowane jako utrata rzeczy w inny sposób, bowiem nie sposób wówczas
twierdzić, aby wydanie rzeczy pod wpływem groźby lub na skutek jej wyłudzenia
nastąpiło zgodnie z wolą właściciela (v. uzasadnienie wyroku SN z dnia 20 kwietnia
2004 r., sygn. V CK 431/02, niepubl.), a więc by było przejawem powierzenia rzeczy.
Uzasadnienie zarzutów naruszenia art. 225 k.c. w zw. z art. 224 § 1 k.c. dowodzi
w istocie zarzutu ich błędnej wykładni i w jej konsekwencji ich niewłaściwego
zastosowania. Ponieważ jednak ewentualna potrzeba ich zastosowania w niniejszym
procesie zaktualizuje się dopiero wówczas, gdyby powództwo windykacyjne okazało się
zasadne w razie ewentualnego uprzedniego przesądzenia o braku podstaw do
udzielenia ochrony prawnej pozwanej Spółce na podstawie art. 169 § 1 k.c., przeto na
obecnym etapie postępowania przedwczesne jest dokonywanie merytorycznej oceny
zarzutu naruszenia przepisów art. 225 k.c. w zw. z art. 224 § 1 k.c., których wykładnia
jest w piśmiennictwie rozbieżna, ale których potrzeba subsumpcji w niniejszej sprawie
nie została jeszcze kategorycznie przesądzona.
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art.
39313
§ 1 k.p.c.