Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CK 412/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 lutego 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Bronisław Czech
SSN Maria Grzelka (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Spółdzielni Mieszkaniowej "Z.(…)" w K.
przeciwko A. K.
o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 3 lutego 2005 r.,
kasacji pozwanego od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 10 marca 2004 r., sygn. akt I
ACa (…),
1. oddala kasację,
2. zasądza od pozwanego na rzecz powódki kwotę 1 800,- (jeden tysiąc osiemset)
złotych tytułem zwrotu kosztów procesu za instancję kasacyjną.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w P. Ośrodek Zamiejscowy w K. wyrokiem z dnia 22 maja 2003 r.
uznał za bezskuteczną w stosunku do powódki umowę darowizny nieruchomości
położonej w K. przy ul. K. zawartą przez pozwanego z jego matką B. K. oraz zastrzegł,
że pozwany może się zwolnić z roszczenia powódki przez zapłatę kwoty 24.930,21
2
złotych z odsetkami ustawowymi od dnia 1 listopada 1998 roku i kosztami procesu w
kwocie 3.464,30 złotych. Sąd Okręgowy ustalił, że B. K. była dłużniczką powódki oraz,
że działając w porozumieniu z synem w celu pokrzywdzenia powódki, wyzbyła się ona
swojej nieruchomości i stała się niewypłacalna. Zdaniem Sądu Okręgowego, w
ustalonym stanie faktycznym spełnione zostały przesłanki art. 527 k.c.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanego. Podzielił
ustalenia Sądu pierwszej instancji odnośnie do złej wiary dłużniczki i pozwanego oraz co
do stanu niewypłacalności B. K. Ponadto, uznał, że wyzbycie się nieruchomości przez
pozwanego w drodze umowy sprzedaży, zawartej przed doręczeniem pozwu w
niniejszej sprawie, na rzecz małżonków H. i Z. małżonków B., pozostających także w
złej wierze odnośnie do pokrzywdzenia powódki, nie było przeszkodą do uwzględnienia
powództwa. Brak po stronie pozwanego przedmiotu darowizny nie wyłączał legitymacji
biernej pozwanego ponieważ art. 527 k.c. nie uzależnia skuteczności skargi pauliańskiej
od tego, czy korzyść majątkowa odniesiona przez osobę trzecią znajduje się nadal w
majątku tej osoby. Również sposób wykorzystania przez wierzyciela orzeczenia sądu o
bezskuteczności jest kwestią odrębną, która nie wpływa na ocenę zasadności skargi.
W kasacji pozwany zarzucił powyższemu wyrokowi naruszenie prawa
materialnego – art. 531 § 2 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie polegające na
przyjęciu, że skarga pauliańska przysługuje przeciwko osobie trzeciej mimo, iż osoba ta
rozporządziła uzyskaną korzyścią majątkową. Wskazał, że w rozpoznawanej sprawie
zachodzi potrzeba wykładni art. 531 § 2 k.c., ponieważ przepis ten ani żaden inny, nie
rozstrzyga jednoznacznie kwestii, czy w sytuacji objętej jego hipotezą wierzycielowi
przysługuje skarga pauliańska przeciwko osobie trzeciej. Skarżący podtrzymywał
pogląd, że w razie zbycia przez osobę trzecią korzyści uzyskanej w wyniku czynności
prawnej z dłużnikiem dokonanej w celu pokrzywdzenia wierzyciela temu ostatniemu
skarga pauliańska przeciwko osobie trzeciej nie przysługuje. Z powołaniem się na
powyższe pozwany w kasacji wnosił o wydanie orzeczenia co do istoty sprawy lub
uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Istotą skargi pauliańskiej jest żądanie ubezskutecznienia w stosunku do
wierzyciela czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z osobą trzecią, celem zaś
skargi pauliańskiej jest umożliwienie wierzycielowi zaspokojenia się z majątku osoby
trzeciej w zakresie w jakim byłoby to skuteczne w stosunku do dłużnika gdyby ten nie
3
pozbył się swego majątku lub nie zrezygnował z jego powiększenia. Wyrok sądu
uwzględniający powództwo stanowi materialno-prawną przesłankę powstania po stronie
osoby trzeciej obowiązku takiego zachowania się, które pozwala wierzycielowi na
uzyskanie tego na co mógł liczyć w przypadku realizacji wierzytelności z majątku
