Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CK 203/04
POSTANOWIENIE
Dnia 11 lutego 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Tadeusz Domińczyk (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku W. S. i E. S.
przy uczestnictwie Banku P.(...) S.A. Oddziałowi w K.
w przedmiocie wniosku o wpis hipoteki zwykłej i kaucyjnej, po rozpoznaniu w Izbie
Cywilnej na posiedzeniu niejawnym w dniu 11 lutego 2005 r., kasacji uczestnika od
postanowienia Sądu Okręgowego w T. z dnia 30 grudnia 2003 r., sygn. akt I Ca (…),
uchyla zaskarżone postanowienie oraz postanowienie Sądu Rejonowego w B. z
dnia 16 maja 2003 r., sygn. akt DKw (…), przekazuje sprawę temu Sądowi
Rejonowemu do ponownego rozpoznania.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 30 grudnia 2003 r. oddalił apelację
uczestnika od postanowienia Sądu Rejonowego w B. z 16 maja 2003 r., oddalającego
wniosek W. S. i E. S. o wpis w dziale IV księgi wieczystej nr (...) hipoteki zwykłej w
wysokości 61 891,98 franków szwajcarskich oraz hipoteki kaucyjnej w wysokości do
30 945,99 franków szwajcarskich na rzecz Banku P.(...) – Spółki Akcyjnej na podstawie
oświadczenia Banku z dnia 15 kwietnia 2003 r.
Z oświadczenia Banku z 15 kwietnia 2003 r. dołączonego do wniosku W. S. i E.
S. wynikało, że Bank udzielił im tego dnia „kredytu konsolidacyjnego przeznaczonego na
spłatę zadłużenia oraz cel konsumpcyjny” w wysokości 123 787,95 franków
szwajcarskich, podlegającego zwrotowi do dnia 3 kwietnia 2023 r., a zabezpieczonego,
2
między innymi, hipoteką zwykłą w wysokości 61 891,98 franków szwajcarskich na
nieruchomości lokalowej wnioskodawców, dla której prowadzona jest księga wieczysta
nr (...); odsetki oraz koszty zostały zabezpieczone, między innymi, hipoteką kaucyjną
ustanowioną na tej nieruchomości do wysokości 30 945, 99 franków szwajcarskich.
W kilka dni po złożeniu wniosku wszczynającego niniejszą sprawę wpłynął do
Sądu Rejonowego wniosek F. S. i B. S. o dokonanie wpisu w księdze wieczystej nr (...)
hipoteki zwykłej w wysokości 61 891,98 franków szwajcarskich oraz hipoteki kaucyjnej w
wysokości do 30 945,99 franków szwajcarskich na rzecz Banku P.(...) – Spółki Akcyjnej
na podstawie aktu ustanowienia hipoteki z dnia 16 kwietnia 2003 r. oraz oświadczenia
Banku z dnia 15 kwietnia 2003 r. Z oświadczenia Banku z 15 kwietnia 2003 r.
dołączonego do wniosku F. S. i B. S. wynikało, że Bank udzielił tego dnia W. S. oraz E.
S. „kredytu konsolidacyjnego przeznaczonego na spłatę zadłużenia oraz cel
konsumpcyjny” w wysokości 123 787,95 franków szwajcarskich, podlegającego
zwrotowi do dnia 3 kwietnia 2023 r., a zabezpieczonego, między innymi, hipoteką
zwykłą w wysokości 61 891,98 franków szwajcarskich na nieruchomości lokalowej F. S. i
B. S., dla której prowadzona jest księga wieczysta nr (...); odsetki oraz koszty zostały
zabezpieczone, między innymi, hipoteką kaucyjną ustanowioną na tej nieruchomości do
wysokości 30 945,99 franków szwajcarskich.
Sąd Okręgowy podzielił pogląd Sądu Rejonowego, że zestawienie treści wniosku
W. S. i E. S. ze znanym Sądowi Rejonowemu z urzędu wnioskiem F. S. i B. S.
przemawiało za oddaleniem pierwszego z tych wniosków. Po porównaniu bowiem obu
wniosków okazało się, że wierzytelność wynikająca z umowy kredytu bankowego
udzielonego W. S. i E. S. została zabezpieczona hipoteką na dwóch nieruchomościach,
zgodnie zaś z art. 65 ust. 1 u.k.w.h., oznaczona wierzytelność może być zabezpieczona
hipoteką w zasadzie tylko na jednej nieruchomości. Dwie lub więcej nieruchomości
mogą być obciążone hipoteką dla zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności jedynie
wyjątkowo, a mianowicie w razie ustanowienia hipoteki łącznej (art. 76 ust. 3 u.k.w.h.).
W niniejszej sprawie nie skorzystano z wyjątkowej możliwości przewidzianej w art. 76
ust. 3 u.k.w.h., lecz z naruszeniem art. 65 ust. 1 u.k.w.h. postanowiono zabezpieczyć
wierzytelność wobec wnioskodawców hipotekami na dwóch nieruchomościach: jednej
będącej własnością wnioskodawców, a drugiej należącej do rodziców wnioskodawcy.
