Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CK 444/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 stycznia 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Maria Grzelka
SSN Tadeusz Żyznowski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa B. i J. małżonków G.
przeciwko T. T.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 13 stycznia 2005 r.,
kasacji pozwanego od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 23 kwietnia 2004 r., sygn. akt I
ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach procesu za instancję
kasacyjną.
Uzasadnienie
Oddalając apelację pozwanego T. T. Sąd Apelacyjny podzielił w całości ustalenia
Sądu pierwszej instancji, z których wynika, że strony zawarły dnia 15 grudnia 1997 r. w
formie aktu notarialnego umowę pożyczki. Dającym pożyczkę w wysokości 36.300 zł do
dnia 15 lutego 1998 r. był pozwany T. T. W wypadku niespłacenia pożyczki w tym
2
terminie oprocentowanie ustalone zostało w wysokości 0,5% dziennie, a powodowie B. i
J. małż. G. poddali się egzekucji (art. 777 § 1 pkt 4 k.p.c.). Nadto powodowie, w celu
zabezpieczenia tego długu przenieśli na pozwanego prawo użytkowania wieczystego
nieruchomości o obszarze 449 m2
położonej w P. zabudowanej domem mieszkalnym w
stanie surowym, której wartość określona została na 40.000 zł i pozostała ona w
posiadaniu powodów do czasu spłaty pożyczki. W rzeczywistości strony uzgodniły, że
kwota udzielonej pożyczki wyniesie 30.000 zł, którą pozwany przekazał powodom z
ustaleniem terminu zwrotu w jesieni 1998 r. Powodowie zobowiązali się płacić
pozwanemu, co dwa miesiące, odsetki według składanego oprocentowania w wysokości
10% od ustalonej kwoty pożyczki za pierwszy miesiąc i doliczonych 10% z pierwszego
miesiąca za kolejny miesiąc. W wykonaniu tych ustaleń powodowie dwukrotnie w lutym i
czerwcu 1998 r. zapłacili pozwanemu po 6.300 zł, który przedłużył spłatę pożyczki w
wysokości 36.300 zł nieoprocentowanej odpowiednio do 15 kwietnia 1998 r. i 15
czerwca 1998 r. Jednakże już w pierwszych dniach czerwca pozwany wezwał powodów
do opuszczenia nieruchomości, a powodowie nie zapłacili kolejnej raty oprocentowania.
W dniu 23 września 1998 r. pozwany zbył prawo wieczystego użytkowania
nieruchomości położonej w P. wraz z budynkiem A. i M. małż. N. za kwotę 110.000 zł.
Powodowie dnia 23 września 1998 r. opuścili sporną nieruchomość otrzymując tego
samego dnia od pozwanego kwotę 20.000 zł w zamian za złożenie przez nich
oświadczenia, że nie zgłaszają żadnych roszczeń finansowych w związku ze sprzedażą
nieruchomości.
Umowa pożyczki zawarta w formie aktu notarialnego dnia 15 grudnia 1997 r. była
– w ocenie Sądów obu instancji – pozorną i zmierzała do ukrycia rzeczywistej treści
umowy oraz obejście art. 482 § 1 k.c. Jest ona nieważna (art. 83 § 1 k.c.). Nieważna jest
także umowa ukryta (art. 58 § 2 k.c.). Zawierała ona oprocentowanie w wysokości 126%
w skali rocznej. Nieważna jest także umowa przewłaszczenia nieruchomości, której
rzeczywista wartość ustalona została na kwotę 164.000 zł, którą powodowie utracili, a
nadto wpłacili pozwanemu łącznie 12.600 zł, co stanowi 176.600 zł. Ponieważ
powodowie otrzymali łącznie od pozwanego 50.000 zł żądanie pozwu zostało
uwzględnione do 126.600 zł z odsetkami i kosztami procesu.
Kasację złożył pozwany T. T.
Skarżący z powołaniem się na obie podstawy z art. 3931
k.p.c. zarzucił
naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. przez przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów, a
także przez dokonanie ustaleń co do sprzeczności oprocentowania pożyczki z zasadami
3
współżycia społecznego bez dowodów i ustaleń co do obowiązujących rzeczywiście
zasad w czasie udzielania pożyczki, oraz naruszenie art. 482 § 1 k.c. przez błędną jego
wykładnię zakładającą, że przepis ten obejmuje oprocentowanie stanowiące umówione
wynagrodzenie za udzieloną pożyczkę, naruszenie art. 58 § 2 i art. 388 § 1 k.c. przez
ich błędną wykładnię, w myśl której przepisy te stosuje się jednocześnie, art. 83 § 1 k.c.
przez jego niewłaściwe zastosowanie do stanu faktycznego niniejszej sprawy oraz
naruszenie art. 88 § 1 i 2 k.c. przez jego niezastosowanie w odniesieniu do
oświadczenia powodów o skwitowaniu pozwanego z wykonania zobowiązania.
Wskazując na powyższe skarżący wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku
i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, ewentualnie o
uchylenie także wyroku Sądu Okręgowego z przekazaniem sprawy temu Sądowi do
ponownego jej rozpoznania.