dłużnika. W razie odpłatnej czynności podlegającej względnemu ubezskutecznieniu
powyższy obowiązek osoby trzeciej znajduje uzasadnienie zarówno w koncepcji czynu
niedozwolonego (art. 415 k.c.) jak i w koncepcji bezpodstawnego wzbogacenia (art. 409
k.c.). Osoba trzecia działająca w złej wierze może być postrzegana jako współwinna
wyrządzenia wierzycielowi szkody przez udaremnienie mu możliwości zaspokojenia się
z majątku dłużnika, względnie jako wzbogacona w stosunku do wierzyciela
bezpodstawnie jego kosztem o przedmiot lub wartość, która, jako służące
pokrzywdzeniu wierzyciela, nie powinny były znaleźć się w jej majątku i ze zwrotem
których powinna się liczyć. Wyzbycie się przez osobę trzecią w/w przedmiotu lub
wartości niczego w kwestii jej odpowiedzialności nie zmienia. Wprawdzie zaspokojenie
się wierzyciela w wyniku egzekucji skierowanej do majątku osoby trzeciej nie jest w
takiej sytuacji możliwe ale oznacza to jedynie niemożność skorzystania przez
wierzyciela z określonego sposobu przymuszenia osoby trzeciej do wyrównania straty
wynikłej z pozbawienia wierzyciela możności egzekwowania wierzytelności od dłużnika.
Nie oznacza natomiast, że osoba trzecia zostaje zwolniona z odpowiedzialności wobec
wierzyciela. Po zbyciu przedmiotu czynności prawnej z dłużnikiem osoba trzecia nie
przestaje być współsprawcą szkody wierzyciela ani nie może się zasłaniać zarzutem, że
nie jest już wzbogacona. Szkoda, która powstała m.in. w wyniku jej nagannego działania
nadal istnieje i nadal osoba trzecia znajduje się w sytuacji, o której mowa w art. 409 k.c.
in fine. Sprawia to, ze wierzyciel może poszukiwać ochrony przed niewypłacalnością
dłużnika przez bezpośrednie żądanie zasądzenia od osoby trzeciej sumy jaką by
pozyskał w wyniku egzekucji prowadzonej z majątku dłużnika. Warunkiem sine qua non
jest w tym przypadku uprzednie uzyskanie przez wierzyciela prawomocnego wyroku,
w którym czynność prawna osoby trzeciej z dłużnikiem zostanie uznana wobec niego za
bezskuteczną. Wyrok taki ma charakter konstytutywny i nie może go zastąpić
przesłankowe ustalenie bezskuteczności w procesie przeciwko osobie trzeciej o zapłatę.
Z powyższego wynika, że osoba trzecia, która przez czynność prawną
z dłużnikiem dokonaną w złej wierze w rozumieniu art. 527 § 1 k.c. uzyskała korzyść
majątkową, a następnie korzyść tę zbyła, nie tylko może być pozwana przez wierzyciela
pauliańskiego, ale wręcz musi być pozwana i musi zostać wydany przeciwko niej
4
prawomocny wyrok zasądzający na zapłatę, jeśli wierzyciel zamierza urealnić swoją do
dłużnika wierzytelność z majątku osoby trzeciej. W każdym razie, mimo pozbycia się
przez osobę trzecią przedmiotu czynności prawnej z dłużnikiem nie przestaje ona być
wobec wierzyciela odpowiedzialna za to, że wierzyciel nie mógł się zaspokoić z majątku
dłużnika. Odpowiedzialność ta może przybrać formę znoszenia przez osobę trzecią
egzekucji z jej majątku na zaspokojenie wierzyciela (taka sytuacja została wyraźnie
unormowana w art. 532 k.c.), ale może też wyrażać się w formie zapłaty przez osobę
trzecią odpowiedniej kwoty, która – w razie odmowy może być przedmiotem
dochodzenia przed sądem na podstawie art. 415 k.c. lub art. 409 k.c., a następnie
egzekucji z majątku osoby trzeciej. Podobny pogląd Sąd Najwyższy wyraził w wyroku z
dnia 30.IX.2004 r., IV CK 30/04 (nie publ.). Wierzyciel występujący ze skargą pauliańską
nie ma obowiązku wskazania sposobu w jaki zamierza skorzystać z wyroku
uwzględniającego powództwo. Uprawnienie do egzekucji z majątku osoby trzeciej
wynika wprost z ustawy (art. 532 k.c.). Co do żądania zapłaty to nie ma przeszkód aby
wierzyciel, obok zaskarżenia czynności prawnej dłużnika z osobą trzecią, wystąpił
przeciwko osobie trzeciej także o zasądzenie na jego rzecz odpowiedniej kwoty. Może
też z powołaniem się na prawomocny wyrok uwzględniający powództwo o
ubezskutecznienie wytoczone przeciwko osobie trzeciej wystąpić z odrębnym
powództwem o zapłatę.