Podstawę skargi kasacyjnej uczestnika stanowi zarzut naruszenia art. 65 ust. 1 i
art. 76 ust. 3 u.k.w.h. Jej istotą jest twierdzenie, że nowelizacja ustawy o księgach
wieczystych i hipotece polegająca na wprowadzeniu art. 76 ust. 3 u.k.w.h.
3
dopuszczającego ustanowienie hipoteki łącznej w drodze umowy nie wyeliminowała
możliwości funkcjonowania w praktyce stosowanego dotychczas tzw. podziału
(repartycji) zabezpieczenia hipotecznego wierzytelności pomiędzy poszczególne
nieruchomości, tj. rozwiązania zastosowanego w przypadku kredytu zaciągniętego przez
W. S. i E. S.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Hipoteka łączna charakteryzuje się tym, że obciąża, dla zabezpieczenia
oznaczonej wierzytelności, kilka (co najmniej dwie) nieruchomości (lub praw
wymienionych w art. 65 ust. 3 i 4 u.k.w.h.) w ten sposób, że wierzyciel może według
swego uznania żądać zaspokojenia w całości lub części z każdej nieruchomości z
osobna, z niektórych z nich lub ze wszystkich łącznie; może również według swego
uznania dokonać podziału hipoteki łącznej pomiędzy poszczególne nieruchomości (art.
76 ust. 2 u.k.w.h.). Konstrukcja omawianej hipoteki jest sporna. Zgodnie z
zapatrywaniem wyrażonym w piśmiennictwie jeszcze podczas obowiązywania prawa
rzeczowego z 1946 r. i podtrzymywanym w niektórych wypowiedziach objaśniających
obowiązującą obecnie ustawę o księgach wieczystych i hipotece, hipoteka łączna nie
jest wbrew swej nazwie jednym prawem, lecz połączonym prawnie ze względu na
zabezpieczanie tej samej wierzytelności zespołem kilku hipotek (tylu, ile nieruchomości
zostało obciążonych). Według natomiast nowszych wypowiedzi, odwołujących się nie
tylko do nazwy użytej w art. 76 u.k.w.h., ale i innych doniosłych argumentów, hipotekę
łączną należy uważać za jedno prawo. Według wspomnianych wypowiedzi, za
ujmowaniem hipoteki łącznej jako jednego prawa przemawiają w szczególności: brak w
przeciwnym razie potrzeby istnienia dla hipoteki łącznej szczególnej podstawy
ustawowej przełamującej zasadę, zgodnie z którą przedmiotem prawa rzeczowego
może być tylko jedna rzecz, zbędność zastrzeżenia o możliwości wyboru przez
wierzyciela nieruchomości, z której chce zaspokoić swą należność, oraz zbędność
przepisu dopuszczającego podział przez wierzyciela zabezpieczenia pomiędzy
poszczególne nieruchomości. To ostatnie stanowisko znalazło odbicie również w
motywach uchwały Sądu Najwyższego z dnia 14 lipca 1994 r., III CZP 85/94 (OSNC
1995, nr 1, poz. 3). Podziela je też Sąd Najwyższy w składzie obecnie orzekającym.
Do 23 września 2001 r., kiedy weszła w życie ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o
zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece, ustawy - Kodeks postępowania
cywilnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy - Prawo o
notariacie (Dz.U.01.63.635), którą dodano, między innymi, art. 76 ust. 3 i art. 1111
4
u.k.w.h., hipoteka łączna, obciążająca kilka nieruchomości dla zabezpieczenia tej samej
wierzytelności, mogła powstać tylko z mocy ustawy (zob. przede wszystkim art. 76 ust. 1
u.k.w.h., a także art. 44 ust. 4 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach
mieszkaniowych, jedn. tekst: Dz. U. z 2003 r. nr 119, poz. 1116 ze zm.). Na podstawie
umowy nie mogła ona zatem zostać ustanowiona. W obowiązującym wówczas stanie
prawnym ukształtowała się jednak praktyka obciążania hipotecznego w drodze umowy
kilku nieruchomości dla zabezpieczenia tej samej wierzytelności na zasadach
wspomnianej wyżej repartycji zabezpieczenia. Zakładała ona obciążenie każdej z kilku
nieruchomości hipoteką w kwocie odpowiadającej jedynie części wierzytelności
podlegającej zabezpieczeniu, tak jednak, aby suma wszystkich hipotek odpowiadała
całej kwocie tej wierzytelności. Tak rozumiana repartycja zabezpieczenia zyskała
aprobatę piśmiennictwa, nie zgłoszono w szczególności zastrzeżeń co do jej
dopuszczalności ze względu na zasadę szczegółowości (zgodnie z tą zasadą,
przedmiotem prawa rzeczowego, a więc i hipoteki, może być tylko jedna rzecz) oraz
zasadę akcesoryjności hipoteki.