Powodowie B. i J. małż. G. wnosili o oddalenie kasacji z zasądzeniem kosztów
procesu za instancję kasacyjną.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stosownie do art. 83 § 1 k.c. nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej
stronie za jej zgodą dla pozoru. Jeżeli oświadczenie takie zostało złożone dla ukrycia
innej czynności prawnej, ważność oświadczenia ocenia się według właściwości tej
czynności. Z powyższego wynika, że poza niezbędnymi elementami w postaci złożenia
drugiej stronie oświadczenia tylko dla pozoru, adresat tego oświadczenia woli musi
zgadzać się na dokonanie czynności prawnej jedynie dla pozoru.
Przypisywanie jednej ze stron dokonanej czynności roli wyłącznie pasywnej, czy
wręcz bezwolnej pozostaje w sprzeczności z pierwszoplanową rolą jaką odgrywa
zasada autonomii woli stron, i ustawowy nakaz uszanowania woli stron i uznania
skuteczności aktu ukrytego, o ile oczywiście mieści się w granicach szeroko
rozumianego porządku prawnego. Powodowie B. i J. małż. G. byli aktywnymi
uczestnikami stanu faktycznego i prawnego zdziałanej pozorności, a także oświadczenia
ujawnionego złożonego dla ukrycia porozumienia potajemnego. Podważanie czynności
zarówno pozornej jak i ukrytej nie może opierać się wyłącznie na motywacji, zwłaszcza
wysuwanej przez przedsiębiorcę, wskazującej na nieprzemyślaną decyzję i ukryte, a
zrealizowane po upływie znacznego czasu zamierzenia wobec kontrahenta.
W wyroku z dnia 8 stycznia 2003 r. II CKN 1097/00 (OSP 2004, nr 4, poz. 52)
Sąd Najwyższy wyraził zapatrywanie – aprobowane w orzecznictwie – a stwierdzające,
że postanowienia umowy zastrzegające rażąco wygórowane odsetki jest nieważne,
4
jednakże tylko w takiej części, w jakiej – w okolicznościach sprawy – zasady współżycia
społecznego ograniczają zasadę swobody umów (art. 3531
k.c. w zw. z art. 58 § 2 i 3
k.c.).
Przepis art. 83 § 1 k.c. nie wprowadza w zakresie nieważnych oświadczeń
pozornych przepisów ustawy, dlatego kryterium wyznaczającym poziom redukcji
nadmiernych odsetek nie jest wysokość odsetek ustawowych a stanowią je – jak
stwierdza powyżej przytoczona teza – zasady współżycia społecznego. Stopa odsetek
ustawowych może stanowić jeden z elementów oceny. Zarówno sama pozorność
umowy jak i zespół okoliczności – przytoczonych w kasacji pozwanego, a wywierających
wpływ na określenie wysokości odsetek umownych należą do okoliczności faktycznych
ustalanych przez sądy merytoryczne. Istota sporu ogniskuje się zatem wokół wysokości
odsetek i kryterium ich redukcji. W tym zakresie nie można odeprzeć zarzutów kasacji,
która – z ograniczeniem się do powołania tylko art. 233 § 1 k.p.c. – zarzuca brak
wszechstronnego rozważenia zebranego materiału i wyrażaniu kategorycznych ocen nie
znajdujących potwierdzenia w ustaleniach faktycznych.
U podstaw instytucji wyzysku i przesłanek warunkujących podważenie
skuteczności czynności prawnej legła zasada sprawiedliwości umownej i obrona
uczestnika czynności prawnej w wypadku znacznego zachwiania równowagi pomiędzy
uczestnikami tej czynności. Przepis art. 388 § 1 k.c. stwarza – jak trafnie podniesiono w
kasacji pozwanego – możliwość sprawiedliwego wyważenia interesu stron. Zakłada on –
nie doznając wyjątku – stopniowanie roszczeń. Pokrzywdzony może żądać
odpowiedniej zmiany treści nawiązanego stosunku albo przez zmniejszenie swojego
świadczenia albo zwiększenia należnego mu świadczenia wzajemnego, albo
równocześnie może zgłosić jedno i drugie żądanie. Sąd zawsze bierze pod uwagę
interesy obu stron, także przy unieważnieniu umowy z mocą wsteczną. Uzasadnienie
orzeczenia Sądu Apelacyjnego nie pozwala na wysunięcie jednoznacznego
stwierdzenia co do przyjętej podstawy prawnej kwestionowanego rozstrzygnięcia.
Motywacja tego Sądu skupia się na odparciu zarzutów godzących w ustalenia faktyczne
stanowiące podstawę rozstrzygnięcia w postępowaniu pierwszoinstancyjnym, oraz
prawidłowości wykorzystania uprawnień wynikających z art. 233 § 1 k.p.c., który to
przepis został przytoczony w uzasadnieniu kwestionowanego w kasacji wyroku. O
możliwości wykorzystania instytucji wyzysku do umownego zastrzeżenia rażąco
wygórowanych odsetek wypowiedział się Sąd Najwyższy w uzasadnieniu powołanego
wyroku z dnia 8 stycznia 2003 r., II CKN 1097/00. Zakresy art. 388 i 58 k.c. mogą się
5
krzyżować, zwłaszcza – jak podniesiono w literaturze przedmiotu – wówczas, gdy
zastrzeżenie świadczenia rażąco niewspółmiernego w stosunku do własnego jest
sprzeczne z zasadami współżycia społecznego przez co narusza art. 3531
k.c. w
związku z przekroczeniem granicy swobody umów.
Z powyższych przyczyn kasacja podlega uwzględnieniu przez uchylenie w całości
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego jej rozpoznania oraz
rozstrzygnięcia o kosztach procesu za instancję kasacyjną (art. 39313
k.p.c.).