W rozpoznawanej sprawie powódka popierała pozew przeciwko pozwanemu A.
K. mimo, iż przed zawiśnięciem sporu pozwany zbył nieruchomość darowaną mu przez
dłużniczkę. Z przyczyn wyżej przedstawionych należało uznać, że pozwany był
legitymowany biernie. Odmienne stanowisko wyrażone w skardze kasacyjnej nie
zasługiwało na uwzględnienie. Wynikałoby z niego, że uprawnienie wierzyciela ma
charakter rzeczowy, oraz, że osoba trzecia działająca wobec wierzyciela w złej wierze
pozostałaby w stosunku do niego bezkarna już tylko z racji samego wyzbycia się
przedmiotu czynności prawnej z dłużnikiem. Do przyjęcia rzeczowego charakteru
odpowiedzialności osoby trzeciej brak podstaw w świetle uregulowań art. 527 i nast. k.c.
Koncepcji zwolnienia się osoby trzeciej z odpowiedzialności wobec wierzyciela
sprzeciwiałaby się też idea patronująca unormowaniu skargi pauliańskiej wyrażająca się
w ochronie wierzyciela przed poczynaniami osoby trzeciej działającej z pokrzywdzeniem
wierzyciela. Najwyraźniej jest to widoczne w przypadku odpłatnego zbycia przez osobę
trzecią przedmiotu czynności z dłużnikiem na rzecz nabywcy działającego w dobrej
5
wierze; wówczas – przy przyjęciu koncepcji prezentowanej w kasacji – wierzyciel
pozbawiony by był jakiejkolwiek ochrony przed niewypłacalnością dłużnika.
Na ocenę możliwości kierowania skargi pauliańskiej przeciwko osobie trzeciej
mimo odpłatnego zbycia przez nią przedmiotu czynności prawnej z dłużnikiem nie
wpływa treść art. 532 k.c. ani art. 531 § 2 k.c.
Jak to wyżej wskazano, pierwszy z wymienionych przepisów przewiduje jeden ze
sposobów wykorzystania przez wierzyciela wyroku uwzględniającego skargę
pauliańską; w całokształcie stosunków materialno-prawnych pomiędzy wierzycielem i
osobą trzecią powstałych w wyniku orzeczenia sądu o bezskuteczności jest to sposób
szczególny ale nie jedyny. Co do art. 531 § 2 k.c. natomiast, to już z samego brzmienia
tego przepisu wynika, że korzystanie z niego jest prawem wierzyciela, które nie
unicestwia prawa pozywania osoby trzeciej.
Z przedstawionych względów kasacja została oddalona (art. 39312
k.p.c.).
Na marginesie można zauważyć, że w wyniku oddalenia kasacji wyrok Sądu
Okręgowego uprawomocnił się w brzmieniu obejmującym także stwierdzenie, że
pozwany może zwolnić się z roszczenia przez zapłatę powódce określonych należności.
Kasacja nie stwarza podstaw do oceny zaskarżonego wyroku w części oddalającej
apelację w powyższym zakresie, w związku z czym kwestia poprawności powyższego
rozstrzygnięcia usuwa się spod kognicji Sądu Najwyższego. Można jedynie zauważyć,
że danie stronie pozwanej prawa zrealizowania świadczenia zastępczego nie stwarza w
zakresie tego świadczenia stanu powagi rzeczy osądzonej.
O kosztach orzeczono na podstawie art. 98 § 1 i 108 § 1 k.p.c.