Nie można się zgodzić ze stanowiskiem wyrażonym w zaskarżonym
postanowieniu, że od dnia 23 września 2001 r., kiedy wszedł w życie art. 76 ust. 3
u.k.w.h., pozwalający na ustanowienie hipoteki łącznej w drodze umowy, kontynuowanie
przedstawionej wyżej praktyki repartycji zabezpieczenia stało się niedopuszczalne.
Hipoteka łączna, ze względu na możliwość żądania w jej przypadku przez
wierzyciela według swego uznania zaspokojenia w całości lub części z każdej
obciążonej nieruchomości z osobna, z niektórych z nich lub ze wszystkich łącznie, niesie
ze sobą bardzo duże ryzyko dla właścicieli obciążonych nieruchomości i innych
wierzycieli hipotecznych. W związku z tym, że każdy następny wierzyciel hipoteczny
musi się liczyć z tym, iż wierzyciel, któremu przysługuje hipoteka łączna, może
zaspokoić się w całości z danej nieruchomości, maleją szanse właściciela tej
nieruchomości na uzyskanie kredytu hipotecznego zabezpieczonego na niej. Możliwość
zaspokojenia się wierzyciela, któremu przysługuje hipoteka łączna, w całości z danej
nieruchomości jest także czynnikiem silnie oddziałującym na spadek wartości
sprzedażnej wszystkich obciążonych nieruchomości. Łatwo także w przypadku hipoteki
łącznej wobec jej utrzymywania się na wszystkich nieruchomościach aż do całkowitego
wygaśnięcia zabezpieczonej wierzytelności o nadmierne zabezpieczenie (tzw.
nadzabezpieczenie).
5
Środkiem pozwalającym złagodzić wspomniane ujemne konsekwencje hipoteki
łącznej jest przewidziana w art. 76 ust. 2 u.k.w.h. możliwość dokonania przez
wierzyciela według swego uznania podziału hipoteki łącznej pomiędzy poszczególne
nieruchomości. Podział, o którym mowa, następuje na podstawie oświadczenia woli
wierzyciela hipotecznego złożonego wobec właścicieli wszystkich obciążonych
nieruchomości, a polega na obciążeniu tych nieruchomości, wszystkich lub niektórych
tylko, odrębnymi hipotekami; każda o niższej wysokości niż dotychczasowa hipoteka
łączna, w sumie zaś nie przekraczającymi wysokości dotychczasowej hipoteki łącznej.
Skutkiem omawianego podziału jest więc zmniejszenie dotychczasowego obciążenia
danej nieruchomości co najmniej o różnicę między wysokością hipoteki łącznej a
wysokością hipoteki obciążającej tę nieruchomość w wyniku podziału; nie ma przy tym
przeszkód, aby dana nieruchomość została w ogóle zwolniona od obciążenia
hipotecznego. W konsekwencji, jednostronną czynność prawną wierzyciela, za pomocą
której dokonuje on przewidzianego w art. 76 ust. 2 u.k.w.h. podziału hipoteki łącznej,
należy kwalifikować jako czynność rozporządzającą. Zmierza ona do zmiany
istniejącego prawa (hipoteki łącznej), polegającej na jego uszczupleniu (częściowym
zniesieniu), a do kategorii czynności prawnych rozporządzających zalicza się czynności,
których „celem i bezpośrednim skutkiem jest przeniesienie, obciążenie albo zniesienie
prawa majątkowego”. Wskazane skutki podziału nastąpią dopiero z chwilą dokonania
odpowiednich wpisów w księgach wieczystych (art. 96 u.k.w.h.). Aby te wpisy mogły być
dokonane, niezbędne jest zachowanie dla oświadczenia wierzyciela o podziale hipoteki
łącznej formy pisemnej z notarialnym poświadczeniem podpisu (art. 31 u.k.w.h.).
Łatwo zauważyć, że skutki przewidzianego w art. 76 ust. 2 u.k.w.h. podziału
hipoteki łącznej są, co do istoty, podobne do skutków przedstawionego wcześniej, a
występującego w sprawie, obciążenia hipotecznego w drodze umowy kilku
nieruchomości dla zabezpieczenia tej samej wierzytelności na zasadach tzw. repartycji
zabezpieczenia. Na podobieństwo to zwraca uwagę także potoczne nazywanie
wspomnianego podziału „repartycją zabezpieczenia”, a więc tak samo jak
zabezpieczenia zastosowanego w sprawie. W tej sytuacji, skoro po powstaniu hipoteki
przymusowej, nie tylko ustawowej, ale i umownej, dopuszcza się dla złagodzenia
niezwykle surowych jej konsekwencji podział zabezpieczenia hipotecznego pomiędzy
poszczególne nieruchomości, to tym bardziej zabezpieczenie na zasadach takiego
podziału powinno być dopuszczone od razu, tj. jako środek konkurencyjny wobec
umownej hipoteki łącznej, a więc zamiast niej.
6
Z przedstawionych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 39313
§ 1 k.p.c. w
związku z art. art. 3 ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks
postępowania cywilnego oraz ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. z
2005 r. Nr 13, poz. 98) orzekł jak w sentencji.